nojenkirdnewey wellamekan – 3
nojenkirdnewey wellamekan
Eger pêmanwabêt, wellamekanî ême tewaw û dwa derkî mrovayetîn, ewa xerîkîn le xoman btêk sazdekeyn. Herweha eger pêmanwabêt, ew sîstemî rêkxistney komellge, ke ême xebatî bo dekeyn, dwayîn çawerrwanî û geşeyeke, ke mrovayetî pêydegat, ewa dîsanewe xerîkîn pûçgerayyekî dî le teputozî powçgerayyekanî dîke, çêdekeynewe. Soşyalîzm beheştêk nîye le asmanekanewe daygrîn û le perrawî efsanekanda bîdozînewe û modêrnîzey bkeyn, soşyalîzm xewnî mrovî zînduwe û be praktîkî şorrşigêrrane ketwarîy debêtewe û serkewtinîşî le kultûrbûyinda debêt, bebê ewe, le xeyallî goşegîrane û fentazî aydyalîstane bewlawetir nabêt.
Hejên
Beşî sêyem
Min wa le enarşîzm degem, ke djî komellgey hawçerx bê û xwazyarî gerranewey jyan û komellge bêt bo serdemî eşkewtinşînan, aya bexoştan pêtan wanîye?
Eger mebest le komellgey hawçerx, teknolocyay bomb û rokêtî jîrî çonyetî mrovkujî û frrokey cengî û tank û pîşesazî napêwîst û têkdanî jînge û namokirdnî mrov bexoyî û sruşt bêt, bedillnyayyewe pêwîste enarkîzm djayetî sersextî ewane bêt û hewll bo lenêwbirdinyan bdat. Bellam eger mebest le hawçerxîykirdnî komellge û asankarîy û asûdeyî mrov bêt le sayey deskewte zansitî û teknolocîyekanda, ewa pêwîste enarkîzm piştîwanî perepêdanyan bkat. Le barî yekemda [layengirîy robotkirdnî mrov û wêrankirdnî jînge] mrov le serûy sruşt û hemû bûnewerekanewe dadenrêt û rêge bexoy dedat, bo kaye gemjeyyekanî (ceng û sûdpersitî û zordarî), jînge têkbdat û ajellekanî dîke lenêwberêt û leweş wawetir hawcorekanî xoy koylebkat. Hemû emane roj be roj letek geşe û peresendinî teknolocîye napêwîst û metrisîdarekan, berew lutke dekşên û mrov bexoy namotir û jînge wêrantir û hawsengî bûn û jyan lenêwdeben. Zorêk le benaw djekan le komellgey çînayetîyda leser ew bnema ayînîye kokin, ke hemû ştekan be xatrî mrov aferênrawn û mrovîş leser ew bnemaye rêge bexoy dedat, bbête wêrangerî sruşt û dwacar lenêwbirdnî xoyşî wek beşêk le sruşt. Ayîndarêk leser bnemay danrawî xwadayaney ştekan, rewayetî bekuştinî ajellekan û şerrekan dedat, sermayedarêk lepênaw sûd û serwerîy, ceng berpadekat û jînge wêran dekat û ajellekan qirrdekat, çepekanîş leser heman bnemay ballayûnî mrov le ayîbnekanda û xopersitî mrov, pagendey yexsîrkirdnî sruşt û gyanewerekanî dîke bo ballabûnî deken . Be boçûnî min, benrixtirîn sermaye xudî mrov nîye, bellku jîngeyeke ke mrov detwanêt azadane û asûde tyayda bjît, çunke bebê sruşt wek giştêk, hergîz mrov twananî bûn û manewey nîye û nabêt, be watayekî dîke parastinî yasa sruştîyekan mercî maneweye nek serwerîy mrov beser ewanî dîke û dewruberekeyda.
Bellam enarkîyekan û layenî kem le têrrawnînî minda, mrov beşêke le sruşt nek serwerî sruşt, tenya serwer le sruştda, yasakanî xudî sruştin, mrov tenya yekêke le zîndewerekan û pêwîste pêbepêy huşyarbûnewey, pişt le paşmawe drrindane ajellîyekey bkat û bbête parêzerî sruşt; be jînge û ajellan û xudî xoyşîyewe, bewatayekî dîke eger bûnewerekanî dîke beşêkî bê(zyan) û tewawkerî sûrrî jyanewe û berdewamî sruştbin, ewa debêt û pêwîstîşe mrov bepêy derk û twanay huşyarîy, pêşengî sruştparîzîy bêt, rêk pêçewaney ewey ke lem rojeda heye û deykat. Ewî agay le têkçûnî barî keş û hewa û jînge û lenêwçûnî ajellan hebêt, ewe dezanêt, huşyarîyek ke em roje mrov şanazî pêwedekat, hawçerixkirdin (modêrnîzekirdin) û kultûrîykirdnî paşmawey drrindayetîye ajellîyekeyetî, nek huşyarî aştkirdnewey hemû pêkhênerekanî sruşt û dûrkewtnewe lew pêşîne dirrdaneye.
