Nazm Hîkmet baştir bnasîn / 4

Nazm Hîkmet baştir bnasîn

Regî Honrawekanî min le Xxakî Sserzemînimdaye

Nazm Hîkmet

w. le Farsîyewe : Hejên

Beşî çwarem

Sallanî nêw zîndan : le sî û şeş sallîda şeş mangim le hewllî derçûn le çwar mîtir çwargoşe çîmentoda, birdeser.

17î cênwerî 1938, şewêkî zistanîye, le îstanbul, nazm hîkmet le mallî yekêk le xizme nzîkekanî mîwane. Xwardinî êwareyan xwarduwe û xerîkî galltewgepin, lenakaw be tundî le dergey mall dedrêt. Xawenmall peşoka û herasan derge dekatewe. Polîs dêne jûrewe û bebê hîç core pirsyar û wellamêk, nazm hîkmet destigîrdeken û letek xoyan deyben. Çend rojêk le îstanbul raydegrin û dwatir deygwêznewe bo ragirtingey serbazîy [zîndanî katîy serbazî] …. Bebê hîç core lêprisîneweyek, bebê ewey tenanet yek wşe qse letek ew bken, çend mang le jûrêkî zîndanî takekesîy bçûk û nîwe tarîk deyhêllnewe û tenya letek pasewanêk leber derge, ke pasewanîdekat. Be hemû şêweyek serdanî qedexebû. Hîçkam le xizmanî ew, tenanet dayk û xuşkekey nazanin, ke ew le kwêye. Daykî dêwaneasa le gişt dergeyek deda û soraxî kurrekey deprisêt. Kes hîç lebareyewe nazanêt. Dû mang beser girtnekeyda têperrîwe, ke dwacar yekêk le xizmekanyan şwênekey be ‘samye’î xuşkî dellêt. Samye, deçête ankara û paş tka û paraneweyekî zor detwanêt çend xulekêk letek nazm le zîndanda qsebkat, eweş be amadebûnî serokî zîndanî serbazîy. Nazm dellêt “parêzerekem agadarbkerewe. Lêrokane ne kesêk qsey letek kirdûm û ne molletyandawe qsebkem. Çend mange lem zîndaneda bebê bellge zîndanîm … “

Lem kateda le nakaw hewalldegat, ke jmareyek le xwêndkaranî zankoy efserîy gîrawn … Beqsey xoyan peyan be “pîlan”êkî gewre birduwe : “pîlanî yaxîbûn” le hêze çekdarekanda beserperşitî nazm hîkmet …

Reşbigîr destipêdekat. Nazm herwa le zîndanî çwar mîtir çwargoşeyî konkirêtda dêt û deçêt. Derçûn lew çwar mîtir çwar goşeye, şeş mang dexayênêt.

Xwêndkaranî zankoy efserîy çend roj lejêr fşar û eşkenceda lêyandekollrêtewe û paş ewey ke perwendeyan tewawdeken, letek ‘nazm hîkmet’da deyandene dadgey serbazîy.

Nazm be şêweyekî bêçenduçûn be azadbûnî xoy lem dadgeda hîwadare. Le nameyekda ke bo daykî denêrêt em babete derdebrrêt:

” dadgeyîkirdnî min berdewame. Le seda sed dillnyam, ke azaddebim. Layenî zor mangêkî dîke pêkewedebîn… “

Bellgekanî dadgey serbazîy brîtîn le miştêk egerî wek ” boy hebû “, ” lewaneye ” , “eger bem core buwaye ” û ştî lem corey dîke.

Lew hejmare xwêndkaraney zankoy efserîy, nazm hîkmet tenya carêk yek kesyanî dîtuwe û ewanî dîke behîç şêweyek nanasêt. Nazm le dadge dellêt “min yekemîn care ke em lawane debînim” ew xwêndareş carêk hatote dîdarî nazm û beser honrawe û pertûkekanîda helldawe û gutuyetî ke hez dekat ew le nzîkewe bbînêt û letekîda aşnabêt. Herweha le komodî xwêndarekanda lenêw pertûkekanyanda, çend berg pertûk û komelle honrawekanî nazm dozrawnetewe, le katêkda ke hîçkam lewane qedexenebûn û hemû molletî çap û bllawkirdnewyan hebuwe.

