Xebatî Ramyarî : Rrwangey Enarkosendîkalîstî
Yekêk le pagende bawekanî dij be enarkosendîkalîzm û peyirrwanî eweye, ke ewan hîç hogrîyekyan bu binyatnanî ramyarîyaney wllatekanyan nîye û herwa le xebatî rojaney ramyarîda beşdarî naken. Em pagendeye nadruste, ya le naagayyewe, ya leçewaşekirdnî enqestaney rastîyekanewe serçawe degrêt. Ewey ke binçîne û taktîkî yekêtîye şorşigêrrekan le parte hawçerxe kargerîyekan cyadekatewe, xebatî ramyarî nîye, bellku xwast û şêwey xebatîyetî. Enarkosendîkalîstekan her ew şêwazaney ke leberamber behrekêşî abûrîyda heyane, bo xebat dij be rêgre ramyarîyekanîş bekaryandehênin. Ewan bew encame geyiştûn, ke her sîstemêkî behrekêşî, dezgey parêzerî ramyarîy xoy [dewlletî] heye û pêyanwaye be lenêwbirdnî behrekêşî, debêt dewlletîş şwênî xoy be berrêweberayetî azadane û hellbijêrdrawî pirse giştîyekan bdat, leser binçîney hawrrayî giştî, çîdî be hîç şêweyek çawpoşî lem rastîye naken, ke hewlle rêkixrawe kargerîyekan, debêt leberamber her hengawêkî rêgraney ramyarîşda berhellsitî bken û têkoşn le her şwênêk ke guncawbêt, azadîye komellayetî û kesîyekan perepêbden. Lewaneye xebatî qaremananey CiNT le espanya le djî faşîzm, baştirîn bellge bo nabecêyîbûnî pagendey naçakî ramyarîy enarkosendîkalîstekan bêt.
Bellam le rwangey enarkosendîkalîstekanewe, meydanî xebatî ramyarîy, le dezgekanî yasadananda nîye, bellku lenêw cemawerdaye. Mafî ramyarîy le parlemanewe serçawe nagrêt; bellku wawetir lewey korr û komellêk dahênerî em mafe bin, le derewe naçar be mildan pîyandekrên, bellku leber pêşwazîlêkirdin û rêsayîbûnyan lenêw cemawerdaye û leberewey ke her hewllêk bo bertesk-kirdneweyan letek berhellsitî frawanî giştîda rûberrûdebêtewe. Le katêkda eger barudox awa nebêt, hîç zorîneyekî parlemanî û hîç hewllêkî eflatunî bo yasadanan, kemtirîn sûdî nabît. Tenya kesêk rêzî kesanî dîke berizkatewe, ke bzanêt çon wek mrovêk parêzgarî le kesayetî xoy dekat. Em binçîne tenya lemerr jyanî kesîyewe nîye; bellku lemerr jyanî ramyarîyeweş hemîşe eme rastbuwe.
Xellk, azadî û mafêkî ramyarîy ke heyane le pay nyazçakî mîrayetîyekanyanî nazanin, bellku behêzî xoyan bedestyanhênawn. Mîrayetîyekan herçyekyan ledesthatbêt, encamyandawe, taweku ber be destirrageyiştnî xellk bem mafane bigrin, ya be hendêk allugorrî ruxsarekî frîwyanbden. Bzûtnewe frawane cemawerîyekan û şorrşekan bo sendinî em mafane le çîne serwerekan, ke hîç kat dllixwazane milyanpênaden, herdem pêwîstibûn.
Serapay mêjûy sê sed salley dwayî, selmênerî em şteye. Gring, birryardanî mîrayetîyyekan nîye bo pesendkirdnî em mafaney xellk, bellku çonyetî sepandinyane beseryanda. Eger kesêk piştbestinî qse gumanawîyekanî lînîn werbigrêt û azadî betewawî be berterî (amtyaz) burcwazîyane bzanêt, bedillnyayyewe îdî le rwangeyewe, azadî ramyarîy bo kargeran bêkellk debêt. Bellam lew bareda, serapay xebatî pêşîn, hemû şorrşekan û raperrînekan, ke ew mafeyan bo desteberkirdûyn, ewaneş bêkellk û bênrix debin. Eger bew rade naawezîyane (bêeqllane) bîr bkeynewe, tenanet ruxanî “tzarîzm”îş bew rade pêwîst nedebû, tenanet sansurgerîy nîkolay duwemîş behîç şêweyek letek be berterî burcwazîyane nawhênanî azadî, nakok nedebû.
