nojenkirdnewey wellamekan
Eger pêmanwabêt, wellamekanî ême tewaw û dwa derkî mrovayetîn, ewa xerîkîn le xoman btêk sazdekeyn. Herweha eger pêmanwabêt, ew sîstemî rêkxistney komellge, ke ême xebatî bo dekeyn, dwayîn çawerrwanî û geşeyeke, ke mrovayetî pêydegat, ewa dîsanewe xerîkîn pûçgerayyekî dî le teputozî powçgerayyekanî dîke, çêdekeynewe. Soşyalîzm beheştêk nîye le asmanekanewe daygrîn û le perrawî efsanekanda bîdozînewe û modêrnîzey bkeyn, soşyalîzm xewnî mrovî zînduwe û be praktîkî şorrşigêrrane ketwarîy debêtewe û serkewtinîşî le kultûrbûyinda debêt, bebê ewe, le xeyallî goşegîrane û fentazî aydyalîstane bewlawetir nabêt.
Hejên
Beşî çwarem
Cyawazî markisîzm û enarşîzm çîye, çîtan heye, ke cyakerewe û cêy şanazîkirdin bêt ?
Bellî, bedillnyayyewe eger cyawazî nebuwaye, bedrêjayî dû sede bîryaran û layengranî ew dû balley bzûtnewey soşyalîstî, dijbeyek û le beramber yekdîda nedewestan, herweha bedillnyayyewe le rwangey bîryaran û layengranî her yek lew dû ballewe wek yek û hawta, cyawazîyekan nexrawneterrû. Leberewe min wek layengirî hizrî enarkî, ew cyawazîyane dexemerrû, ke bo min baskirdinyan pêwîst û yeklakereweye, bellam leberewey ke hejmarkirdnî cyawazîyekan le rwangey enarkîyewe zorn û lêreda nakrêt bedrêjî leseryan bidwêm, naçar be kurtî, serxetî cyawazîye serekî û here dyarekan bxemerrû. Bo em mebeste hewilldedem le çend xallêkî serekîda cyawazîyekan nîşanbdem, çunke eger biçme wirdekarîyewe, ewa wirdekarîy cyawazîyekan le têrrwanîn û kirddarda beçendîn petûk tewaw nabin û karêkî awa, karî tenya kesêk nîye û le twanay min bedere, sererray eweş, ewey be xeyallimdabêt û ta êstake derkimkirdbêt, emey xwarewe puxtekeyetî:
Markisîstekan, bûnî part û raberîy destebjêrî ramyarîy be mercî şorrşigêrrbûnî bzûtnewekan dezanin û leser ew bnemaye, ewan mêşkî prrollîtarya pêkdehênin û rêkxistinî abûrîy û cemawerîy çîn û twêje prolîtêrîyekan dekene milkeçî partî pêşrrew û serkewtinî raperrîn û xebat û geyîştin be soşyalîzm bebûnî ew dezge bîrukrasîye xwawendîyewe debestnewe.
Le beramberda enarkîstekan xebatî abûrîy û komellayetî be taqe meydanî xebatî soşyalîstî dezanin û rêkxistne abûrîy û cemawerîyekan be taqe sengerî xebatî çînayetî çîn û twêje prrollîtêrîyekan djî serwerîy çînayetî borcwazî dezanin. Leser em bnemaye, hem destebjêrî pêşrrew û mêşkî bîrkerewe le cyatî prrollîtarya retdekenewe û hem rollî xosepêneraney tak beser bzûtnewekda retdekenewe û hem djayetî balla û payînî rêkxistin deken. Lemeş wawetir, rêkixrawe abûrîy û cemawerîyekan her betenya be amrazî bedestihênanî daxwazîye destbecêkan ya serxistinî raperrînî şorrşigêrraney çewsawan nazanin, bellku wek fêrgey takî huşyar û pêşîney herewezîyekanî komellgey dahatû [soşyalîstî/ enarkî]şyan leberçawyandegrin. Leberewe hemû serkirdayetî û raberayetîyekî takekesîy ya xwayî destebjêre desellatixwazekan retdekenewe, hellbete grifteke her bew retkirdnewe kotayî nayêt, bellku pêwîstî be retkirdnewey rêkxistinî qûçkeyî rêkixrawe cemawerîyekan û grupe xocîyekanîş heye, wate lenêwbirdnî mîkanîzmekanî berhemhênanewey helpersitî û desellatixwazîy û bîrukrasî û xosepandin, ke part û raber û senîdîkay zerd leser yan dademezrên.
