Mêjûy Fîlosofî Enarkîzm
le Lao tse “Lao-Tse”we ta Kropotkîn
Bîroke enarkîstîyekan le hemû serdeme mêjûyyekanda berçawdekewn. Le endêşey hekîmî çînî lao- tse (wane û rêgey rast- The Course and The Righit Way) û fîlosofanî dwatrî yonanî û hêdonîstekan (Hedonistis) û sînîkekan (Ciynicis ) û peyrewanî dîkey layengirî ”mafî sruştî”, betaybet le endêşey zêno (Zeno) binyatnerî qutabxaney rewaqî (The Stoic ) û neyarî eflatun da, şwênpay em fîlosofîye bedî dekrêt. Em derbrrînane le wane ‘îrfanîyekanî karpokratîs le (eskenderye)da hatûn û karayî berçawyan leser hendêk araste krîstîyekanî sedekanî nêwerast le ferense, allman, îtalya, holend û îngland hebuwe, ke be zorî rûberrûy tunditrîn sza debûnewe. Le mêjûy çaksazîyekanî (bohêmyayî)da, pîter çêlkîskî (Peter Chelcickiy) bewperî twanawe piştîwanî lem bawerre kird û le pertukekey xoyda “pakîy bawerr”, heman hellsengandinî beramber dewllet û klîsa xisterrû, ke çend sede paştir tolistoy bewe geyişt. Le nêwan mrovdostanî dîkeda, rabêlays (Rabelais)îş dyare, le pyahelldanî şarî xoşbextî (Theleme Gargantua)da wênayek le jyan dexaterrû, ke le gişt kotubendekanî serwerî azad buwe. Le nêw layengranî dîkey endêşey azadîxwazîda, detwanîn nawî la botyê (La Boetie), sîluyan marşal Syilvain Marchal û le hemuwan berçawtir, dîdrut Diderot nawberîn, ke nûsîne dreşawekanî nîşaneyekin le endêşey azadbûnî le her core demargîrîyekî serkutgerane.
Le heman katda, peresendinî çemkî enarkîzm le mêjûy tazeda têgeyîştinêkî roşintrî be jyan bexşî û wellamdanewekî destebecê bû be rewtekanî geşey komellayetî ke le sedekanî dwatrî mêjûda hatne arawe. Bo yekemîn eme car lelayen wilyem guduyn (1756-1836)ewe le nûsîne serincrakêşekeyda ( lêkollîneweyek lemerr yeksanî ramyarî û karayî leser xoşbextî û bexterwerî giştî (lenden 1793)da encam dra. Detwanîn bllêyn karekey goduyn, berhemî pêgeyînî drêjmawey çemke radîkalle ramyarîy û komellayetîyekanî îngland bû, ke le corc buçananGeorge Buchanan
destipêdekat û le rîçard hokerrichard Hooker , gêrard wînistanlî Gerard Winistanley, algêrnon sîdnî Algernon Sidney, con lok Johin Locke, robêrt walas Robert Wallace, con blêrizJohin Bellers, be cêrmî bêntam Jeremiy Bentham, cozîf prîstilîJoseph Priestley, rîçard prays Richard Price û tomas payn Thomas Paine degat.
Goduyn zor be roşnî ewey xisterrû, ke hoy xrapkarîye komellayetîyekan, le şêwekanî dewlletda nîye, bellku le bûnî xudî dewlletdaye. Herweha ewey xisterrû, ke mrovekan natwanin azadane û beşêweyekî sruştî letek yekdîda bjîn, bebê ewey merce aburîye pêwîstekan bo em mebeste dabîn bikrên û hîç kes nekewête behrekêşî kesanî dîke; ewey ke zorbey qsegeranî radîkalîzmî ramyarî le astîda betewawî çawyan nûqandibû. Lem ruwewe bû, ke dwatir naçarbûn berterî fretir be dewlletêk bden, ke le seretada deyanuyist bo layenîkem berteskî bkenewe. Bîrokey guduyn lemerr komellgey bêdewllet, xawendaryetî komelayetî (hemuwanîy hawbeşî) zewî û amrazekanî berhemhênanî leberçaw degrit û piştî be jyanî abûrîy azadaney berhemhêneran le herewezîyekanda debest. Bîrokekey goduyn karayyekî frawanî leser nêwende pêşketuwekanî krêkaranî îngland û beşe fre krawekanî roşnibîranî lîbrall hebû. Le hemûy gringtir, beşdarî ew bû le bzûtnewey nopay soşyalîstî (îngland)da, ewey ke dwatir peresendinî berçawî le karekanî robêrt oên Robert Owen, con grey Johin Gray û wilyam tomson William Thompson da lexo girt û bo maweyekî drêj ruxsarêkî aşkray azadîxwazaney wehay lexo nîşanda, ke soşyalîstekanî allman û wllatanî dîke hîçkat neyanbû.