Leberewe eger mrov naçarbêt mil be drrindeyî belutkegeyîştûy em rojey bdat û lenêwan drrindeyî ajellîyaney seretayî û drrindeyî huşyaraney henûkeyîda, rêgey sêyemî meyser nebêt û bûnî nebêt, ewa baştre bgerrêtewe ser drrindeyye seretayye ajellîyekey, çunke herçonêk bêt, le drrindeyî teklolocîkrawî henûkeyî baştir û kem rehenditre !
Le wellam be beşî duwemî pirsyareketanda, debêt bllêm na, enarkîstekan xwazyarî bekarbirdnî teknolocya û zansit û twanayîye peresenduwekanî mrovin lepênaw berpakirdnî komellgey pêşkewtûy azad û yeksan û dadpewer, ke têyda behremendî mrov le destkewte pêwîst û awezpesendekan û azadî û dadpewerwerî, bewperrî azadî û yeksanî û sruşdostîy bgat.
Le nûsîne enarşîtîyekanda djayetî aydyolocya û paşgre “îsm”îyekan be aşkra dyare, aya cyawazî lenêwan îsmî markisîzm û enarşîsm çîye?
Pêş ewey cyawazî ew dû arasteye destinîşanbkem, ke hokarî nakokî nêwan ew dû arasteyeş bo heman ew cyawazîyane degerrêtewe. Pêwîste ewe rosinbkemewe, ke aydîlocya, mezheb (rêrrew), ayînnameyekî danrawe, taweku jyan û rewtî geşey komellge arastebkat û dahatûy komellge dyarîbkat. Eme heman erke ke danrawekanî yehuva û încîl û quranekey muhemed le estoyangirtuwe, wate arastekirdnî komellge le çwarçêwey têrrwanîn û derkewtî hoşîy kesanêkewe, ke birryare peyamekeyan bbête rêkxerî komellge. Wek dezanîn le aydyolocya ramyarîyekan û rêrrewe ayînîyekanda hemû ştêk yeklayîkrawetewe û hîç bwarêk bo bîrlêkirdnewe û rexne nehêllrrawetewe û ewey le derewey ewanewe hengaw bnêt ya gumanbkat, debête lader û dardestî dujmin û djî berjewendî giştî.
Hellbete dananî aydyolocya be çêkerî komellge ya rêrrewî geyiştin be komelgey dahatû, serçawey bo ew boçûne degerêtewe, ke hemû kes twananî bîrkirdnewey nîye û tenya kesanêk lewe behremendin û erkî ew behremendaneş bîrkirdneweye bo ewanî dîke û arastekirdinyan û rêkxistinî komellgeye boyan, ke binçînekey heman aydyay pêş madebûnî hoşe. Eger xoman gêlnekeyn, hemûman berhemî ew arastekirdin û le çwarçêwedaneman dîtwe, ke sîsteme çînayetîyekan; sermayedarî corî bazarazad û parleman, sermayedarî corî dewlletî (lewaneş soşyalîzmî dewlletî), sîstemî ayînî corî îslamî, komellgey pêdeçepên û debne hoy lekarxistinî hoşî tak û rewtî geşey azadaney komellge û geyiştin be komellgey azad û yeksan û dadperwer.
Markisîzm, aydyolocyaye û leser bnemay têrrwanîn û lêkdanewekanî markis û înglis ronrawe û paşrrewanyan komunîzm wek aydyolocyayek bo dahênan û pêgeyîştinî markis û hawellekanî degêrrinnewe û komellgey komunîstî be corêk le bîrdoze û yasamendî ramyarîy denasênin. Herçende jyanî mrov le berebeyanewe becorêk komellayetîy (soşyalîstîy) buwe û ta êstaş paşmawekanî ew komellayetîybûne (soşyalîstîbûne) û pêkewejyane (komungerayye) le komellge seretayye dûr le dewllet û yasay ramyarîy û naçînayetîyekanda debînîn û komunîzm ber le markis û bîryaranî, xewnî konî mrovî jêrdest buwe bo gerranewe bo bnema komellayetîyekanî jyanî seretayî ya bo jyanêkî baştir û awezpesendtir û geşekridûtir. Bellam bedaxewe paşrrewanî karl markis û paşînanî, ta radey mezhebêk, hzir û aydyay komunîzmyan tûşî dogmatîzm û serûrrexneyî kirduwe û bo hemû wellamêk le her serdemêkda ya bo lêkdanewe û têgeyîştin leher ketwarêk, degerrênewe ser gutekanî markis wek pertûke pîrozekanî dîke û hemû serdemekan û hemû rûdawekan û hemû barekan û hemû ketwarekan be pêwerî derkî markis depêwn û eger wellamêkî amadeyan le gutekanî ewda destnekewêt û doşdabmênin, ewa destbecê sernic û rexne û aydya û boçûnekan be lader û dje komunîzm û nazansitî û naketwarîy tometbardeken û bo pasawî hemû ewaneş aydyolocyay markisîstîy be zansit nawdeben, naaga lewey ke xudî zansit wek derkî mrov û dozînewe kirdeyyekan û zanistekan begşitî, wek her hizrêk berdewam le gorran û nojenbûnewedan û be welananî hendêk bîrdozî helle û cêgirtneweyan be komelêk bîrdozî awezpesendtir, debne gyanî tîrraman û zansitî serdem. Be watayekî dîke le rûy zansitîyewe, dekrêt ewey dwênê bîrdozêkî zansitî bûbêt, lem rojeda nadrust bêt û ewey lem roje zansitîye, sbeynê pûçgerayîbêt.
