Rudollf Roker
w. le Farsîyewe*: Hejên
Enarkîzm rewtêkî dyarîkrawî hizrîye le hizrî komellayetîyda, ke peyrrewanî xwazyarî hellweşandnewey çepawillgerîye (monopolies) abûrîyekan û lenawbirdnî gişt dezge ramyarîy û komellayetîye serkutgerekanî komellgen. Lebrî sîstemî abûrîy sermayedarî, enarkîstekan xwazyarî komelle azadekanî gişt hêze berhemhênerekanî komellgen, leser bnemay karî herewezî, ke take amancyan, dabînkirdnî pêdawîstîyekanî hemû endamanî komellgeye. Ewan lebrî dewllete neteweyye henûkeyyekan û dezge ramyarîye dabrraw û bîrokratîkekanyan, xwazyarî fîdrasyonî komîwnîtîye azadekanin, ke leser bnemay hawberjewendêtî abûrîy û komellayetîyan pêkewe peywestin û be harîkarî beramberane û rêkewtinî azadane, karubarekanyan cêbecê deken.
Her kesêk be wirdbînîyyewe le geşey abûrîy û ramyarîy sîstemî komellayetî henûkeyî bkollêtewe, boy derdekewêt ke em amancane le bîrokey îwtopyayî kemayetîyekî xeyallperwerewe serçawe nagrin, bellku serencamî lucîkîyaney twêjînewey qullî narrêkîye komllayetîye cêkewtekanin, ke letek her qonaxêkî tazey barudoxî komellayetîy henûkeyîda, xoyan be şêweyekî aşkratir û zyanmendtir dexenerrû. Sermayedarî çepawillgeraney hawçerx û dewllete sertapagîrekan, tenya dwaqonaxî peresendinêkin, ke be naçarîy be lûtkey degat û derbaz û kotayyekî dîkey nabêt.
Peresendinî nehametbarî sîstemî abûrîy henûukeyî, ke buwete hoy kellekekirdnî tewawî samanî komellayetî le destî kemayetîkî berter û serkutî berdewamî cemawerî berînî xellk, bwarî bo kardanewey ramyarîy û komellayetîy henûkeyî rexsanduwe û tenanet le hemû rûyekewe buwete hawelldwaney. Sîstemî henûkeyî, berjewendî zorîney komellgey mroyî, kirdote qurbanî berjewendî taybetî çend kesêk û serencam beşêweyekî sîstîmatîk, peywendî rastîney nêwan mrovekanî lenêw birduwe. Xellkî ewey le bîrî kirduwe, ke pîşesazî boxoy amanc nîye, bellku debêt tenya amrazêk bêt bo dabînkirdnî jyanî mrov û kereste pêwîstekan û deseberkirdnî helî behremendibûn le roşnibîrîyekî ballatrî kultûrî. Le her kwê pîşesazî bbête hemû ştêk, lewênderê kar gringî akarîy xoy ledest dedat û mrov debête hîç, lêrewe rêrrewî serkutgeraney abûrîy dest pêdekat, ke nehametbarîy şêwazekanî karkirdin hîçyan le serkutgerîy ramyarîy kemtir nabêt. Lerrastîda serkutî ramyarîy û abûrîy, herdûk beşêweyekî hawta tewawkerî yekdîn û le yek serçeşmewe helldequllên.
Sîstemî komellayetî hawçerx, le nawewerra, rêkxistinî komellayetîy her wllatêkî beser çînî dijbeyekda dabeşanduwe û le dereweş ra, bazne hawbeşe roşnibîrîyekanî, le netewe dijbeyekekanda têkişkanduwe; herdûk, çînekan û netewekan, le dujimnayetîyekî bêkotayîda rûberrûy yekdî debnewe û behoy cenge berdewamekanyanewe jyanî komellayetîyan le bargirjîy berdewamda ragirtuwe. Dû cengî cîhanî le nîw sededa û şwêneware trisnakekanyan û metrisî berdewamî hersate rûdanî cenge tazekan, ke ewrroke ballî beser hemû gelanda kêşawe, tenya serencamî locîkyaney weha barudoxêkî le twanabedern, ke boy heye bbête hoy nehametîy zyatrî cîhanî. Hokarî aşkray eweye, ke ewirrke zorbey dewlletekan wabesteen, beşêkî zor le dahatî sallaney berhemî komelayetî bo benaw parêzgarî neteweyî û danewey qerzî cengekanî pêşûtir bxenelawe, eme selmênerî nalebarî û çarehellnegrî barudoxî ewrrokeyye; pêwîste bo her kesêk rûn bêt, asayîşêk ke dewllet pagendey dabînkirdnî bo takekan dekat, xercî le sûdî zyatre.