Herweha soşyalîstî ferensî, çarliz forye (1772 – Charles Fourier 1832)şi lem meydaneda karayî danawe û pêwîste lêreda letek têorîyekey lemerr serincrakêşî kar, wek yekêk le pêşrrewanî hizrî azadîxwazane roşnayî bxeyne ser.
Bellam kesêk ke karayî fretrî leser peresendinî têorî enarkîstî dana, pîyer juzêf prodon (1809- Pierre Joseph Proudhon 1865) bû.
yekêk le lêhatûtrîn û peygîranetrîn nûseranî fre layenî soşyalîzmî hawçerx bû. Prodon bequllî roçûbuwe jyanî hizrî û komellayetî serdemî xoy û eme karayî leser hellwêstî ew leser wellamdanewe be her pirsêk danabû. Leberewe dawerîkirdin leser ew leser binçîney pêşnyare kirdeyye taybetekanî, pêşnyargelêk ke wek wellamdanewe be pêdawîstîyekanî ew sate seryanhelldawe, wek ewey dwatir hendêk le layengranî pêyhestan, karêkî nabecêye. Lenêw zorbey bîryaranî soşyalîstî ew serdemeda, ew tenya kesêk bû, ke hoy nalebarîy komellayetî bequlltirîn şêwe têgeyiştbû û lew barewe rwangey frawantirî hebû. Ew bêpêçupena djî hemû sîsteme destkirde komelayetîyekan bû û le geşey komellayetîda arezûmendîy hemîşeyî bo şêwe nwê û ballakanî jyanî komellayetî û hizrî bedîkrid; pêywabû ke em geşekirdne natwanêt pabendî hîç formollbendîyekî ebistrakt (abistract)î dyarîkraw bêt.
Prodon berhellsitî karayî sunetîy jakobîn (Jacobin)î kird, ke ballî beser hizrî dîmukratekanî ferense û zorêk le soşyalîstekanî ew serdemeda kêşabû, beheman peygîrîyewe destitêwerdanî dewllete nêwendîyekan û çepawillgerîy abûrî le rewtî sruştîy berewpêşçûnî komellayetîda retdekirdewe. Bo ew rizgarkirdnî komellge le rîşallî ew dû wereme (sirgane), erkî serekî şorrşî sedey nozdehem bû. Prodon kumonîst nebû. Ew xawendarêtî wek berterîderî behrekêşî retdekirdewe, bellam danî be xawendarêtî amrazekanî berhemênanda bo hemuwan dena, ke têyda le rêy rêkewtinnamey azadewe grupe pîşesazîyekan karayî leser yekdî dadenên, ta ew cêyey ke ew mafe nebête hoy behrekêşî kesanî dîke û berhemî karekeş beşêweyekî tewaw bixrête berdest endamanî komellge. Weha komelleyek leser bnemay harîkarî beramberane (alluwêrîy), behremendîy hemuwanî le mafî yeksan û gorrînewey xizmetguzarîye komelayetîyekan, dabîndekat. Mawey nêwencî karî pêwîst bo berhemhênanî her berhemêk debête pêwerî nirxekey û pêkhênerî bnemayek bo alluwêrî beramberaney berhemekanî kar. Bem core sermaye le hêzî cêkewte û asayî xoy bêbeşdebêt û beşêweyekî tewaw pabendî karkirdî kar debêt. Hel bo hemuwan derrexsênêt, ke ber be sûdwergirtin lêy wek amirzay behrekêşî, bigrin.
weha şêweyek le abûrî hercore dezgeyekî serkutgeraney ramyarîy dekate ştêkî zyade û napêwîst. Komellge degorêt bo koy komîwnîtîye azadekan, ke karubarekanî xoyan bepêy pêdawîstî rêkdexen. Lelayen xoyanewe ya be hawbeşî letek ewanî dîke encamdeden û lewêda azadî bewatay yeksanî letek azadî kesanî dîke dêt, nek berteskgerewey, bellku wek asayîşparêzî û piştîwanîgerî debêt. “Herçendî takekan azadtir, serbesttir û amadetir bin, bo komellge baştre”.