Leberewe, bekarbirdnî çemkî zansit û zansitî bo aydyolocyay komunîstî, paradoksî xoy berhemdehênêt; katêk markisîzm zansit zansibêt, ewa debêt beweş razî bin, ke debêt tîorîyekî nacêgîr û netewawbêt û wellamî hemû pirsyar û guman û nezanrawekanî nedawetewe. Bellam eme pêçewaney pagendey markisîstekane, ke lew bawerredan markisîzm welamî be hemû ştêk dawetewe û komellgey dahatû [naçînayetî] heman komellge debêt, ke markis û englis kllêşeyan kêşawe û herweha weha boçûnêk serd û heşta ple pêçewaney boçûne zansitîyekane û hawrra û hawdîdî boçûne mezhebîyekane, herwek çon peyrrewanî quran lew birrwayedan quran wellamî be hemû ştêkî dahatû dawetewe û her bîrkirdnewe û boçûnêk le derewey bazney ew, ladane.
Herweha eger soşyalîzm û komunîzm be bîrdoze ya dozrawey mêşk û hoşmendî çend kesêk bêt, ewa komellayetîyebûnî wek bzûtneweyekî mêjûîy dexene jêr pirsyar û retdekenewe. Emeş dîsanewe her ayîngerayye, wate arastekirdnî komellge berew aydyalbûn le sayey sêkuçkey xwa – klîsa – paşa. Wate xwa [markis] dyarîdekat ke çon be komelgey dahatû degeyn, klîsa [part] debête pêşengî ew rewte û paşa [dewllet] komellgeman bo rêdekat û agadarîman debêt, emeş dekate bûnî hoşmendî lepêş maddewe. Her em bnema aydyolocîyeke ke tîorîsyonanî markisîzmî naçar be hanabirdin bo dîktatorî û dewllet benawî prolîtaryawe, kirduwe. Le beramberda ew soşyalîstaney ke dîktatorî û dewllet wek pêşmercî geyîştin be soşyalîzm, retdekenewe, birrwayan be şorrşî komellayetîy be watay gorranî tak û peywendîye komellayetîy û abûrîyekanî komellge heye, ke hengaw be hengawî komellayetîybûnewey amraz û prosês û peywendîyekanî berhemhênan û gorranî darayî [almilkye] taybet be komellayetîy û nemanî pêdawîstîy karîkrêgirte û serwerîy û cêgirtneweyan be karî herewezîy û hawpiştî komellayetî û xoberrêweberayetî komellgekan be beşdarîy rastewxoy hemuwan, ew gorranane meyserdebin.