Desellatî geşesênî dabrrawî bîrokrasî ramyarîy, ke lelankewe ta gorr jyanî mrov, çawdêrî û serpersitî dekat, roj be roj rêgrî zyatir leser rêy harîkarî nêwan mrovekan drust dekat. Sîstemêk ke le her karkirdêkîda xoşguzeranî beşêkî zorî xellk û tenanet netewekan be qurbanî hewesî xopersitîy lepênaw desellat û berjewendî abûrîy kemayetîyekî bçûk dekat û bepêy pêdawîstî debête hoy têkdanî peywendîye komellaytîyekan û hellgîrsandinî cengî her kes û layek djî hemuwan. Em sîsteme tenya rêkxerî (nezimbexşî) destebjêranî dyar û kardanewey komellayetîye, ke ewrroke bercestebûnî tewawetî le faşîzmî nwê û dewlletî serapagîrda derdekewêt. Zor le desellatixwazî paşayetî bêçenduçûnî sedekanî raburdû têperrîkirduwe û hewll dedat hemû çalakîye mroyyekan bxate jêr rkêfî dewlletewe. ” Hemû ştêk bo dewllet; hemû ştêk le rêy dewlletewe; hîc ştêk bebê dewllet nabêt!” tîologî (allahutî) buwete bîrokey dûbarebûy ramyarîy nwê, ke cyawazî sîstemekey letek tîologî (allahutye) klîsayîda ”xwa hemû ştêke û mrov hîç”, le bawerrî ramyarîy nwêda dekate ”dewllet hemû ştêke û hawullatî hîç” nîye. Be heman şêwe, ke derbrrînî “wîstî xwa” bo rewayetîdan be wîstî (îradey) çîne berterekan bekar debra, herwaş ewrrokeş lepşit perdey ”wîstî dewllet”ewe, tenya berjewendî xoperistaney ewane şardrawetewe, ke xoyan raspîrdraw debînin, em wîste be têgeyiştnî xoyan lêkbdenewe û beser xellkda bîsepênin.
le enarkîzmî hawçerixda, dû rewtî gewre beyek degen, ke le pêş û le demî şorrşî ferenseda, awa derbrrînêkî bercestey le jyanî roşnibîrîy ewrupada hebûn : soşyalîzm û lîbralîzm. Soşyalîzmî hawçerx katêk geşey kird, ke çawdêranî wirdbînî jyanî komellayetî be dillnyayyekî zorewe boyan derkewt, ke destûre ramyarîyekan û gorrînî şêwekanî mîrayetî (hkumet) hîç kat natwanin rîşey grifte gewreke, ke be ”pirsî komellayetî” nawî debeyn, çareser bken. Layengranî bem serencame geyiştin, ke yeksanî komelayetîy û barî abûrîy le berjewendî hemuwan le twanada nîye, ta katêk ke xellk leser binçîney darabûn û daranebûnî xawendarêtî beser çînekanda dabeş bûbin, çîngelêk ke learadabûnyan pêşwext her bîrokeyekî komellgey ketwarîy dûr dexatewe. Bem core ew birrwaye geşe dekat, ke tenya hellweşandnewey çepawillgerîye abûrîyekan û damezrandinî xawendarêtî hawbeşî amrazekanî berhemhênan, mercî letwanadabûnî hatnedî dadperwerî komellayetîye, tenya bew merce komellge, debête komellgeyekî rastîne û amanc le karî mrov, behrekêşî nayêt, bellku lepênaw bextewerî hemuwanda debêt. Bellam her ke sosyalîzm destî be kokirdnewey hêzekanî kird û bû be bzavêk, be hoy karayî helumercî komellayetîyewe le wllatanî corawcorda, le pirr hendêk cyawazî le têrrwanînda derkewtin. Rastîyekey eweye, ke hemû çemke ramyarîyekan, le tîokrasîyewe (fermanrrewayî ayînî-theocraciy) ta împratorî û dîktatorî, karayîyan leser beşgelêkî dyarîkrawî bzavî soşyalîstî danawe.