Rêkixraweyî fêdralîzm, ke prodon dahatûy nzîkî mrovî têda debînî, hîç bertengîyekî dyarîkrawî leberdem letwanadabûnî geşesendne dahatûyyekan dananêt û frawantirîn zemîne bo hemû core çalakîye takîy û komellayetîyekan derexsênêt. Le xallî destipêkî fîdrasyonewe, prodon be heman şêwe djayetî amancî kotayî yekêtîye ramyarîy û neteweyyekanî nasîwnalîzmî taze pagritûy ew serdeme dekat, ke kesanî nawdarî wek mazînî Mazzini, garîbaldî Garibaldi, lêlêwîl Lelewel û kesanî dîke qsegerî bûn. Lem barewe, ew zor le hawrrê hawçerxekanî roşintir sruştî rasteqîney nasîwnalîzmî denasî. Prodon karayyekî zor berçawî leser geşey soşyalîzm dana, betaybet le wllatanî latîn.
Bîrokegelî le corî têrrwanîne abûrîy û ramyarîyekanî prodon, lelayen layengranî benaw (enarkîzmî takgera)î wek wek cusye warinJosiah Warren , stêfan pêrll andirêws Stephen Pearl Andrews , wîlyam bî. Grîn William B. GReene, lîsander spuner Liysander Spooner, bênyamîn tuker Benjamin R. TUcker , ezra hêyûd Ezra Heywood, fransîs dî. Tandî Francis D. TAndiy û zorêkî dîkewe le emerîka pagendeyan bo dekra û pereyan pêdedra, herçende hîç yek lewane neyantwanî bgene dûrbînî rwangey prodon. Taybetmendîy azadendêşî em fêrgeye ew rasteye, ke zorbey bîryaranî ew fêrgeye, bîroke ramyarîyekanyan le (prodon)ewe wernegritûn, bellku le sunetî lîbralîzmî emerîkayyewe hatûn, be corêk ke tuker detwanêt pagendey ewe bkat, ke ” enarkîstekan pêşenganî dêmokrate (cêfirson Jefferson)îyekanin”.
yekêk le derbrrîne bêwênekanî bîroke azadîxwazekan, detwanrêt le pertûkekey makis ştîner (yohan kaspar şmîtJohanin Kaspar Sichmidt 1806-1856) tak û xawendarîyetîyekey (Der Einzige und sein Eigentum)da, bedestibhênrêt, ke zor zû feramoşkra û karayyekî wehay leser bzavî enarkîstî danena. Pertûkekey ştîner fretir karêkî fîlosofîye, ke şwênpay wabesteyî mrovî bewanewe, ke pêyandewtirêt desellate ballakan le hemû rêge pêçawpêçekanîyewe hellgirtuwe, hîç sllî le nîgarkîşanî bedestihênrawe zansitîyyekan le rêgey lêkollînewewe, nekrid. Em pertûke yekêke lew yaxîbûne agahane û beenqestane, ke rêz bo hîç uturîtek dananên, herçende bedesellatîş bêt. Her lebereweye, ke betewawî hêzîyewe xwazyarî serbexoyî bîrkirdneweye.