Beboçûnî min markisîzm wek her aydyolocyayekî dîke, leser çend payeyekî yeqîngerayî westawe û le zyanî paşrrewanîyetî ke be zansit nawî bern, leberewey ke zansitî çeqbestû, bûnî nîye û tenya ayîn û mezhebekan ew taybetmendîyeyan heye, hîwadarm doste markisîstekanim em boçûnem be hêrş û dujimnayetî kesîy lêwernegrin. Eger emeyan pêqutnadrêt û dexwazn retîbkenewe, ba le xoyan û mêjûyekî mezhebîyewe, ke bo bzûtnewey komunexwazî û xudî hizrî markis û hawellanî drustyankirduwe, destipêbken û markisîzm le çeqbestinî aydyolocîyewe bgêrrnewe nêw kaye hizrîyekan û le asmanî pîrozîyewe daygirnewe nêw qurrulîtey jyanî çewsawan û be rexney şorrşigêrraneyan gyanî beberdabkenewe. Eger na tenya wek çend pertûkêkî zerdhellgerrawî nêw pertûkxanekan ya çend têksitêkî derixkrawî nêw keleserî ramyaran û çend skirtêrî partêk demênêtewe û her ew ayîne dunyayye debêt, ke pîyer cozîf prodon le wellamî nameyekî (xudî karl markis)da markis le xrapîy û metrisîyekanî agadarîdekatewe. [Bo xwêndnewey wellamekey prrodon bo namekey karll markis, kirte leser em bestere bken hittp://anarkistan.wordipress.com/2008/05/28 wergêrranî qerenî qadrî ]
Bellam ta ewendey degerrêtewe ser enarkîzm, enarkîzm şêwazî hizrîn û komellêk têrranînî yekangîre bo komellgey dahatû, ke berencamî xebatî rojanen û tîorî be berencamî kar û çalakî dezanin û kes peyamber û kes xawenî nîye, berdewam letek rewtî geşey jyan û mrovayetî, geşeykirduwe û dekat û wek gyanî serdemekan herdem le hemû meydanekanî xebat [azadî, yeksanî ,dadperwerîy komellayetî, lenêwbirdnî serwerîy, hellweşandnewey komellgey çînayetî, parastînî jînge, ajelldostî, pêkewejyan û tebayî bûnewerekan û srust, zansit û huner û dahênan]da amadebuwe, hemuwan çi bîryaran û çi krêkaranî mangirtû û çi azadîxwazanî enarkîyixwaz, tenya serbazî gumnawî ew pênawen û her boçûn û bîroke û bîrdozêkî enarkîstî, berhemî xebatî rojane û ezmûne kirdeyyekanî enarkîxwazekane. Hellbete her le nêwneteweyî yekem [enarkîstan watenî ‘naneteweyî yekem’]ewe çi markisîstekan û çi lîbrrallekan dwatir be hemû şêweyek hewllyandawe, naw û natorey corawcorî wek bakunîyyekan, prodonîyekan leser kêş û serway blankîstekan û markisîstekan, be enarkîyekanewe bilkênin, bellam leberewey ke lenêw xudî enarkîyekanda kallay saxtey awa kirryarî nebuwe û djayetî sersextane krawe, bo tenya rojêkîş cêkewte nebuwe. Bedaxewe be pêçewanewe lenêw dostananî (komunîst)da, be şanazîyewe ew naw û natorane lexoyan denên û zor mezhebîy û ayîyarane dellên “ême markisîstîn” û qurrulîteyek ke îdologekanî borcwazî boyan degirnewe, ewan be pêxoşbûn û tamezroyî û (fî sbîl alle)îyewe laqî têwerdeden. Hellbete eweş yekdest û yek cor nebuwe û nîye; seranî parte komunîstekan be huşyarîyewe bew kare helldestin û bew hoyewe lenêw derwêşanyan plewpayeyekî mezhebîy bo xoyan çêdeken, bellam layengran û paşrrewan û endamanî xwarewe, le nahuşyayî û derknekirdnî metrisî ew dyardewe, bew kare helldesttin.
***********************************************************
Bo xwêndnewey beşî yekem, kirte leser em besterey xwarewe bke
Beşî yekem : http://wp.me/ppHbY-HN
Beşî duwem : http://wp.me/ppHbY-HY
نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی وەڵامه‌كان – ٢
نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی وەڵامه‌كان
ئەگەر پێمانوابێت، وەڵامەكانی ئێمە تەواو و دوا دەركی مرۆڤایەتین، ئەوا خەریكین لە خۆمان بتێك سازدەكەین. ھەروەھا ئەگەر پێمانوابێت، ئەو سیستەمی ڕێكخستنەی كۆمەڵگە، كە ئێمە خەباتی بۆ دەكەین، دوایین چاوەڕوانی و گەشەیەكە، كە مرۆڤایەتی پێیدەگات، ئەوا دیسانەوە خەریكین پووچگەراییەكی دی لە تەپوتۆزی پۆوچگەراییەكانی دیكە، چێدەكەینەوە. سۆشیالیزم بەھەشتێك نییە لە ئاسمانەكانەوە دایگرین و لە پەڕاوی ئەفسانەكاندا بیدۆزینەوە و مۆدێرنیزەی بكەین، سۆشیالیزم خەونی مرۆڤی زیندووە و بە پراكتیكی شۆڕشگێڕانە كەتواریی دەبێتەوە و سەركەوتنیشی لە كولتووربوویندا دەبێت، بەبێ ئەوە، لە خەیاڵی گۆشەگیرانە و فەنتازی ئایدیالیستانە بەولاوەتر نابێت.