Markisîstekan, şorrş be serkewtinî raperrîn û bedesellatgeyîştinî partî pêşrrew û geyîştin be desellatî ramyarîy dezanin, bo nmûne ke dellên şorrş le rusye, bedyarîkrawîy mebestîyan le raperrînî oktoberî 1917ye, ke têyda bolşevîkekan wek destebjêrêkî ramyarpîşe le naamadeyî huşyarîy û kem derkî şorrşigêraney çîn û twêje prrollîtêrekanda bedesellatî ramyarîy geyîştin. Le rastîda ketwar û ew dîwî dîwe şêwênrawekey rûdawekan, wênayekî dîkey cyawaz lewey bolşevîkekan û paşrrewanyan pagendey deken, le em rojeda bo şorrş bercestedekat, be watayekî dîke ew gorran û zemînelebarîyey rusye bo raperrîn le cengî cîhanî yekemda, berhemî çend sede stemgerîy împratorîy tzarekan û çendîn dehe xebat û xorrêkxistinî krêkaran û cutyaran û mangirtne peyta peytakan û ezmûngîrîy le şkistî raperrînî 1905 û berengarîy û yaxîbûnî cemawerîy cutyaran û krêkaran û serbazan bû, nek bangewazî ramyarpîşe bolşevîkekan le henderanewe û planrrêjîy ewan bo serhelldanî raperrînekan.
Enarkîyekan, belayenîkemewe min û kesanî hawboçûnî min, şorrş be prosêsêkî mêjûîy berdewam û allugorr le huşyarîy û mêntalîtî û bîrkirdnewe û têrraman û şêwejyan û kultûr û roşnibîrîy mrovda dezanin/ dezanîn, ke leser bnemay ew allugorrane û peresendinî xebatî rojane û cêkewtebûnî jyanî naborcwazîy wek elternatîv û şkanewey hawsengî hêz belay şorrşigêran û ruxandinî yekcarekî sîstem û serwerîy çînayetîda dêtedî.
Lay markisîstekan, xebatî rojaney çîn û twêje prrollîtêrekan bo gorrînî rêwşiwênî abûrîy û komellayetîyan, brîtîye le rîform û xudî rîforimkirdnî sîstemî çînayetî û desellatî ramyarîy be pozetîv denrixênin, bewatayekî dîke xebatî rojaney çînayetî leçaw hewllî ramyarîyaney parte pêşrewekanyan, be kem degrin.
Bellam lay enarkîstekan, xebatî rojaney çîn û twêje prrollîtêrîyekan, brîtî nîye le rîform û wawetir leweş be hengawe rojaneyî û her satîyekanî şorrşî komellayetî dezanin û leser ew bnemayey ke şorrşî komellayetî karkirdî huşyaraney xudî çewsawane, bew hoyewe xebatî rojane be taqe senger û xebatî rewa debînin û denasn. Bellam hîç kat rêge bew xoşbawerrîye naden, lenêw çewsawanda teşenebkat, ke rîforimkirdnî desellat û çenebazîy nêw parlemanekan le berjewendî çewsawanda bêt.