Bellgeyekî dîke, danpêdananî çend kes le xwênkarekane, ke ewanîş le dadge bebê perde dellên ke lejêr zor û fşarî lerradebederda perwendey lêkollînewekeyan wajokirduwe.

Molletî dakokîkirdin be ”îrfan emîn’ parêzerekey nazm hîkmet nadrêt. Dadge nhênîye û be xêrayî karî xoy tewawdekat : nazm hîkmet, wek tawanbarî pleyek be pazde (15) sall zîndanî szadedrêt û ewanî dîke de (10) sall û hewt (7) sall û pênc (5) sallyan lem dadwerîye berdekewêt.

Nazm lem birryare seyre, ke hîç core bellgeyekî nîye, daway pêdaçûnewe dekat. Nazm bo daykî denûsêt ” … Gewretrîn tawanî min eweye, ke nawm ‘nazm hîkmet’e. Bellam min şanazî bem nawewe dekem û ta seremergîş be şanazî û berzîyewe em nawem demênêt … Îdî çarminîye, bêcge lewey ke be xorragrîyekî gewrewe em sallane, yek ledway yek pirrbkemewe û beserberm… Eger letwanada hebêt to û pîraye bêne dîdarm, zor dillxoş debim.”

Lew serkute bêwêneyey 1938da, dadgey ballay pêdaçûneweş em birryarey, ke ne le çwarçêwey maf, ne locîk û wîjdan û ne letek hîçkam le rêsa bawekanî komellgey mroyda naguncêt, pesendkird … Le giştî xemnaktir eweye, ke ne endamêkî encumen, ne rojnamenûsêk … Hîçkes djî em stemey, ke berhemî yekêk le reştirîn û tarîktirîn serdemekanî mêjûy turkye bû, narrezayetî dernebrrî.

Bew core ‘nazm hîkmet’yan le zîndanî ragirtnî serbazîyyewe birde zîndanî ankara û lewêşewe gwastyanewe bo zîndanî ‘sulltan ehmed’î êstanbul …

Bellam, wek bllêy em panze sall zîndane, dujimnanî ‘nazm hîkmet’î razînekirdbû û aloşî azarderaneyan danemirkabuwewe. Pazde sall zîndan bo em honere azadîxwaze, le rwangey ewanewe szayekî besnebû … Bew bonewe pîlanêkî dîke le arada bû.

‘celîle’ xatûn, daykî nazm hîkmet bo dîdarî kurrekey çuwe zîndanî ‘sultan ehmedî’ êstanbul. Bellam nazm hîkmet lewê nebû, gutyan ewyan lewênderê birduwe. Bo kwê? Kes nazanêt.

Berrêweberî zîndan be daykî giryaw û perîşanî nazm’î gut “lelayen hêzî deryayyewe hatin û birdyan. Ferman serûtiryan pêbû. Away bo deçim, ke debêt le dadgeyekî dîkeda dadgeyî bikrêt.”

Daykî nazm letek kçekey le rêgey aşnayyekî konewe be deryasalar ‘şukrî lukan’ fermandey hêzî deryayî nasênran û serencam be fermanî ew paş bedwaçûnêkî zor, çûne şwênêkewe û le keştî cengîy ‘erkîn’da twanyan nazm bbînin, bo sbeynêy ew roje ‘pîraye’şyan letek xoyan bird. Hellsukewtî kesekan û serbazekan letek ewan berrêzewe bû û bo dîdar hîç core pşêwîyekyan drustnedekrid, ta ew radeyey ke hemuwan hîwadarbûn, griftêk le arada nebêt.

Bellam be pele dadgeyekî taze bo nazm hîkmet rêkixrabû. Em care çend kes deryawan û pledar û herwa kesanî naserbazîy, ke lenêwyanda ‘kemal tahîr’ nûserî benawbangîş debînra, gîrabûn. Em careş leser bnemay lêkollînewe letek kesanî hêzî deryayî perwendeyek rêkixra, ke dûbare lewêşda nazm hîkmet tawanbarî pleyek bû û be handanî kesanî hêzî deryayî bo hellçûn û yaxîbûn le djî dewlletî nêwendî tawanbarkrabû.