هەژێن
بەشی دووەم
ئه‌وه‌نده‌ی من بیستبێتم ئه‌نارشیزم، هه‌وڵێكه بۆ تێكدان و پرشوبڵاوی بزووتنه‌وه‌ی كارگه‌ری، چۆن تۆ پاگه‌نده‌ی ئه‌وه ده‌كه‌ی، كه ئه‌نارشیزم پێچه‌وانه‌ی ئه‌وە‌یه؟
بەر لەوەی بێمە سەر وەڵامدانەوە بە پرسیارەكە، ئایا هیچ بەڵگەیەكی مێژووی یا ئێستایی لەبەردەستاندا هەیە، كە ئەو پاگەندەیە بسەلمێنێت؟ ئایا ئەگەر ئاوەز و بیركردنەوەی خۆ بەكارببرێت و خۆ لە دووبارەكردنەوەی دەقە ئامادەكراوەكان لابدرێت، هەر بەو سەرنجامە دەگەین، كە تۆ پاگەندە دەكەیت؟
لە هەموو سەردەمەكانی مێژوودا دەسەڵاتداران و دەسەڵاتخوازان، كۆمەڵگە و چەوساوانیان بەوە ڕاگرتوون و ترساندوون، كە ئەگەر لە سایەی دەسەڵات و پێشڕەوی دەسەڵاتخوازان دەربچن، ئەوا وەك مەڕی بێشوان گورگ دەیانخوات. ئەناركییەكان، كرێكارانیان و هاوچینە ژێردەستەکانیان بۆ سەربەخۆیی و خەباتی ڕاستەوخۆ و خۆبیركردنەوە و خۆكارابوون و خۆبڕیاردان و خۆڕابەری هاندەدەن و لە بەرامبەردا دەسەڵاتخوازان بۆ ئەوەی كرێكاران لە خۆشباوەڕیی بە دیكتاتۆرییه‌تی پێشڕەوان و یەكسانی ژێر سایەی دەوڵەتی بەناو كرێكاری ڕاگرن، بە سوودوەرگرتن لە شێوازی پاگەندەی سەروەران كەوتوونەتە شێواندنی ڕاستییەكان. بەداخەوە لە سەردەمی كۆمەڵەی نێونەتەوەیی یەكەم و دواتریش تا ڕوخانی ئیمپراتۆری بۆلشەڤیكەكان و ئێستاش، لەبەرئەوەی كە مرۆڤەكان هەزاران ساڵە بە نادەربەستی و ملدان بەنوێنەرایەتی و شوانەیی ڕامیاركاران ڕاهاتوون و دەستەمۆبوون، ئەو پاگەندانە كاراییان لەسەر بیركردنەوە و بڕیاری چەوساوان بەگشتی و كرێكاران بەتایبەتی داناوە. باشترین نموونەش ئاراستەكردنی ئەم پرسیارەیە لەلایەن مرۆڤگەلێكی چەوساوە، كە بەداخەوە لەم سەرەتاییەی سەدەی بیست و یەكەدا هێشتا باوەڕیان بەو پاگەندە بێبنەمایانە هەیە.
ئەوەی كە دەسەڵاتخوازان لەنێو بزاڤی سۆشیالیستییدا بۆ ئەوەی بتوانن تاكە ناڕازی و یەكسانیخوازەكان بە پێداویستی ئۆتۆریتەی خۆیان و پێویستی شوانەیی ڕامیاریی و ڕێكخراوە نێوەندگەراكان خۆشباوەڕبكەن و لەو ڕێیەوە پاوانكردنیی (دۆمینەتكردنی) بزاڤەكە لەژێر كارایی خۆیاندا مسۆگەربكەن، دەست بە ڕەخنەی بێبنەما یا چەواشەكارانە دەبەن و ڕەخنەی ئەناركییەكان لە نێوەندگەرایی بەڕێوەبەرایەتی و ڕێكخراوەكان دەگۆڕن بە پاگەندەی دژایەتی ئەناركییەكان بۆ ڕێكخستن و سەربەخۆیی كرێكاران.
بۆ ئەوەی پرسەكە ڕۆشنبێتەوە، لێرەدا ناچار بە لەسەروەستانی زیاتر دەبم. وەك ئاشكرایە ڕامكارە دەسەڵاتخوازەكانی نێو بزاڤی سۆشیالیستی، خوازیاری نێوەندگەرایی ڕێكخراوەی جەماوەریی و ڕامیاریی و بەڕێوەبەرایەتیی سەروخوارن و وەك پێداویستی وەڵامدانەوە بە خواستەکەیان لە هەنگاوی دواتردا پێویستیان بە پێكھاتەی قوچكەیی ( ھیرارشیی) ڕێكخراوەكان و ڕێكخستنی كۆمەڵگە ھەیە، تاوەكو ڕێوشوێنی پاوانگەرانە بۆخۆیان مسۆگەربكەن و ئەمەش دەكاتەوە ھەمان شێوازی ڕێكخستن و پێكھاتەی سیستەمی چینایەتی و ھەمان میكانیزمی كاردكردیان دەبێت و هیچ پێکهاتەیەکی قووچکەییش بەبێ بوونی سەروەری تاکێك یا هەندێك بەسەر هەندێکی دیکەدا و بەبێ نێوەندگەرایی بوونی نابێت و لەبەردەم هێزی بەرەنگاری ڕەوتی دژەتەوژمدا خۆی پێڕاناگرێت.
