Nazm Hîkmet baştir bnasîn
Regî Honrawekanî min le Xxakî Sserzemînimdaye
Nazm Hîkmet
w. le Farsîyewe : Hejên
Beşî sêyem
le sî sallîda wîstyan lesêdarembden
Nazm hîkmet, le nameyekda ke le zîndanewe bo xuşkekey deynêrêt, têyda denûsêt “dadger le dawanamekeyda xwazyarî lesêdaredanî min buwe. Away bo deçim, griftêk lem dawanameda nebêt, çunke ew tawananey ke drawnete pall min, behîç corêk peywendyan be mnewe nîye… “
Dadgeyîkirdin pêşnîwerro û dwanîwerro drêjey debêt, parêzerekey ‘nazm’ be gyan û bedill dakokî lêdekat û ew bellganey ke dadger be piştbestin bewan, xwazyarî lesêdaredanî nazm bû, retdekrênewe, bellam azadbûnî ew bedestnayêt. Bew core szadedrêt : sereta be pênc sall zîndanî szaydedin. Paş daxwazîy berdanî, dadgey ‘burse’ be çwar sall kemîdekatewe, besûdwergirtin le yasay lêburdinî giştî, ke tawanbaranî ramyarş degrêtewe, sê sallî ber lêburdin dekewêt, bem pêye szakey nazm yek sallî demênêtewe. Lem kateda nazm sall û nîwêke ke le zîndandaye. Bew core katêk ke azad debêt, dewllet şeş mang zîndanî qerzarî ‘nazm hîkmet ‘ debêt.
Herçon buwe, nazm le zîndan azaddebêt, bellam le derewey zîndan neyaranî ew, çînî xoşguzeran û dewlletmend, koneperistan û layengranî dewlletî zordarî û milhurî neyanhêşt asûdebêt, gişt dergekan berrûyda daxran. Le hîç şwênêk karyan be ew neda. Kesanêk ke neyantwanîbû lesêdareybden, henûke deyanuyist be bêkarî û sergerdanî û derbederî, bêdengî bken. Bellam sererray gişt ew fşarane, nazm nek bêdengnekra, bellku zyatir dengîdayewe û serapay neyaranî hênaye lerzîn.
Nazm buwe pirr xwênertirîn honer û nûserî turkîye. Cemawer pertûkekanyan herwek perrey zêrrîn debrid. Çape yek le dway yekekanyan bexêrrayî tewawdebûn. Xawen rojname û govarekan dîtyan, ke natwanin lem koma pareye xoyan dûribgrin, bellam le heman katîşda nabêt nazm le rîzî xoyanda werbigrin. Lew pênaweda pêşnyarî harîkarîyan xisteberdem. Amadebûn gutar û nûsînekanî ew çapbken û le cyatî ewe pareyekî kemî bdenê. Bellam mercî serekyan ewebû, ke ew waz le wajokirdinyan benawî xoyewe ‘nazm hîkmet ‘ bhênêt û azade her nawêk, ke deyhewêt lejêr gutar û nûsînekanîda dabnêt, bêcge lenawî xoy.
Nazm bewe razîbû. Ewîş le beramberda mercêkî hebû ; ke mafî bçûktirîn allugorryan le nûsînekanîda nebêt. Nazm, maweyekî zor be naznawî ‘urhan selîm’we le rojname û govarekanda gutarî nûsî. Ew rojane nûseranî roşnibîrî turkye hewllyandeda zmanî turkî le kotubendî wşey naqolla û nesazî ‘erebî, ke zmanî nûseran û darêjeranî derbarî împratorî usmanî bû, rizgarbken. Konewêjan û honeranî çîne xanedan û xoşguzeranekan djî em rêçke û şêwaze bûn, bellam newey nwêy turk deyanuyist bew corey ke împratorî usmanî le serzemînyanda bnewbargey kwêrbuwewe, aweha zmanî alloz û naqollaş, ke bêcge le jmareyekî dyarîkraw bo kesanî dîke derknedekra û begşitî le zmanêkewe, ke xellkanî asayî le jyanî rojaneda pêydedwan dûrbû, bixrîtelawe û zmanî turkî lew wşe û derbrrîngele seyr û namo û çwandin û bekarbirdne bêcêyane rizgarbêt. Nazm yekêk le pêrrewanî em rêçkeye bû. Ew yekêk lew kesane bû, ke zmanî xellkî asayî le cyatî ew zmane xanedanîy û derbarîye bawe bekarhêna û lem pênaweda hewllîda û pexşanekanî ew, roşnî û ballayyekî taybetyan bexowegrit, ke lenêwan nûsînekanî dîkeda dedrewşanewe; pexşanekanî drewşawe û honrawekanî drewşawetir. Leberewe be her naw û nîşanêk ke deynûsî, xellk le twêy wşey gutar û honrawekanîda, gute cwan û drewşawekanî ewyan denasînewe û lawan têdekoşan herçî zyatir lasayî ew bkenewe û rêgeyek ke ew girtbûyeber, drêjey pêbden.