Hewa germ bû. Nazm hîkmet le twalêtî keştîda zîndanî krabû. Bêcge lew, nzîkey sî (30) ta çil (40) kesî dîke le heman keştîda gîrabûn û hîç kesyan le bûnî ewanî dîke agadarnebû. Cya cya lêkollîneweyan letekda dekra û perwendekan amadedekran. Tawanî hendêk lemane xwêndnewey pertûkekanî nazm hîkmet bû. Yek dû kesyan letek ewda aşnabûn. Her ewende û bes !

Bezûîy le heman keştîda dadge pêkhat; em careş nhênî ! Ne parêzerêk, ne dakokîyek û ne hîçî dîke ! Tenya ewe nebêt, ke dadge bexêrayî kotayîhat û birryarî dadge le 29î ogustî 1938da derçû : nazm hîkmet bîst (20) sall zîndan, kemal tahîr pazde  (15) sall û ewanî dîke hejde (18) sall û şanze  (16) sall û pazde (15) sall û pênc (5) sall û bem core …tid

Em bîst (20) salleyan letek pazde (15) sallekey dadgeyî pêşû kokirdewe û bû be sî û pênc (35) sall, le barî sukkirdnî yasayî sûdyanwergirt û encamêk ke desgîrbû (28) sall û çwar (4) mang û bîst (20) roj bû ! Birryareke brrayewe. Nazm lew kateda temenî sî û heft (37) sall bû. Eger bîtwanyaye 28 sall le syaçallekanî zîndanî şêdar û dîwar kunkirêtîda be nexoşî sing û larreşe (syatalcî Sciatalgia), ke heybû zîndû bmênêtewe, ewa le şest û pênc (65) sallîda azaddebû ! Nazm beramber em birryareş narrezayetî derbrrî. Xwazyarî pêdaçûnewey bû. Bellam bêsûd bû … Hîç encamêkî bedestnehêna. Îdî tenya karêk ke deytwanî bîkat, ewebû ke lenêwan çwar dîwarî zîndanda sergermî karî edebî bêt û drêje benûsîn û honrawe honînewe bdat. Herweha bo ewey xercî xoy derbênêt, lenaw zîndanda kar bkat.

Dûsall têperrî. Agrî cengî cîhanî duwem dunyay girtbuwewe. Le zistanî 1940da birryardra, szadrawe ramyarîyekan bnêrne anatollî. Nazm hîkmet bo zîndanî ‘çankirî’ gwazrayewe: nawçeyekî dabrraw û dûrdest le anatollî … Nazm nûsînî ‘efsaney enatollî’ lêrokane destipêkrid. Dwatrîş şanoyî ‘rêbwar’î nûsî …

Roj le dway roj azarî kemer û laqî nazm hîkmet zyatirdebû û bere bere bû be eşkenceyekî letwanabeder. Diktoran bînyan û le raportî pzîşkyanda pêşnyarankird, ke baştre bigwazrêtewe bo zîndanî şarêk ke (gerraw- awî me’denî)î têda hebêt. Serencam behoy nexoşbûnîyewe nardyane zîndanî ‘burse’.

Nazm hîkmet le zîndanî ‘burse’ letek lawêk benawî ‘urhan raşd’ aşnabû, ke zîndanî ramyarîy bû û dû sall lewewpêş be pênc sall zîndanî szayandabû.

Em lawe honrawey dehonîyewe û le layengranî durunzîkî nazm hîkmet bû. ‘urhan raşd’ çend sall paştir benaznawî ‘urhan kemal’we buwe yekêk le benawbangitrîn nûseranî turk û roman û komelle çîrokekanî ew edebyatî hawçerxî turkyan dewllemendkird. Urhan kemal pertûkêkî benawî ‘sê sall û nîw letek nazm hîkmet’ nûsî, ke serguziştey jyanî ewan bû le zîndanî burse’da. Sererray ewe bîrewerîyekanî rojaney ke lew serdemeda nûsîbûnî, lebergirtnewe û nîşanderî şêwazî jyan û xurrewşit û hellsukewt û şêwekarî ‘nazm hîkmet’n. Deqî bnerretî em yadawerîyane winbuwe, bellam beşêkyan nazm hîkmet le namekanya bo hawserî ‘pîraye’ le zîndanewe nûsîwnî:

“24/05/1942 beyanîye, nazm hîkmet sinduqêk, ke le kargey dartaşî drustîkirduwe, nîşanî êmey dedat û şanazî pêwedekat. Yekêk le taybetmendîyekanî ew eweye, lebarey kargelêkewe, ke berrastî têanda westaye, hîç xoy hellnakêşêt. Bellam lew karaneda ke tazekar û naşîye her mepirse. Bo nmûne awa derdexat, ke le honerîyda hêşta zor le seretadaye û gewretrîn arezûy jyanî eweye, ke rojêk bitwanê bbête honer û edîbêkî çak. Bellam lelayekî dîkewe pêywaye, ke dartaşêkî şareza û bêhawtaye û bellgeşî ew sinduqe asayyeye. “

Nazm hîkmet lenêw zîndanî burse drêjey be karî edebî xoyda. Honrawey dehonîyewe û şanoyî denûsî û herwa karî wergêrranîşî dekrid. Lepall eweşda bo ewey ke xercî jyanî derbihênêt û pêwîstî bekes nebêt, le zîndan xerîkî karî çnîn bû.

Bew şêwey ke dezanîn nazm hîkmet le hejde sallîda tûşî nexoşî ( rebo/ asma) buwe û sîyekanî lew katewe lawaz bûbûn û lebereweş le xizmetkirdnî serbazîy le hêzî deryayîda lyêburabûn. Sererray çareserî fre ta kotayî temenî, azar û fşarî sîyekanî lekollnebuwewe û dwatrîş nexoşî larreşe syatalcî Sciatalgia û dwacar pşêwî dllîşî bo zyadbû.

Nexoşî roymatîzm û larreşe syatalcî Sciatalgia û azare sextekanî bûne hoy ewey ke serencam lêprisrawan bînêrne zîndanî burse, taweku mangane le rojanêkî dyarîkrawda sûd le awe kanzayyekan (me’denîyekanî) ewênderê werbigrêt. Lem rojaneda nazm le zîndanewe debraye şwênî çareser le nzîk gerrawekan (awe kanzayyekan) û lewênderê molletî hebû, lekatî çareserkirdinda çawî be xêzanekeşî bkewêt. Hawserekey ‘pîraye’şi bo dîdenî dehate ewênderê.

Nazm hîkmet sererray em nexoşyane, sererray ew steme lerradebederey, ke le ew krabû û sererray szadanî be bîst û heşt (28) sall zîndanî, hergîz xoy nedorrand. Ew hergîz ledest nexoşî û azare cesteyyekanî skallay nedekrid û dillxoşî dayk û xuşk û hawserekeşî dedayewe. Satêk le karî edebî betaybet honrawehonînewe nekewt û le zîndanîşda xulekêk wçanî nebû. Letek gişt zîndanîyekan hawell bû û hemuwan ewyan be ” babe ” bangdekrid û tarradey peristin xoşyandewîst.

Dwacar nazm twanî çend dezgey çnîn amadebkat û le zîndanda kargey çnînî berrêxsit û be peygîrîyekî tewawewe her roj xerîkî karî çnîn debû û çend kes le zîndanyanîş letek ewda karyandekrid û qumaşî dezûîy û xawlîyan deçnî û deyannardne derewey zîndan û destiçnekanyan baş defroşran. Ta katêk ke îdî lêprisrawanî zîndan dezû û pêdawîstyan be ew neda û kargey ristin û çnînekey lekarkewt.

Serdemî ceng bû. Cengî cîhanî duwem letek ewey ke turkye têweneglabû, bellam nebûnî û bêkarî û hejarî xellkî em wllatey zyatir û le twanabedertir debû.

Nazm hîkmet le drêje honraweyekî xoyda benawî ‘dîmene mroyyekanî wllatî min’ ew mrovaney ke gerdelûlî rûdawekan letek xoy hellpêçîkirdbûn û letek xoy begşit layekda rakêşîkirdbûn, ew mrovaney ke temenêk letek ew hejarî û nedarî û bêxanewlaneyyeda dest û penceyan nerimderkird, wênanduwe.