Enarkîzm tîn û wzey şorrşigêrraney, le mîxaîl bakunîn ( Michael A. BAkunin 1814-1876)ewe wergirt, ke bîrokekanî be fêrkarîyekanî prrodon piştestûr bûn, bellam le bwarî abûrîda pereypêdan, katêk ke şanbeşanî ballî fîdralîstî nêwneteweyî yekem, bangewazî bo xawendarêtî gelyane (bekomell)î zemîn û amirzekanî dîkey berhemhênan kird û xwazyarî berteskkirdnewey mafî xawendarêtî taybetî bû, tenya bo berhemî karî kesîy. Herwa (bakunîn)îş neyarî komunîzm bû, ke le serdemî ewîşda, taybetmendîyekî zortir deselatgerayaney hebû, wek ewey ewrroke le bolşevîzimda xoy nîşandedatewe. Bakunîn lew barewe delêt: “min komunîst nîm, çunke komunîzm gişt hêzekanî komellge le dewlletda yekdexat û bexoy hellyandeluşêt; leberewey ke benaçarî berew kokirdnewey gişt darayyekan le destî dewlletda mildenêt, le katêkda ke min xwazyarî lenêwbirdnî tewawetî binçînekanî deselatgerayî û çawdêrîy mîrayetîm, ke taweku ewrroke, lejêr pagendey morrallîkirdin û şaristanîykirdinda, xellkî le koylayetîda ragirtuwe û behrekêşîy lêdekat”.
Bakunîn şorrşigêrrêkî peygîr bû û bawerrî be çareserî dostane û aştîxwazaney kîşekanî nêw komellge nedekrid. Ew lewe têgeyiştbû, ke çîne fermanrrewakan, kwêrane û sersextane ber be her letwanadabûnêk bo ceêbecêkirdnî çaksazîye komelayetîye gewrekan degrin, boye tenya rêgeçarey
le şorrşî komellayetîy nêwneteweyîda debînî, ke le twanayda heye gişt damudezgekanî desellatî ramyarîy û behrekêşî abûrîyî lenêwberêt û le cêy ewanda fêdrasyonî encumene azadekanî berhemhêneran û bekarberan bo dabînkirdnî pêdawîstîye rojaneyyekanî jyanyan, berpabkat. Lewêwe, ke ewîş wek zorêk le hawserdemekanî, bawerrî be nzîkî rûdanî şorrş hebû, dillsozane hemû hêzî xoy xistbuwe pênaw yekêtî kesanî şorrşigêrr û azadîxwaz le nêwewe û derewey nêwneteweyî (înternasîwnal)î yekemda, ta leberamber dîktatorî ya her core geraneweyek bo helumercî pêşên, parêzgarî le şorşêk bkat, ke berrêweye. Lebereweye, ke detwanrêt le zor ruwewe, ew be binyatnerî bzavî enarkîzmî hawçerx hejmarbikrêt.
Yekêkî dîke le têorîdarêjere nasrawekanî enarkîzm, pêter kropotkîn (Peter Kropotkin 1842-1921) bû, ke xoy bo bekarbirdnî destkewtekanî zansitî sruştîy hawçerx lepênaw peredan be çemkî komellnasîyane (sociological)î enarkîzm, terxan kirdbû. Ew le pertûke dahêneranekeyda ”harîkarî beramberane – hokarî geşekirdin”, be xistnerrûy bellgekanî xoy, djî daruynîzmî komelayetî (Social Darwinism) westayewe, ke layendigranî hewllyandeda besudwergirtin le tîorî daruynî -mlimlanê lepênaw manewe (the Sitruggle for Existence), ewe bselmênin, ke cengî behêz beramber lawaz, yasayekî negorr (asnînî)î sruştîye û mrovîş degrêtewe. Lerrastîda em çemke betundî lejêr karayî rêrrew (mijhib)î maltus (Malthus)îda bû, ewey ”xiştekî jyan bo hemuwan bllawnekrawetewe û pêwîstyan nîye, tenya detwanin xoyan letek ew rastîyeda bguncênin”. Kropotkîn nîşanîda, ke weha têgeyiştnêk bo sruşt wek meydanî bêsnûrî ceng, tenya karîkatorêke le jyanî rasteqîne, le hawşanî cengî drrindane bo manewe, ke be çing û kellbe dekrêt, le sruştda arasteyekî dîkeyş heye, ke xoy le peywendî komellayetî core lawazekan û hewllî manewey corekan leser bnemay geşekirdnî xerîzî komellayetîy û harîkarîy beramberane rawestawe. Bem core, mrov aferênerî komellge nîye, belku komellge aferênerî mrove, leweda ke ew lew coraney ke ewyan lêwe hatuwe, xerîzey komellayetîy bo lepaşmawe, ew twanayey pêdebexşîwwe ke betenya le dewruberî yekemîda leberamber zallî cesteyî (fîzîkî) corekanî
dîke parêzgarî le xoy bkat û pêşkewtinêkî çawerrwannekrawî ballatir msoger bkat. Emey duwemyan herwa ke le paşrrewî berdewamî ew coranda nîşandrawe, ke tyayanda hezî mlimlanêy manewe ta henûke beser yekemyanda, wate jyanî komellayetîda, zalltre û tenya pişt be hêzî cesteyî xoy debestêt. Em bîroke, ewrroke berdewam le astêkî frawanda le bwarî zansitî sruştîy û lêkollînewe komellayetîyekanda pêşwazî zyatrî lêdekrêt, bo lêkollînewe lemerr geşekirdnî mrov, gişt dergekan berrûyda awella krawn.