Markisîstekan, şêweyek ke bo rêkxistinî abûrîy û cemawerîy pêşnyardeken ya destî bo deben, hem nêwendgerayye û hem quçkeyye, wate leserewe birryarekan dedrên û xoyan watenî raberan [komunîstekan] berjewendey hemû çîneke baştir dezanin. Weha rêkxistinêk çi lew balleyda ke soşyal-dêmokratekan kirdyane beşêk le dewlletî borcwazî û çi ew corey ke bolşevîkekan kirdyane dardestî dewlletekeyan, heman rêkxistin û pêkhatey quçkeyî û balla û payînî heye. Lew rêkixrawaneda birryarî mangirtin û çalakî û beşdarîkirdin û nekirdin û helluyistwergirtin û hawpiştîkirdin û karî hawbeş, le serewe dedrêt û mêşkî gewre [raberan] deyden. Her leber ew handere nêwendgerayye bû, bolşevîkekan twananî bergegirtnî manewe û drêjey karî sovîyetekanyan nebû û le sallî 1918 bedwawe sovyetekan perawêzixran û pûkênranewe, çalakanyan ya naçar be gwêrayellîy partîyane kran ya dûrixranewe û xrane jêr karî zoremlê û tometbarkirdinyan be dujminî şorrş û bekrêgîrawî leşkirî spî. Bedaxewe komunîstekanî xorhellatî nawîn le gerran û lêkollînewe le çonyetî lakewteyî û perawêxran û çekkirdnî sovîyetekan, desepaçe û kllolln ya nadrebestin û be lêkdanewe û pêwerî aydyolocîkî pasawî serkutgerîy û bîrokrasîy û nayeksanî û nadadwerîy û partpaşayî û darayîy dewlletî û karîkrêgirte û hebûnî szay sêdare û karî zoremlê û dezgey sîxurrîy û serûxellkîy û zîndan, dedenewe.
Lay enarkîstekan, leser ew bnemayey brrawayan bewe heye, ke “rizgarî krêkaran berencamî xebatî xudî xoyane”, hem rêkxistin asoyî û nanêwendgeraye û hem rêkixrawe û beşekanî rêkxistinî her karxaneyek û pîşeyek û gerrek û şwênêk, serbexoyî xoyan le birryardan û çalakîkirdin û hawpiştîkirdinda heye, bêcge leweş, mangirtnî ktupirr û nayasayî û mangirtnî giştî, şêwazî nasraw û rêsayî [tradîsyonî] xebatî rastewxoy sendîka û rêkixrawe cemawerîye şorrşigêrrekane û kobûnewey giştî berdî bnaxey her çalakî û birryardanêke.
Markisîstekan, pêdagrîy leser pêwîstibûnî dewllet deken û serwerîxwazn, le beramberda enarkîstekan, dewllet be amrazî çînayetî û pêdawîstî hêştnewe û parêzgarîykirdin le komellgey çînayetî dezanin, leberewe djî hemû dewlletêkin benawî krêkaran û soşyalîzmewe, çunke lew birrwayedan, ke komellgey soşyalîstî / enarkî, komellgeyekî naçînayetîy û nadewlletîye û têyda çînêk bo serwerîy namnêtewe, çi krêkaran bedyarîkrawî û çi prrollîtarya begşitî.
Lay markisîstekan, wabesteyî û paşrrewîy rêkixrawe cemawerîy û pîşeyî û abûrîyekan bo partî pêşrrew, mercî karî sertaserîy û karayyane, bo ew mebeste herdem be xotêhellqurtandin û destitêwerdanî rastewxoy endamanî balla û gwêrrayellî part le karubarî rêkixrawe cemawerîyekanda, rêkixrawekan dekene gîrfan û lawrigî part ya dardestî part û wek robot hellyandesûrrênin, lem barewe çi le astî cîhanî û çi le astî nêwxoyî herêmî kurdistan bînerî çendîn ezmûnî têkşikênrawîn, lem barewe baştirîn û nzîktirîn nmûnegelî nasraw le herêmeda “yekêtî bêkaran le kurdistan “, “rêkixrawî serbexoy jnan” û “rêkixrawî şorrşigêrrî xwêndkaran” û rêkixraw û sendîkakanî dîkey krêkaran û karmendanin, ke be destitêwerdan û paşkokirdin û pîlangêrîy komunîste krêkarîyekanî herêm, wek dyarîyek bo borcwazî, lenêwewerra kirmoll û têkşikênran û dergey binkeyan lelayen kesanî xoberraberzanewe qufilldra.