لێرەدا من زۆر بە هوشیاریی و مەبەستەوە خۆم لە بەکاربردنی دەستەواژەی “سۆشیالیستە دەسەڵاتخوازەكان” لادەدەم و بە نەگونجاو و ناتەواوی دەبینم، چونكە ناكرێت یەكسانیخواز بیت و ھاوكاتیش دەسەڵاتخواز بیت، ئەو دوو چەمك و ئامانجە، ڕەتکەرەوە و پێچەوانەی [پارادۆكسی] یەكدین. ئەگەر سەرنجی مێژووی دوو سەد ساڵەی ڕابوردووی بزاڤی سۆشیالیستی بدەین، بە بەڵگەی سەلمێندراوەوە دەبینین، كە نێوەندگەرایی (سێنترالیزم)، پێكھاتەی قوچكەیی (ھیرارشی)، پاوانكردن (دۆمینەتكردن) ، بیروكراسی، سەر و خوار، فەرماندەر و فەرمانبەر بەرھەمدەھێنێتەوە، كە دواجار ئەگەر ئەو ڕێكخستن و ھێزانە بەخت یاریانبێت، ئەوا وەك پاشاکانی شەترەنج بە لێدانی بەرامبەرەكەیان، بەبێ ھیچ ئاڵوگۆڕێك لە سیستەمی كایە و ڕۆڵەكاندا، جێگەی بەرامبەرەكیان دەگرنەوە؛ بەواتایەكی دیكە، ھیچ لە سیستەمە چینایەتییەكە و سەروەری ھەندێك لەسەر ھەندێكی دیكە ناگۆڕێت، بەڵكو زیاتر لەوەش بەناوی خودی چەوساوانەوە ڕەوایەتی زیاتری پێدەبەخشێت و بەناوی چەوساوانەوە، خودی چەوساوان سەركوتدەكاتەوە.
لە بەرامبەر ئەمەدا ئەناركییەكان، بۆ ئەوەی بەر بە زاڵبوون و پاوانكردن لە ڕێكخستن و بیروكراسی لە بەڕێوەبردن و ڕێوشوێنی فەرماندەر و فەرمانبەر لە كۆمەڵگەدا بگرن، لە ئەزموونگیریی خەباتی ڕۆژانەوە و وەك بەرەنجامی پراكتیكی چەند سەدەوە، ھەوڵی بە كولتووریكردن و جێخستنی كۆمەڵێك میكانیزم و شێوەی ڕێكخستن و شێوازی بەڕێوەبردن دەدەن، تاوەكو شكستەكان دووبارە نەبنەوە و سەرەنجامی مانگرتن و ڕاپەڕین شۆڕشەكان گەڕانەوە نەبن بۆ ڕەوایەتیدان بە سیستەم و سەروەری چینایەتی و نائومێدبوون نەبن لە ڕوودانی گۆڕان، دژایەتی سەرسەختی ئەناركییەكان بۆ شێوەی ڕێكخستن قوچكەیی و شێوازی تێكۆشانی فەرمانبەرانە و میكانیزمی دەستەبژێرانەی بەرێوەبەردن و پاشڕەوی ئەندام و تاكی خۆشباوەڕ و ڕەدووكەوتووی ئایدیلۆجییەكانی سەروەریی چیانیەتی، خۆیان لەم دەستەواژانەدا كورتدەكەنەوە؛ خۆڕێكخستن لە جیاتی ملدان بە ڕێكخستنی دروستكراو و سەپێنراو، خەباتی خۆخۆیی و چالاكی ڕاستەخۆ لە جیاتی گوێڕایەڵی بۆ نێوەند و سەرانی ناوبژیگەری ڕێكخراوە نێوەندگەراكان و قوچكەییەكان، خۆبەڕێوەبەرایەتی لە جیاتی ملدان بە نوێنەرایەتی كەسانی ناخۆیی، سەربەخۆیی لە جیاتی پاشكۆیی بۆ پارت و دەسەڵات. ئایا لەسەر ئەم بنەمایانە، كام بەرە [سۆشیالیستە ئازادیخوازەكان یا دەسەڵاتخوازە بەناو سۆشیالیستەكان] لەنێو كرێكاران و زەحمەتكێشاندا خەریکی دروستکردنی پەڕشوبڵاوی و دەستەگەریی (سكتاریزم) و ملكەچی و نادەربەستبوون و بڕوابەخۆنەبوونن ؟
لەم بارەوە، ھەوڵدەدەم لە داھاتوودا لەبارەی جیاوازییەكان و ڕێكخستن و ئەڵتەرناتیڤەوە زنجیرە وتارێك بنووسم …
ئێوه باوه‌ڕتان به‌كاری هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ گروپه چه‌په‌كانی دیكەدا هه‌یه، ئه‌گه‌ر وه‌ڵام ئه‌رێیه، ئایا له به‌شداری و سه‌ركردایه‌تی هاوپه‌یمانییه‌كاندا مه‌رجێكی دیاریكراوتان هه‌یه؟
لەسەر ئەو بنەمایەی كە ئەناركییەكان نە باوەڕیان بەوە هەیە، كە ڕابەرایەتی بكرێن و نە بەوەش كە ڕابەرایەتی كەس بكەن، بەڵكو پێیانوایه هەموو كەس دەتوانێت ڕابەرایەتی خۆی بكات و ڕزگاری هەموو كەسێكش، لە گرەوی تێكۆشانی خودی ئەو كەسەدایە. هەر لێرەوە هەموو ڕێكەوتن و پێكهاتنێكی دەرەوەی كۆڕ و كۆمەڵە كرێكاریی و خۆجێییەكان ڕەتدەكەنەوە، ئەمە بۆ خەباتی توێژەكانی دیكەی وەك خوێندكاران و خانەنشینان و پەككەوتان و بێكاران و جوتیاران و … تد هەر ئاوا دەبینن. بۆیە هەموو كارێكی هاوبەش لەسەر ئاستی دەستەگەریی و دەستەبژێریی ڕەتدەكەنەوە و تەنیا ددان بە یەكێتی چینایەتی چەوساوان لە ڕێكخراوە جەماوەریی و خۆجێییەكاندا دەنێن و هەموو ڕێكخستن و پێكهاتە و دەزگە و كارگێڕییەكی قوچكەیی (هیرارشی) و دەستەگەریی و دەستەبژێریی، ڕەتدەكەنەوە.