Bepêy têrrwanînî kropotkîn, em rastîye tenanet le serkutgertirîn helumercda raste, ke fretir peywendîye kesîyekanî mrov letek hawcoranî, leser bnemay rêsa komellayetîyekan, rêkkewtinî azad û harîkarî beramberane encam dedrên û bebê ewane, jyanî komellayetî hergîz le twanada nedebû. Eger bem core nebuwaye, tenanet behêztirîn dezge sepênerekanî dewlletîş neyandetwanî nezmî komellayetî tenanet bo maweyekî kurtîş bparêzn. Sererray eweş, em şêwe sruştîyaney akar, ke le qullayî sruştî mrovewe serçawe degrin, taku emrrokeş behoy destêwerdanî berdewam û berencamekanî behrekêşî abûrîy û cêgîrîy mîrîyyewe, ke nwênerayetî şêweyekî drrindane le şêwekanî mlimlanêy manewe le komellgey mroyîda dekat, lekar dexrên, pêwîste şêweyekî dîke le şêwekanî harîkarî azad û yarmetî beramberane beserîda zallbibêt. Huşyarî lemerr lêprisrawetî kesîy û twanay hawderdî letek kesanî dîke, ke gişt akare komellayetîyekan û gişt bîrokekanî yeksanî komellayetî drustdeken, le sayey azadîda baştir geşe deken.
Herwek bakunîn, (kropotkîn)îş, şorrşigêrr bû. Bellam ew, wek êlîze rêklus (Elisee Reclus) û ewanî dîke, le şorrişda tenya qonaxêkî taybetîy prosîsî peresendinîy bedîkrid, eweş katêk derdekewêt, ke hîwayekî nwêy komellayetîy le geşesendinî sruştîyaney xoyda berradeyek lelayen desellatewe bertesk bikrêtewe, ke pêş ewey wek hokarêkî nwê le jyanî mrovda bitwanêt kar bkat, naçar bêt be tundutîjî qawxe konekan bişkênêt.
Be pêçewaney harîkarîgerayî beramberaney prodon û komellgerayî (Bbakunîn)ewe, kropotkîn bangewazî bo xawendarêtî hawbeş kird, nek tenya amrazekanî berhemhênan, bellku herwa berhemekanî karîş, leberewey pêywabû le barî henûkeyî teknolocyada hîç pêwerêkî wird bo nirxandinî kar bûnî nîye. Bellam, lelayekî dîkewe, be arastey awezgîraney şêwaze hawçerxekanî karewe, le twanada heye frawanîyekî rêjeyî bo hemû mrovêk dabînbikrêt. Enarkîzmî komunîstî, pêş kropotkîn lelayen kesanî wek juzîf dêcak (Joseph Dejacque), êlîze rêklus (Elisee Reclus), karlo kafîyro (Carlo Cafiero) û kesanî dîkewe pêşnyar krabû, drewşawetrîn û bercestetrîn nmûney em hizre, ke lelayen zorîneyekî berçawî enarkîstekanî emrrowe pesend krawe, le karekanî (kropotkîn)da bû.