Lay enarkîstekan, yekgirtin û harîkarîy çînayetî rêkixrawe abûrîy û cemawerîyekan le torre komellayetîye sertaserîyekanda leser bnemay serbexoyî [otonomî] rêkixrawe endamekan û hawpiştî berdewam û azadî beşdarîkirdin û nekirdnî çalakîyek, pêkdêt. Wate serbexoyî xocêy û hestî hawderdî û pêdawîstî hawpiştî sertaserîy, cêgey milkeçî bo nêwendgerayî û fermanbirdin bo serwerîy seranî part û sendîka qûkeyyekan, degrêtewe.
Markisîstekan, leser bnemay bawerrbûnyan be pêdawîstî dewllet benawî krêkaranewe, saman û kerestekanî berhemhênan û kerte pîşesazîy û kiştukalîyekan û dahatî komellge dewlletîy dekenewe, leberewe destewdawênî bernamerrêjîy nêwendîyaney abûrî û berhemhênan û dabeşkirdin debnewe û dwacar bixwazn ya na, xobexo ew kare be destebjêrêkî berterîdar û birryarder le serûy komellgewe despêrn û her berhellsitîyek le beramber nerênîyekanî ew bernamerrêjîyeda, be hewll û pîlanî dje-şorrş tometbardeken û be heman derdî aydyolocyagerîy, pasawî nerênnîyekan dedenewe û lew pênaweşda pêştir serkutêkî rêkixraw benawî “dîktatorî prrollîtarya” amadey bergirtin be hemû narrezayetîyekî berhemhêneran û xwazyaranî xorrêkxistin û xodabeşkirdnî berhemekanyan deken. Lem barewe nmûney zîndûy mêjûyman leberdeste, katêk ke komunîste şurayyekan le kroniştat djî bernamerrêjîy abûrîy û yasa ramyarîyekanî dewlletî bolşevîkî bûnewe û xwazyarî kontrollî krêkarîy û şurayî bûn, ya le okranya enarkîstekan [herewezîye pîşesazîy û kiştkarîyekan] wîstyan le derewey beranamey nêwendsepênrawî bolşevîkekan û serkutgerîyekanî leşkirî sûr û le (san pîterisborg) krêkaran be pêdagrîy leser kontirrollî komîtekanî karxane û xoberêweberayetî krêkarî pêdagrîyankird, krêmlîn fermanî be leşkirî sûr da û dîktatorîy partyan lejêr nawî prolîtarayawe, xistegerr û kuştubrrêkyan berrêxsit, ke hêşta leşkirî spî encamînedabû.
Le beramberda enarkîstekan, pêdagrîy leser nanêwendîy [xocêy û serbexoyî] xoberêweberayetî û birryardan lelayen herewezîye azadekan ya nawçe û herême azade pêkhatuwekan le yekgirtnî fîdrrallîyaney herewezeyyekan, deken, ke lewêda azadî tak le herewezîyekan û azadî herewezîy û komîwnîtîyekan le yekgirtnî fîdrallîyaney nawçe û herêmekanda, bnaxey xoberêweberayetî û xobirryardanin. Bew core ne nêwendî birryardan û ne nêwendî bernamerrêjîy le arada nabin, ewî heye û dyarîkerî rewayetî karekane, pêdawîstîy jyanî tak û herewezîyekan û wellamdaneweyetî be yekêtî azadaney nawçe û herêmekan. Be watayekî dîke, lay markisîstekan ya le ellternatîvî ewanda tak û herewezîy û şurakan milkeçî serewey xoyan [desellatdaran]ni û jyan û dahatûy komellge, hez û awezî çend kesêk dyarîdeken, bellam lay enarkîstekan, ewe azadî tak û herewezîyekan û pêdawîstîyekanî jyanî komîwnîtîyekan û wellamdanewe be hawpiştî û yekêtî azadin, ke drustî û rewayetî be birryarekan deden.
Markisîstekan, leser bnemay nêwendgerayî desellat û bernamerrêjîy abûrîy û yasakan, berrêweberayetî serûxellkîy part û paşrrewanî, soşyalîzmî dewlletî leser modêlî kertî pîşesazîy û kiştukalîy dewlletîy be zoremlêyî beser krêkaran û cutyaran û endamanî komîwnîtîyekanda desepênin û tenanet nmûnesazî kultûrî leser bnemay bîrkirdnewey endamanî birryaderî part û desellat deken û huner û edeb û arezuwekanî tak le qallbdeden. Baştirîn nmûneş karkirdî bolşevîkekan bû, ke xellkyan naçar be beşdarî û bûne endam le herewezîye dewlleteyye sepênrawekanda dekrid, eger kesêk mlî bew projeye nedabaye, ewa dûrixranewe û karî zormilêy û mirdin le sîbirya çawerrêy dekrid.