Egerçî enarkosendîkalîzm sererray hemû emane letek beşdarîkirdin le parlemane neteweyyekanî ewrroke nakoke, bellam leber hawrranebûnî letek xebatî ramyarîy beşêweyekî giştî nîye, bellku leber eweye, ke peyrrewanî pîyanwaye em şêwe çalakîye lawaztirîn û kemkaratrîn şêwey xebatî ramyarîy kargerîye. Çalakî parlemanî, bo kipkirdnewey ew rûberrûbûnewaney ke le rûdandan, bo çînekanî serewe, betewawî amrazêkî guncawe, çunke ewan hemûyan beqed yek arezûmendî parastinî sîstemêkî abûrîy û komellayetîyn, ke heye. Katêk ke berjewendî hawbeş le aradabêt, pêkhatnî dûlayene û çend layene le twanada heye û lelayen gişt partekanewe sûdî lêwerdegîrdirêt. Bellam barudoxî kargeran fre cyawaze. Le rwangey ewanewe, sîstemêkî abûrîy ke le aradaye, serçawey behrekêşî û koyletî ramyarîy û komellayetîy ewane. Tenanet azadanetrîn raprisîş natwanêt em cyawazîye lerradebederey nêwan çînekanî xwarewe û serewey komellge lenêwberêt û karkirdî weha karêk tenya danî morî rewayetî cemawerîye le Sîstemî behrekêşî.
Rastîyekey eweye, ke tenanet parte soşyalîstekanîş, her kat wîstibêtyan rîformî yeklakerewe le meydanî ramyarîyda cêbecêbken, leber berjewendî çalakîye parlemanyekanyan, neyantwanîwe berewpêşyan bern, bellku naçarbûn pişt behêzî xebatî abûrîy kargeran bbestin. Mangirtne giştîye ramyarîyekanî belcîka û suêd bo bedestihênanî mafî dangdanî giştî, gewahîderî em binçîneyen. Herweha le ‘rusye’ş, le sallî 1905da, ewe mangirtnî gewre û frawa bû, ke tzarî naçar be îmzay yasay bnerretî taze kird. Têgeyiştin lem babeteye, pall be enarkosendîkalîstekanewe denêt, ke perwerdekirdnî soşyalîstaney cemawer û bekarbirdnî twanay abûrîy û komellayetîyan lenêwendî çalakîyekanî xoyanda dabnên. Şêwazî ewan karî rastewxoye le meydanekanî xebatî ramyarîy û abûrîyda. Mebestman le karî rastewxo, her şêwazêkî destbecêy xebatî kargerane le djî şêwe cyawazekanî çewsanewey abûrîy û ramyarîy. Lenêwan ew şêwazaneda, detwanrêt amaje be hemû corekanî mangirtin, le mangirtnî sadewe bo zyadkirdnî krê bigre ta degate mangirtne giştîy û sertaserîyekan, beşdarînekirdin (baykot)î rêkixraw û zorêk le amrazekanî dîke, ke kargeran wek berhemhêner destyan pêyanrradegat, bikrêt.
Yekêk le karatrîn şêwekanî karî rastewxo, mangirtnî komellayetîye, ke taweku henûke fretir le espanya û tarradeyek le ferense bekarbrawe û geşey berçawî berpirsyarêtî kargeran beramber be komellge wek yek gişt nîşandedat. Em mangirtne, pêş ewey belay daxwazîye destbecêkanî kargeranda bişkêt, parêzgarî le komellge le djî zyaderrewîye metrisîdarekanî sîstemekey leberçawgirtuwe. Mangirtnî komellayetî lepênaw perwerdekirdnî kargerane be lêprisrawetî beramber komellge. Yekêk le amance serekîyekanî mangirtne komellayetîyekan, parêzgarîkirdne le mafî bekarberan (mêrf knindgan), ke be norey xoy, kargeran zorîneyan pêkdehênin. Le helumercî henûkeyîda, rojane kargeran be hezaran şêwazî corawcor sûkayetîyan pêdekrêt û tenya amancî em sûkayetîyane, zyangeyandne be komellge le berjewendî xawenkarekan.