Le heman katda, dû rewtî gewrey dîke le hizrî ramyarîyda, karayî yeklakereweyan leser peresendinî boçûne soşyalîstîyekan dana: lîbralîzm, be tundî hoşmendanî pêşkewtûy wllatanî englosakson, betaybetî hollende û îspanya û çemkî dêmokrasî hejan, ewey ke roso le ”rêkewtinî komellayetî”îda derî brrîbû û herwa karayî berçawî leser nwêneranî lenêw raberanî jakubîngerî ferenseda danabû. Le katîkda ke lîbralîzm le tîorîye komellayetîyekanîda le takewe destî pêdekrid û hîwadarbû, ke radey kakirdekanî dewllet ta kemtirîn rade snûrdar bkat, le beramberda dêmokrasî leser çemkêkî ebistraktî komellgerayane pêdagrî kird, wîstî giştî ”general will”î roso, ke hewllî deda le dewllet-neteweda pyadey bkat. Lîbralîzm û dêmokrasî çemkî bercestey ramyarîy bûn, bellam lewêwe ke layengranî serekî herdûk zor bekemî pirse abûrîyekanî komellgeyan leberçaw degrit, peresendinî fretrî ew barudoxe, bekirdewe neydetwanî letek bnema seretayyekanî dêmokrasî bguncêt û herwa kemtir letek ewaney lîbralîzimda dehatewe. Dêmokrasî be druşmî ”yeksanî hemû hawullatyan leberdem yasa” û lîbralîzm, be druşmî ”mafî mrov beser xoda bûn”, hedûkyan le ketwarîyekanî abûrî sermayedarîda şkistyan xward. Ta katêk ke mîlyonan mrov le her wllatêkda naçarn, karî xoyan be kemayetîyekey kemî darakan bifroşn û eger kirryarêk bedestnehênin, tûşî xraptirîn nehametî debin, ewey pêy dewtirêt “yeksanî hemuwan leberdem yasa”, her lew katewey ke yasakan lelayen ewanewe denûsrênewe, ke xoyan be xawenî samanî komellayetî dezanin, tenya fêllêke lewaney ke birrwayan pêy heye. Bellam herwa le heman rêwe, natwanrêt qse le “mafî tak beser xoyda” bikrêt, ew mafe lewêda kotayî dêt, katêk ke kesêk bo ewey nemrêt, naçar bêt xoy bxate jêr rkêfî abûrîy kesêkî dîkewe.
Le xallî nawkoyî letek lîbralîzimda, enarkîzm nwênerayetî boçûnî ”kameranî û xoşguzarî tak debêt le gişt pirse komellayetîyekanda pêwer bêt” dekat. Herweha, wek xallî nawkoyî letek nwênerayetî frawanî têrrwanînî lîbralî, enarkîzm heman boçûnî ”kemkirdnewey roll û karkirdekanî mîrayetî, ta kemtirîn ast”î heye. Layengranî ta ewperrî rade peygîrîyan leser em bîrokeye kirduwe û xwazyarî lenêwbirdnî hemû damudezgekanî desellatî ramyarîy le jyanî komellayetîda bûn. Katêk cêfirson [Jefferson ] çemkî bnaxeyî lîbralîzmî bem şêweye derdebrrêt ” baştirîn mîrayetî eweye, ke kemtirîn fermanrrewayî hebêt ”. Lay enarkîstekanîş wek soro (Thoreau) dellêt : “ baştirîn mîrayetî eweye, ke le bnerretewe hîç fermanirwayî nakat”.