Bellam enarkîstekan, bepêçewanewe, leser bnemay nanêwendîîwbûnî [otonombûnî] herewezîyekan û azadî tak le beşdarîkirdin û nekirdin le herewezîyekanda, herwezîyekan arezûmendane wek destipêşxerîy xobexşaney komellayetî, tenanet lebarî lawazî take beşdarînekirduwekanda, hawpiştîy mroyî letekyanda deken û komekî komellayetî û hawpiştîy azadane, berdî bnaxey pêkhênanî herewezîye komellayetîyekane, baştirîn nmûne lem barewe, ew herêmaney îspanyan, ke leser bnemay boçûne enarkîyekan rêkdexran, lewane be dyarîkrawîy herêmî’ketelonya’î îspanya le cengî nêwxoyî 1936-1939, ke nek tenya le rûy azadî û abûrîyewe metrisî bûn bo ser desellatî frankoyyekan û komarîyekan, tenanet metrisîş bûn bo ser modîlî bolşevîkî soşyalîzm [dewlletî benaw soşyalîstî]. Bo têgeyîştin leme, pêwîste le nêwan hengawe kirdeyyekanî bolşevîkekan 1917 – 1989 le rusye letek enarkîyekan 1936 – 1939 îspanya û serencamekanyan, berawirdibkrêt.
Hellwêstî êwe beramber ayîn û kellçer çîye û çone ?
Ayîn û kultûr, xudî ayîn beşêke le kultûr, bellam beşî negorr û koneparêzî kultûr. Bepêçewanewe beşekanî dîkey kultûr, herdem le gorrandan û ewey lem rojeda kultûrî cêkewteye, rojgarêk bûnî nebuwe. Gorranî kultûr bo kesanêk ke lenêwîda dejîn, wek sûrranewey zewî le dewrî xor waye, ke kemtir ya her hestî pênaken. Bellam bo kesanêk ke le derewey komellgewe têydewanin, ew gorrane hêwaşe zor be aşkra debnînin û baştirîn nmûneş şokî takî koçere le demî gerraneweyda bo nêw bazne kultûrîyekey, ke pêştir têyda jyawe û berradeyek corêkî dîke buwe, ke xudî takî koçer berawrid be komellgey becêhêllraw le manewey ya parastinî beha kultûrîyekanîda koneparêztir mawetewe.
Ewey hellwêstî enarkîstan beramber kultûr çone û pêwîste çon bêt, peywendî be rollî kultûr û hêz û desellatî kultûrewe heye, hellbete ew kesaney ke rwalletîyane le kultûr derrwanin û rollî kultûr le gorranî şorrşigêrraneda kem degrin, têgeyîştinyan le kultûr helle û lingawquce.
Eger bêt û naçarbîn pênaseyek bo kultûr bkeyn, ewa detwanîn bllên kultûr bordî (nexşerrêjî) kesayetî tak û komellge pêkdehênêt û hemû kat morî xoy le reftar û şêwazî bîrkirdnewe û awezî takekan dedat. Hellbete nakrêt eweman lebîrbçêt, ke mrov le ledaykbûnda bêkultûre û ewe dezge û nêwende komellayetîyekan (xêzan, perestge, fêrge, şwênî kar)n, ke deykene bûnewerêkî xawen kultûr, bo nmûne mrovêk ke le henderan ledayk û pewerwerde debêt, kultûrî le kultûrî komellgey lêwehatû naçêt ya ew mindallaney ke le derewey xêzan û komellgekeyan wek mindallî bexêwkraw degîrdirênexo, debne hellgirî kultûrî şwênî gewrebûn û perwerdebûnyan.