Lêreda pêwîste yadêkîş le lîo tolistoy ( Leo Tolistoy -1828-1910) bkeynewe, ke le mesîhyetî seretayî û leser binçînegelêkî morralîy ke le wanekanî încîlda hatûn, be bîrokey komelgey bêserwer geyişt.
Xallî hawbeşî hemû enarkîstekan xwazyarîy pêkhênanî komellgeyekî xallîye le hemû dezge ramyarîy û komelayetîye sepênrawekan, ke leberdem geşey mrovayetî azadda rêgrin. Lem çemkeda, nabêt harîkarîy beramberane, komellgerayî û komunîzm bewatay sîstemî abûrîy daxraw leberçaw bgîrdirên, ke bwar bo pêşkewtinî zyatir û berdewam nahêllêtewe, bellku emane tenya amrazî abûrîyn bo parêzgarî le komellgey azad. Tenanet boy heye le hemû şêwekanî komellgey azadî dahatûda, şêwey cyawazî abûrî harîkarîy le pall yektirda hebin, lewêda her berewpêşçûnêkî komellayetî, pêwîste bo ezmûngîrî azadane û taqîkirdnewey kirdeyî şêwaze tazekan, le komellge azadî komîwnîtîye azadekanda hemû helêk le arada debêt.
Heman şit letek hemû şêwaze (method) corawcorekanî enarkîzm deguncêt. Karî layengranî be dyarîkrawî, perwerde û amadekarîy hizrîy û derûnîy xellke bo rizgarkirdnî komellayetîyaney xoyan. Her hewllêk bo snûrdarkirdnî karayî pawangerî abûrîy û deselatî dewllet, hengawêke berew ketwarîybûnewey em amance. Hemû peresendinêkî rêkixrawe xobeşkarekan le bwarî corawcorî çalakîye komellayetîyekanda be arastey
Azadî kesîy û dadperwerîy komellayetî, huşyarî xellkî qulltir û lêprisrawetî komellayetîyan zyatir dekat û bebê emane, bedîhênanî hîç allugorrêkî komellayetîy le twanada nabêt. Zorbey enarkîstekanî em serdeme lew birrwayedan, ke weha allugorêkî komelayetîy çendîn sall dexayênêt û karî binyatnan û perwerdey pêwîste û bebê hellçûn û bargirjîyekî şorrşigêrrane ke ta henûke hemû berewpêşçûnêkî komellayetî afranduwe, bedîhatnî le twanada nîye, hellbete taybetmendî weha hellçûn û bargirjîyek be radey behêzîy berhellistyêkewe bestrawe, ke çîne fermanirwakan bo bergirtin le ketwartîbûnewey bîroke tazekan le xoyan nîşandeden. Heçendî baznekanî rêkxistnewey komellge be nêwerrokî azadîxwazîy û soşyalîzmewe frawantir bin, janekanî le daykbûnî allugorrî komellayetîy le dahatûda kemtir û asantir debin. Tenanet şorrşekan detwanin tenya geşe be bîrokegelêk bden û pêbgeyênin, ke henûke bûnyan heye û bûnete beşêk le huşyarî mrov: bellam bexoyan natwanin bîrokegelêkî nwê, ya dunyayekî nwê le hîçewe bafrênin.
Pêş derkewtinî dewllete serapagîrekan le rusye, îtalya, allmanya û dwatir le purtugal û îspanya û hellgîrsanî cengî cîhanî duwem, rêkixrawe û bzavî enarkîstî le nzîkey zorbey wlatanda bûnyan hebû. Bellam wek hemû bzave soşyalsîtîyekanî dîkey ew serdeme, kewtûnete ber serkutî faşîzm û hêrşekanî supay allmanya û tenya twanîyan be nhênî bmênnewe. Le paş kotayî cengewe, hestanewey bzave enarkîstîyekan le gişt wllatanî ewrupay xorawayî ştêkî berçawe. Fîdrasyonî enarkîstanî ferense û îtalya yekem pêkhatinyan best, herweha enarkîstanî îspanya ke hîştake hezaranyan le dûrixrawgen û be zorî le ferense, belcîka û efrîkay bakûrî dejîn be heman kar hestan û her bew core rojname û govare enarkîstîyekan le zor wlatî ewrupa û emerîkay bakûr û başûrî bllaw dekrênewe.