Wek xallî nawkoyî letek binyatneranî soşyalîzimda, enarkîstekan xwazyarî hellweşandnewey gişt form û şêwekanî pawangerî abûrîyn û pêdagrî leser xawendarêtî hawbeşî zemîn û gişt amrazekanî berhemhênan deken, becorêk ke sûdwergirtin lêyan, bebê hellawardin, bo hemuwan lwaw bêt; lewêwe ke azadî kesîy û komellayetîy, tenya leser bnaxey helumercî yeksanî abûrîy bo hemuwan detwanrêt deseber bikrêt. Lenêw xudî bzavî soşyalîstîşda, enarkîstekan nwênerayetî ew rwangeye deken, ke xebat djî sermayedarî, le hemankatda debêt xebat bêt dij be gişt dezge serkutgerîyekanî desellatî ramyarîyş, çunke be drêjayî mêjû, behrekêşî abûrîy, herdem şan be şanî çewsanewey ramyarîy û komellayetî buwe. Behrekêşîy mrov le mrov û zallbûnî (domination) mrov beser mrovda, hawelldwanen û heryekeyan mercî manewey ewî dîkeyane.
Ta katêk lenêw komellgeda dû destey dijbeyekî dara û nedar le rûberrûbûneda bin, dewllet wek amrazî parêzgarîykirdin le berterîyekanî kemayetî dara, pêwîstîyekî bêçenduçûn debêt, taweku bitwanêt parêzgarîy le xawendayyetekey xoy bkat. Katêk ew bare nadadwerane komellayetîye namênêt û nezmî baştirî berrêweberayetî ştekan cêy degrêtewe, lewêda hîç mafêkî taybet be fermî nanasrêt û tenya amancî serekîy berijwendî komellayetî komellge debêt, debêt berrêweberayetî karubarî aburrîy û komellayetîy cêgey fermanrrewayî serûxellkîy bigrêtewe, ya wek sant sîmon (Saint Simon) dellêt ”rojgarêk dêt, katêk ke hunerî fermanrrewayîkirdin beser mrovda asewarî namênêt, hunerêkî nwê cêgey degrîtewe, hunerî berêwebebirdnî ştekan”. Lem ruwewe, detwanrêt enarkîzm be corêk le soşyalîzmî xobexşane (voluntary Socialism) dabnirêt.
Eme ew tîorîyeş degrêtewe ke lelayen karl markis û peyrrewanîyewe darrêjrawe, ewey ke dewllet, le şêwey dîktatorîy prolîtaryada, qonaxêkî pêwîstî [bêçenduçûnî] gwastneweye berew komellgey bêçîn, ke têyda ew dewllete, paş kotayîhatin be mlimlanê çînayetîyekan û lenawçûnî xudî çînekan, bexoy xoy helldeweşînêtewe û leser tablokan win debêt. Em çemke, lemerr sruştî ketwarîy dewllet û gringîy le mêjûy hokarekanî desellatî ramyarîda, betewawî be helleda çuwe, betenya serencamî locîkyaney eweye, ke be matiryalîzmî abûrîy nawdebrêt, ke le hemû dyarde mêjûyekanda, tenya karayî bêçenduçûn (bêgerranewe)î şêwazekanî berhimhênanî ew sate debînêt. Lejêr karayî em tîoryeda xellkî wek ”serxanêkî bêwêney dadwerane û ramyaraney jêrxanî abûrî”, gişt core cyawazekanî dewllet û şêwekanî dîkey dezgekomellayetîyekanî leberçaw girt. Le rastîda her beşêk le mêjû hezaran nmûney ew rêgeyaneman bo dexate rû, ke tyayanda geşekirdnî abûrîy wllatan be hoy dewllet û ramyarîy desellatekeyewe, çendîn sede dwakewtuwe.