بە بۆچوونی من، ئەركی ئەناركییەكان ئەوە نییە بچن لەتەك چەند چەنەبازێكی ڕامیاركار یا دەستەبژێرێكی خۆڕێكخستوو لە سەرووی خەڵكەوە، كاری هاوبەش بكەن، بەپێچەوانەوە ئەركیان قاودانی ئەو دەستەبژێرە دەسەڵاتخوازانەیە لەنێو چەوساواندا و هاندانی خودی چەوساوانە بۆ پێكهێنانی ڕێكخستنی سەربەخۆی چینایەتیی و توێژیی لە شوێنی كار و خوێندن و گەڕەكەكان و كێڵگەكاندا.
لەبەرئەوە، وەڵام نەرێنییە و لە جیاتی بەفێڕۆدانی وزەی شۆڕشگێڕانە لە مشتومڕی دەستەگەری و ململانێ و كێبركێ لەتەك كەسانێك، كە ھەر لە سەرەتاوە ئامانجیان جێگرتنەوەی سەروەرانی ئێستایە و ھەنگاو بە ھەنگاو نەخشە بۆ دەستەمۆكردنی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان دادەڕێژن و ھەوڵی پاشكۆكردنیان دەدەن. چونكە ئەگەر قسە لەسەر یەكێتی چینایەتی چین و توێژە پڕۆڵیتیرەكان (چەوساوانی بێدەسەڵات)ە، ئەوا دەستەگەریی و ڕێكخراوەی ڕامیاریی و سەركردە و ڕابەر، [وەك مێژوو نیشانماندەدات و سەرەنجامی ئەزموونەكان دەیسەلمێنێت] تێكدەر و وێرانگەری ڕیزی خەباتكارانەی پڕۆڵیتاریان و ھەوڵێكن بۆ بەرپێگرتن و گێرانەوەی ئەو تاكە پڕۆڵیتێرە شۆڕشگێڕانەی، كە لە سیستەمە چینایەتییەكە یاخیدەبن و سنوورەكانی سەروەری دەبەزێنن، بۆ نێو جاڵجاڵۆكەی سیستەمی چینایەتی و خەساندنیان.
هه‌ڵوێستی ئێوه به‌رامبه‌ر ئایین چییه؟
ئایین یا ڕێڕەو (مەزھەب) تا ئەو كاتەی كە پرسێكی كەسیی و پەیوەندییەكی كەسیی تاكە لەتەك ئەو شتەی كە دەیپەرستێت، ئیدی ئەو شتە مرۆڤیك بێت، یا مانگا و هێزێكی خەیاڵی سەروومرۆیی لە بۆشایی ئاسماندا، كەس بۆی نییە خۆی تێھەڵقورتێنێت و ئازادی پەیڕەوكردنی بەرتەسكبكاتەوە، بەڵام كاتێك ئەم پەیوەندی و ئارەزوومەندییە تاكەكەسییە دەگۆڕدرێت بۆ ئایدیۆلۆجیایەكی سەروەریی و پاڕاستنی سیستەمە چینایەتییەكە و لەقاڵبدانی ئازادی و سەربەخۆیی كەسانی دیكە، ناتوانرێت و ناكرێت وەك پرسێكی كەسیی چاوی لێبكرێت، بەڵكو وەك هەر ئایدیۆلۆجیایەكی دەسەڵاتخوازانە دژایەتیكردنی ئەركی هەر كەسێكە، كە دڵی بۆ ئازادی و یەكسانی و دادپەوەریی لێدەدات، بەڵام لێرەدا دەبێت شێوازی ئەو دژایەتییە ڕۆشنبكرێتەوە، دژایەتی ئایین وەك ئایدیۆلۆجیای دەسەڵات و سەروەری، نەك دژایەتی تاكی خۆشباوەڕ بە ئایین. ئێمە دەتوانین دژایەتی ڕێڕەو [مەزهەب] بكەین، بەڵام مافمان نییە ئازادی پەیڕەوكردنی ئایین لە هیچ كەس بستێنینەوە. هەروەها دژایەتی مەزهەب وەك ئامرازی چەپاندنی مرۆڤەكان، بە بڕیاردەركردن و سووكایەتی بە سومبولەكان و ڕوخاندنی پەرستگەكان ناكرێت، بەڵكو بە گێڕانەوەی ویست و خەیاڵی ئازادی بۆ مرۆڤ، ئایین دەپووكێتەوە و لەم ڕێگەیەوە متمانەی تاكی دەستەمۆ لەدەستدەدات، ئەویش بە هوشیاربوونەوەی تاك نەك بەناچاركردنی تاك بە وازهێنان یا سووكایەتی پێكردنی باوەڕەكەی.