Le sallî 1936da nazm hîkmet yekemîn romanî xoy lejêr naznawî ‘urhan selîm’ be
Nawî ‘xwên qsandekat’ çap û bllawkirdewe. Lem romaneda nazm hîkmet ew helperistaney, ke le serdemî cengî serbexoyî turkyeda le clubergî nîştmanperwerîda xoyan beser xellkda sepandibû û zaluasa xwênyan mjîbûn, nasandibû û rêgey rizgarbûnî ledest ew stemkare xwêmjaney, ke bepêy roj rengî xoyan degorrî, nîşandabû. Ew lem romaneda hewllîdabû, ta bîselmênêt, ke le beramber pestîy û gendellî û stemda, ewe tenya xwên nîye, ke qsandekat, bellku hestî mrovêke, ke hawardekat.
Le heman sallda nazm pertûkêkî dîkey benawî ‘faşîzm û regezpersitî’ çapkird. Em berheme layengranî hîtler û regezperistanî zor turrekrid. Çunke ew kesane berebere xerîkbûn, xoyan bo cengî cîhanî duwem amadedekrid.
Herweha le heman sallda, nazm letek xatû ‘pîraye’ hawserîkrid. Pîraye, dû mindaallekeşî ke le hawserî pêşûy bûn, letek xoyda hênayne mallî nazm. Eme sêyemîn hawserî nazm hîkmet û drêjtirîn mawey hawserî ew bû. Jyan letek pîraye’da bîst sall drêjeykêşa bellam lew bîst salleda, nazm syazde sallî le zîndanda birdeser. Namekanî nazm bo pîraye, ke zorbeyan be zmanî honrawe bûn, le edebyatî turkîda rêwşiwênêkî gringyan heye.
Bew core sallî 1938 nzîkbuwewe. Panzehemîn sallrrojî rageyandinî komarîy nzîkdebuwewe. Dunya be xêrayî berew karesatî trisnakî cengî cîhanî duwem hengawîdena. Le hemû şwênêk bonî barût dehat. Etaturk le cêda kewtibû, hîwayek be zîndûmanî nemabû û dwarrojekanî temenî debirdeser. ”îsmet înunu’ xerîkbû, xoy bo dewllet girtnedest amadedekrid.
Nazm hîkmet û azadîxwazanî dîkey turk, hestyan be metrisîyek dekrid, metrisî le piştseryanewe bû û dengî pêy ewyan debîst. Nazm rojberroj çalakîyekanî xoy zyaddekrid. Hawellanî agadaryandekirdewe û dujimnanî pîlanyan bo daderrêja, bellam ew herwa begwêdane ew pirsane sergermî karî xoy bû û rû le mosolînî û faşîzmî fermanrrewa beser îtalyada lejêr nawnîşanî ‘ namegelêk bo tarantababu ‘ pertûkêkî nûsî û bllawîkirdewe:
‘ tarantababu’ jnêkî hebeşî reşpêste. Hawserekey bo xwêndin çuwete îtalya, bellam maweyekî kurt faşîste berrellakan, ewîş wek zorêkî dîke lesêdarededen. Bellam pêş mirdin namegelêkî bo hawserekey ‘ tarintababu ‘ narduwe :
” mosolînî, zorbllêye, tarantababu !
herwek mnallê
ke be tenya
le tarîkîda berrellayankirdbê … “
Em pertûke syazde namey bo tarantababu têdaye, ke cwantirîn û rewantirîn honrawey ramyarîy ‘nazm hîkmet’î têdaye, ke têyanda ruxsarî reşî faşîzmî mosolînî beşêweyekî tirsêner nwêndrawe. Em honrawey xwarewe yekêke le cwantirînî ew namane :
” ewî le gerdinya
Milwankeyek le dindanî şînî meymunî le gerdindaye
Ewî be wêney balldarê lejêr asmana
Wek awî rewanîş leser zewî jyan deka
Çawanî awêney msînî çawanim
Daykî sêyemîn kurr û pêncemîn kçim
tarantababu!
Dergeyek nema neykutim
kollan be kollan
mall be mall
le roma
le duy ruma gerram. “
Wek pêştir gutman, dujimnanî azadî nûsîn û boçûn derbrrîn, dujimnanî hemû mrovêkî azadbîr û azadîxwaz, bo nazm hîkmet nexşeyan darrêjabû. Ewan le şêwazî karî dadgekan razînebûn. Le destigîrkirdin û zîndanîkirdnekanî pêşûtrî nazm hîkmet razînebûbûn. Dadge na serbazîyekan zor dillnerm bûn û hendêk car, herçende kemîş buwaye, yasakanyan pêrrewdekrid. Bo nmûne molletyan be parêzerekey nazm hîkmet deda, ta parîzgarîy lêbkat! Bellamem care baştirîn şêwazyan eweye, ke nazm be dadge serbazîyekan bispêrn. Dadge serbazîyekan be başî detwanin, ber be nazm û hawrrîkanî bigrin û dadgayîyan bken.