Ber le serhelldanî paşayetîy klîsayî, îspanya, pêşkewtûtrîn wllatî ewrupayî bû û le zorbey bwarekanî berhemhênanî abûrîyda, le pley yekemda bû. Bellam paş têperrbûnî sedeyek beser serkewtinî paşayetî mesîhîyda, zorbey pîşesazîyekanî tefrutuna bûn; ewî ke mabuwewe, le xraptirîn barda bû. Le zorbey pîşesazîyekanda, gerrabûnewe ser şêwaze seretayyekanî berhemhênan. Kiştukall lenaw çû, kanallekan û cogekan wêran bûn û nawçegelêkî zor le wllat bûbûne byaban. Serkutgerîy xanzadan le ewrupa, be ”fermane abûrîye” gellayî (ehmeqane)ekanî û ”yasadananî pîşesazî”î, ke bçûktirîn ladanî le şêwe pêştir dyarîkrawekanî berhemhênanda be tûndî sza deda û molletî hîç dahênan û pêşxistêkî nededa, bo mawey çendîn sede le wllatanî ewrupayî berî be pêşkewtinî pîşesazîy girtbû û bûbuwe rêgrî geşey sruştîyaney. Tenanet henûkeş paş ezmûnî trisnakî dû cengî cîhanî, ramyarîy desellatî dewllete neteweyîye gewrekan cêgîr debêt û debête gewretrîn rêgrî berdem nojenkirdnewey abûrî ewrupa.
Le rusya, sererray ewey ke dîktatorî benaw prolîtarya ketwarîy buwetewe, amance taybetekanî part berî beher core rêkxistneweyekî nwêy rastîney soşyalîstîy jyanî abûrîy girtuwe û wllatî naçar bekoylayetî sermayedarî-dulletî kirduwe. Dîktatorîy prolîtarya, ke sade birrwakan pêyanwabû qonaxêkî naçarîy gwastneweye berew be soşyalîzmî rasteqîne, ewrroke wergorrawe bo serkutêkî trisnak û împiryalîzmêkî nwê, ke le hîç ştêkda letek dewlle faşîstekanda cyawazî nîye. Pagendey ewe, ta katêk ke komellge hêşta beser çînî dijbeyekda dabeş bûbêt, her debêt dewllet drêjey hebêt, leber roşnayî gişt ezmûne mêjûyekanda, le nukteyekî bêtam bewlawetir nîye.
Hemû corêk le desellatî ramyarîy, bo parastinî ewey ke lepênawîda serîhelldawe, corêkî taybet le koyletî mrov desepênêt. Dewllet berrûy dereweda, bew corey ke derkewêt, le peywend be dewlletanî dîke, bo rewayetîdan bebûnî xoy, core dujimnayetîyekî destkird drust dekat, herwa le naweweş ra, wek mercî serekî manewey, komellge beser hoz û twêj û çînekanda dabeş dekat. Geşey bîrokrasî bolşevîkî le rusya, lejêr nêwî dîktatorî prrolîtarya – ke hîç kat, bêcge le dîktatorî taqmêkî bçûk beser prolîtarya û tewawî xellkî rusyada, ştêkî dîke nebuwe- tenya nmûneyekî tazeye le ezmûne kone mêjûyyekan, ke bêejmar hemû carêk xoy dûbare kirduwetewe. Em çîne serwere tazeye, ke taku ewrroke be xêrayî berew arîstokrasîyekî nwê geşe dekat, be heman roşnî, ke çîn û twêje berterekan le wllatanî dîke le cemawerî xellk cyan, le cemawerî cutyaran û krêkaranî rusye cya buwetewe. Em bare hêştake twanaprukîntir debêt, katêk ke dewlletî serkutger, mafî skallakirdnî çînekanî xwarewe le barudoxî cêgîr ret bkatewe û her narrezayetî derbrrênêk be metrisîyek bo ser gyanyan tewaw bêt.