Beboçûnî min le komellgeda le derewey kultûr, kesayetî û desellat bûnî nîye û nabêt. Dekrêt to kultûrêkî dîket hebêt, bellam bêcge le mindallî sawa, kesî bêkultûr bûnî nîye, herwek çon kesî bêrruşt bûnî nîye û becorêk le corekan hemû takêk hellgirî kultûr û rewşitêke, leberewe be her corêk djayetî kultûrêk ya rewşitêk bkeyt, dekate ewey ke hellgirî kultûr ya rewşitêkî dîkeyt, bellam lew duwane xallî nabît. Bedaxewe lejêr karayî bîrkirdneweyek ke amancî srrînewey beramberekeyetî, le komellgey êmeda dû wajey nadrust cêkewte bûn; bêferheng [bêkultûr] û bêrrewşit. Ew katey kesêk ke le beşêkî kultûrî zall ya rewşitî baw ladedat, xallî nîye le kultûr û rewşit, bellku berawrid be kultûr û reştî rewabînraw û pesenkraw, xrap ya bed-kultûr û bedrrewişte, bellam hergîz bêkultûr û bêrrewşit nîye û nabêt.
Herweha hîç desellatêk bebê piştîwanî desellatî kultûrî bûnî nîye û twanay xogirtnî nîye, her lebereweye, ke desellatdaran bo manewe û xoparastin û komellayetîybûnewey desellat û ramyarîyan, hana bo piştîwaney kultûrîy deben. Eweş leber dû ho; yekem hêzî kultûr be sruşt koneparêze û duwem, bebê payey kultûrî û pêkhatey quçkeyî kultûrîy, sîstemî quçkeyî twanay komellayetîymanewey nîye. Leberewe, ewî bixwazêt, sîstemî jyan û berrêweberayetî û mêntallîtî tak û komell bgorrêt, pêwîste kar leser gorrînî bnema û yekey kultûrîy lew bwaraneda bkat, wate hêzî djetewjim le kaye kultûrîyekanda bo berengarî û lenêwbirdnî sîstemî kon û pêkhatey komellgey çînayetî, bewatay pûçkirdnewey bnema kultûrîyekanî xwa-dewllet-parleman. Emeş katêk meyser debêt, ke jyan û komellgey nwê, bûbête beşêk le kultûrî take gorranixwazekan le xebatî rojane û berengarîy her rojeda. Katêk ke hawsengî hêz lenêwan rîsay kultûrî cêkewtû û tewjimî kultûrî nwêda, belay şorrişda deşkêtewe. Hellbete peywendî nêwan karayî tak leser komell û karayî komell leser tak, karayî gorranî abûrîy leser huşyarî tak û karayî huşyarîy tak leser bnema kultûrîyekan, zor dijwar û allozn û hendêk car wek ew metelley lêdêt, ke “hêllke le mrîşke ya mrîşk le hêllkeye”. Bellam yek şit nkollîhellnegir û selmêndrawe, ewîş eweye, ke hîç gorranêkî pozetîv ya lawazkirdnêkî desellat û serwerîy bebê gorran û lawazbûnî paye kultûrîyekanyan rûynedawe û herwa hîç gorranêkî kultûrîyş bebê gorranî jêrxan û pêge abûrîyekan, hergîz natwanêt rûbdat.
Leberewe, hemû gorranêkî şorrşigêrrane, gorranêkî fre-rehend debêt û yekêk le rehendekanî, rehendî kultûrîy bzûtnewey şorrşigêrrane û têrranînî şorrşigêrraneye. Dîsanewe weha gorranêk, daxwazîy gorranî yeke wirdekanî kultûrman lêdekat, ke le hellsukewtî rojaney tak û rêkutnî komellayetîy komellda bercestedebin û zor car bo ramyarpîşe xo be şorrşigêrrzanekan, ştî lawekîn ya be “rexney morrallîy pê le asman” nawbrawn.
***********************************************************
Bo xwêndnewey beşî yekem, kirte leser em besterey xwarewe bke
Beşî yekem : http://wp.me/ppHbY-HN
Beşî duwem : http://wp.me/ppHbY-HY
Beşî çwarem : http://wp.me/ppHbY-If