Kargeran le pirsî berhemhênanda naçarn sûd le amrazgelî neguncaw û tenanet hendêk car metrisîdar werbigrin, le mallî pest û neşyawda bjîn, be xwardinî neguncaw û xrap razî bin û mil be encamdanî zor kar bden, ke be amancî fêllkirdin le bekarber (mêrf kninde) encam dedrên. Her pêşkewtinêk lem bwareda, hawkat hem rêwşiwênî kargeran le komellgeda baştir dekat, hem le astêkî frawantirda, huşyarîyan pêdebexşêt.
Behêztirîn corî karî rastewxoy kargeran, mangirtnî giştîye, ke be ragirtnî kar le her yek le beşekanî berhemhênanda encamdedrêt. Eme behêztirîn çekêke, ke kargeran şkîdeben û karatrîn şêwey derbrrînî desellatî ewane wek hokarêkî berewpêşberî komellge. Hellbete ewe roşne, ke mangirtnî giştî ştêk nîye, ke dllixwazane bitwanî bo her ştêk bekarî bhênît. Debêt komelge berradeyek le twanay morallîy û huşyarî pêwîst geyiştbêt û pirseke gringîyekî tewawî hebêt, taweku mangirtnî giştî bitwanêt wek daxwazî giştî xellk pêşnyarbikrêt. Yekêk le galltecartirîn ştekan, ke deydene pall yekêtîgeranî şorrşigêrr, em bîrkirdneweye, ke tenya karayî rageyandinî mangirtnî giştî, katêke, ke xwazyarî bedestihênanî soşyalîzm le çend rojda bîn; hellbete eme tenya drustikrawî hoşî galltekeraney neyare nezanekanî yekîtîgerayye. Mangirtnî giştî detwanêt amancî corawcorî hebêt. Detwanît dwahemîn qonaxî mangirtnêkî asayî bêt, bo nmûne, le berşelone, sallî 1902 û le bîlbao sallî 1903, mangirtin bo yarmetî be kargeranî kanekan (m’dinçyan), ew twanayey bewan bexşî, ke le mûçeyekî baştir behremendbin û xawenkarekanyan naçar be dabînkirdnî twanayî tendristî le kanekanda bken. Mangirtnî giştî, herwa, detwanêt amrazêk bêt bo kargeranî rêkixraw bo ewey hendêk le daxwazîye giştîyekan pêşnyarbken, herwa bo nmûne, hewllîk ke le wllate yekgirtuwekanî emrîka le sallî 1886da, bo naçarkirdnî xawenkarekan be razîbûnyan be layenî zorî heşt katjêr [wate le 8 katjêr têneperrê] kar le pîşegelî sextda, rûyda, buwe hoy pêşnyarkirdnî giştî em xwaste. Mangirtnî frawanî sertaserî kargeran le sallî 1926da le encamî hewllî hemelayeney xawenkarekan bû, bo hênane xwarewey astî jyanî kargeran le rêgey kemkirdnewey heqdestekanewe.
herweha mangirtnî giştî detwanêt, amancî ramyarîşî hebêt. Bo nmûne, xebatî kargeranî espanya le sallî 1904da bo azadî zîndanyanî ramyarîy, ya mangirtnî giştî le katalonya le culay 1909da bo naçarkirdnî dewllet be kotayîhênan be cengî tawanbaraney le merakîş. Herwa mangirtnî giştî kargeran ‘allmanya’şi le sallî 1920da, ke paş pîlanî ‘kap’ rûyda û kotayî be dewlletî kudetaçyanî serbazî hêna, lem core bû. Le weha barudoxgelêkî qeyranawîda, mangirtnî giştî cêy xebatî ramyarîy asayî baw degrêtewe. Mangirtnî giştî, bo kargeran, berhemî locîkyaney sîstemî pîşesazî tazeye, ke ewan ewrroke debne qurbanî ew, bellam hawkatîş wek behêztirîn çekî xebat bo azadî komellayetî leberdestyandaye, bo em mebeste, tenya pêwîste hêzî xoyî û şêwey guncawî sûdwergirtin lêy, fêrbin.