Bellam tenanet pleyekî beriztrîş le yeksanî abûrîy, lewey ke le rusya bûnî heye, natwanêt msogerîyek bêt, le beramber nadadwerî ramyarîy û komellayetîy. Be tenya yeksanî abûrî, nakate azadî komellayetî. Rêk her em xalleye, ke hîç yek le fêrge soşyalîstîye deselatgerakan lêy tênegeyiştûn. Le zîndanda, le tekyeda (aldîr – cloister) , ya serbazgekanda pleyekî berz le yeksanî abûrîy bedî dekrêt, herwek çon gişt zîndanyan le zîndanêkda, heman serpena, heman xwardin, heman poşak (uniform) û heman erkyan bo dyarî dekrêt. Dewlletî konî înka (Inca) le pêro û dewlletî yesu’î (Jesuit) le paragway, dabînkarî yeksanî abûrîyan bo hemû danîştwanyan, wek sîstemêkî cêgîr, dabîn kirdbû, bellam letek eweşda, lewêda drrindetrîn serkutgirî serwer bû û mrov wek robot kayey destî seran bû û hîç karayî leser birryarekanî nebû. Bebê ho nebû, ke prodon le ”soşyalîzm”î bê azadîda, xraptirîn şêwe le şêwekanî koyletî bedî dekrid. Arezûy dadperwerî komellayetîy, tenya katêk detwanêt be drustî perebsênêt û karayî dabnêt, ke hestî azadîxwazîy û lêprisrawetî le mrovda geşe bkat û piştî pê bbestêt. Be watayekî dîke, soşyalîzm ya azadîxwazaneye ya her bûnî nîye. Le befermînasînî em rastîyeda, berrastî û qullî bellgekanî drustî enarkîzm degeyn.
Dezgekan le jyanî komellgeda heman kar deken, ke endame fîzîkîyekan le gjugya û gyandaranda encamî deden, ewan endamekanî cestey komellgen. Endamekan be şêwey xoserane geşe naken, bellku bnerretyan bo hendêk pêdawîstî dyarîkrawî dewruberî madîy û komellayetîy degerrêtewe. Gorranî helumercî jyan, gorranî endamekan berhem dehênêt. Bellam endamêk, hemîşe erkêkî dyarîkraw ya peywendîdar encam dedat, ke lepênaw encamdanîda geşey kirduwe. Herweha her letek ewey ke çîdî erkekey bo bûnewereke pêwîstî namênêt, bere bere lenêw deçêt ya degerrêtewe doxe seretayyekey.
Heman şit beser dezge komelayetîyekanda deguncêt. Ewanîş, be şêweyekî xoserane drust nabin, bellku bo dabînkirdnî pêdawîstî dyarîkrawî komellayetî dêne bûn. Her lem rêgeyewe dewlletî hawçerx geşey kirduwe, paş ewey ke berterîye abûrîyekan û dabeşbûne çînayetîyekan û letekîda yekangîr bûn, destî be bercestekirdnî herçî zyatrî xoy le çwarçêwey sîstemî komellayetîy konda kird. Çîne dara taze drustbuwekan pêwîstîyan be amrazî desellatî ramyarîy hebû, bo ewey parêzgarî le berterîye abûrîy û komellayetîyekanî xoyan le beramber cemawerî xellkda bken. Bem core helumercî komellayetîy guncaw bo geşekirdnî dewlletî hawçerx, wek dezgey desellatî ramyarîy, bo serkutkirdnî çîne nadarakan û jêrçepokxistinyan pêkhat: em erke hoy serekî bûnîyetî. Le rewtî geşekirdne mêjûyyekeyda şêwe derekîyekanî gorranyan beserda hatuwe, bellam herdem erkekanî wek xoyan mawetewe. Tenanet berdewam xoyan bew endaze frawankirduwetewe, ke piştîwangeranî xwazyarîbûn, ke xoyan le bwarî çalakîye komellayetîyekanî dîkeda bxene gerr. Rêk bew corey ke natwanrêt karkirdî endamêkî jyan xoserane bgorrdirêt, bo nmûne, kes natwanêt be çawanî bbîstêt ya be gwêyekanî bbînêt, herwaş le twanay hîç kesêkda nîye, bitwanêt be hezî xoy dezgey çewsanewey komellayetî, [dewllet], bgorrît be amrazî rizgarkirdnî çewsawan.
Enarkîzm rêgeçarey amadekrawî hemû grifte mroyyekan nîye, ya utopyay nezmî komellayetî bê kemukurrîy nîye (bew şêwey ke zor car nawbrawe), lew katewey, bepêy binçînekanî, hemû nexşerrêjîy û çemke bêçendûçûnekan retdekatewe, bawerrî be hîç rastîyekî bêçenduçûn ya hîç dwaamancêkî dyarîkraw bo pêşkewtinî mrovayetî nîye, bellku bawerrî be pêgeyînî (alkmal- perfectibilitiy) nakotay şêwaze komellayetîyekan û helumercekanî jyanî mrov heye, ke herdem le dûy şêwey ballatrî xoderbrrînin û leber em hoye, hîç kes natwanêt hîç pênaseyekî kotayî ya amancêkî dyarîkrawyan bo destinîşan bkat. Trisnaktirînî şêwekanî desellat rêk her eweyane, ke herdem hewll dedat be zor hemerrengî şêwekanî jyanî komelayetî lenêw çwarçêwey dyarîkraw û bnemay (qwa’d-norm) taybetda bîguncênêt. Herçendêk layengranî xoyan be behêztir bzanin, hewilldeden herçî zyatir bwarekan jyanî komellayetî bxene xizmetî xoyanewe. Karayî leser karkirdî gişt hêze roşnibîre dahênerekan gewcgeranetir debêt û le hemûy xraptir karayîyetî leser pêşkewtinî hizrîy û komellayetî û pêşbînî serdemî ême, be roşnîyekî tirsênerewe nîşanî dedat, ke boy heye çi dêwudrincêkî trisnakî hobiz lêvyasan (Thomas Hobbes’ Leviathan) geşe pêbdirêt. Zallbûnî tewawetî dezgey ramyarîy beser hoş û cestey mrovekan û le qallbdanî têrrwanîn û hest û reftare mroyyekanda, tenya bepêy bnema sepawekanî serweran û dwacar mrandinî gişt kulture hizrîye rastînekan, meyser debêt.
Enarkîzm tenya dan be watay rêjeyî boçûnekan, dezgekan û helumerce komellayetîyekanda denêt. Her lebereweye, ke sîstemêkî komellayetî xodaxer û wi cêgîr nîye, bellku arasteyekî dyarîkrawe le geşey mêjûîy mrovayetîda, ke bepêçewaney demrrastî hizrî gişt dezge ayînî û ramyarîyekanewe, lepênaw geşey azadaney berbestnekrawî takekan û hêze komellayetîyekan têdekoşêt. Herweha lay enarkîstekan tenanet azadîş rêjeyye nek çemkêkî bêçenduçûn, bew pêyey, ke berdewam têdekoşêt rehendekanî frawantir bkat û le rêgey corawcorewe karayî leser baznekanî dîke dabnêt. Bo enarkîstekan, azadî çemkîkî ebistraktî fîlosofîy nîye, bellku twanayekî bercestey zîndûye, bo bedîhênanî perepêdanî tewawetî hemû twanayî û behrekanî gişt mrovêk, ke sruşt pêy bexşîwe, taweku lebwarî komellayetîyda byanxate gerr. Em geşey sruştîyaney mrov çendêk kemtir lelayen destemogeranî klîsayî û ramyarîy destîtêwerbidrêt, kesêtî takekan karametir û hawsengtir debêt û leweş zyatir astî huşyarî komellge peredesênêt. Leber em hoyeye, ke hemû serdeme roşnibîrîye gewrekan le mêjûda, serdemî lawazîy ramyarî bûn, leberewey sîsteme ramyarîyekan hemîşe leser bnemay mîkanîkî damezrawn nek geşey organîkî hêze komellayetîyekan. Dewllet û roşnibîrî djebeyekin, letwanada nîye pêkewe bguncêndirên. Nîytşe (Nietzische), ke enarkîst nebû, zor be roşnî danî bemeda na, katêk ke nûsî “serencam hîç kes natwanêt zyatir lewey ke heyetî, xerc bkat. Eme bo takesekanîş her waye, bo netewekanîş her waye. Eger kesêk xoy bxate pênaw desellat, lutkey ramyarî, kiştkarî, bazirganî, parlamantarîzm ya karubarî serbazî– eger kesêk ew hemuwe hokarane, peygîrî û wîst û xo-serwerî (self-mastery) bxate lawe, taku xudêkî rasteqîne bo ştêk pêkbihênêt, îdî bo ştekanî dîke hîçî nîye. Kultûr û dewllet -bwar neden lew barewe, kes bxelletêt- dujminî yekdîn: dulletî kultûrî tenya bîrokeyekî hawçerxe. Yekyan leser ewî dîkeyan dejî, yekyan leser hsabî ewî dîkeyan peredesênêt. Hemû serdemekanî hellkişanî [prrişingdarî] kultûr, serdemî dakşanî [pukanewey] ramyarîyn. Herçîyek le hestî kultûrîyda gewre [prrişingdar] bêt, narramyarîye, bellku dje ramyarîyşe”.
Le her şwênêk karay desellatî ramyarî leser hêze dahênerekanî komellge ta kemtirîn ast kem bikrêtewe, lewêda roşnibîrî bebaştirîn şêwe peredesênêt, çunke serwerî ramyarîy hemîşe hewll bo yekcorkirdin dedat û dexwazêt hemû layenêk le layenekanî jyanî komellayetî bxate jêrrrikêfî xoy. Lêredaye, ke desellatî ramyarîy dekewête nakokîyekî bêçenduçûn leberamber çawerrwanîye perepêdere kultûrîye aferênerekanda, ke herdem le gerrandan bedway şêwe û meydanî nwêy çalakî komellayetî û azadî derbirîn wzorêkî dîke – frelayenî û allugorrî berdewamî ştekan, pêwîstîyekî zîndûn bo komellge, beheman radey pêwîstibûnî forme bestuwekan [negorrekan], rênwênîye mirduwekan û serkutî bîrokekan bo parêzgarî le desellatî ramyarîy. Hemû karêkî serkewtû, karayî leser arezûmendî bo hellkişan [pêgeyîn] zyatir û sruşî qulltir dadenêt, her formêkî nwê debête mjederî egerî pêşkewtinî nwê. Bellam desellat herdem hewll dedat ştekan bew corey ke hen, be xeyall asûdeyyewe lengerxistû, byanhêllêtewe. Be drêjayî mêjû, eme hokarî gişt şorrşekan buwe. Desellat tenya xerîkî wêrangerîye, herdem le hewllî yexsîrkirdnî hemû dyardeyek le dyardekanî jyanî komellayetî buwe, lenêw kotubendî bnemakanîda. Derbirînî hizrîy desellat dogmayekî mirduwe, forme fîzîkîyekey hêzîkî drrendeye. Em gewcîyey amancekanî, herwa morî xoy le nwêneranî dedat û be zorî deyankate gemje û drrinde, tenanet egerçî le bnerretda xawenî baştirîn behre bû bin. Kesêk ke be berdewamî hewillbdat bezor hemû ştêk bitrincênête nêw sîstemî mîkanîkîyewe, dwacar bexoşî debêt be dezgeyek û hemû heste mroyyekanî le dest dedat.
Her lem têgeyiştnewe bû, ke enakîzmî hawçerx ledayk bû û hêzî akarîy xoy xisterrû. Tenya azadî detwanêt le karî gewreda sruşbexşî mrov bêt û allugorrî hizrî û komellayetî bênête bûn. Hunerî kesî fermanrrewa, hîç kat hunerî fêrkirdin û sruşbexşîn nebuwe bo rêkxistinî nwêy jyan. Naçarîyekî dilltenggerane, ke [hunerî fermanrrewayî] deysepênêt, tenya fermandanêkî serbazîy bêgyane û her core dahênanêk le demî ledaykbûnda lebar debat û tenya koyle bardehênêt, nek kesî azad. Azadî krokî jyane, hêzî berewpêşbere le hemû peresendne hizrîy û komellayetîyekanda, aferênerî hemû asoyekî nwêye bo dahatûy mrovayetî. Azadî mrov le behrekêşî abûrîy û serkutî hizrîy û ramyarîy, komellayetî, ke le fîlosofî enarkîzimda le beriztrîn astda derbirrdrawe, mercî yekemî geşekirdnî ballatrîn kultûrî komellayetî û mrovayetî nwêye.
* em wergyane letek deqe îngilîzîyekey berawrid krawe..
Serçawey deqe îngilîzîyekey
:http://theanarchistlibrary.org/HTML/Rudolf_Rocker__Anarchism_and_Anarcho-Syndicalism.html#toc1
Serçawey deqe allmanîyekey : http://www.anarchismus.at/txt2/rocker4.htm#chap1.1
Serçawey deqe farsîyekey : hittp//khushe.org , bedaxewe le îstada em sayte nemawe.