كاتێك لە ڕەوتی خەبات و یەكگرتنی كۆمەڵایەتییدا، تاكی چەوساوە توانای خۆی و پەرجووی ھێزی یەكگرتووی چین و توێژەكەی دەرككرد، ئیدی پێویستیی ورەیی بۆ ھێزێك لە سەرووی خۆیەوە نییە و ناشبێت. ئەو كات خۆبەخۆ و ھەنگاو بە ھەنگاو بە ڕادەی ھەڵكشانی ھوشیاریی چینایەتی لە وابەستەیی ھێزی دەرەكی و خەیاڵكردی سەرووی خۆی ڕزگاریدەبێت، ھوشیاری چینایەتیش، پرۆسێسێكی سروشتی خەباتی ڕۆژانەیە، كە تاك لە متمانە بەخۆ و بە ھێزی یەكگرتنی چینەكەی دڵنیا و بڕواداردەكات و لێرەوە دێتەكایەوە، نەك بە سەپاندنی لەلایەن دەستەبژێرێكەوە.
مه‌گه‌ر ڕێكخراوه جه‌ماوه‌رییه ئه‌نارشۆ سه‌ندیكالیسته‌كان جۆرێكی دیكە له ڕێكخراوی پاشكۆ نین ؟
نەخێر. چونكە پێش ھەموو شتێك گروپ و ڕێكخراوە ئەناركیستەكان بەخۆیان ڕێكخراوی ڕامیاریی قوچكەیی (ھیرارشی) و ڕوو لە دەسەڵات نین و گروپە ئەناركییەكان تەنیا ئۆرگانی ڕاگەیاندن و پاگەندەكردنن و ھیچ ڕۆڵێكی ڕابەریی و ڕامیارییان نییە. ئامانج لە پێكھێنانی ڕێكخراوگەلێكی جەماوەری كە ئەناركییەكان ھەوڵیان بۆ دەدەن، ئەوەیە كە لە ڕووی چینایەتییەوە سەربەخۆ بن و ڕۆڵی میانجیگەری نێوان ئەندامانیان و دەسەڵات یا ئەندامانیان و خاوەنكار و كۆمپانییەكان نەگێڕن، دووەم ڕێكخستنی ئاسۆیی ناقوچكەیی (ناھیرارشی)یان ھەبێت، واتە لەسەر بنەمای فەرماندەر و فەرمانبەر پێكنەھاتبن، سێیەم كاروباری ڕێكخراوەیی و بڕیاردان و جێبەجێكردن لەسەر بنەمای دێمۆكراتی ڕاستەوخۆ بێت، چوارەم، شێوازی خەباتییان ڕاستەوخۆ دوور لە بڕیاری بیروكراسییانەی سەركرادیەتی و ڕەزامەندیی دەسەڵات بێت، بێجگە لەمانە، یەكێكی دیكە لە جیاوازییەكان ئەوەیە، كە گروپ و ڕێكخراوە ئەناركییەكان، تەنیا ئۆرگانی بڕیاردان و داواكردن نین، بەڵكو ھاوكات فێرگەیەكن بۆ خەباتی چینایەتی و گێرانەوەی متمانەبەخۆبوونی تاك و خۆربیركردنەوە و خۆڕێكخستن و خۆجێبەجێكردن بۆ تاك (ئەندامان/بەشداربووان). ھەموو ئەمانەش ھەوڵێكن بۆ بەرگرتن لە سەرھەڵدانی بیروكراسی ڕێكخراوەیی، بەرگرتن لە دروستبوونی توێژاڵیكی ئۆرۆستوكرات لە سەرووی ڕێكخراو و بزووتنەوەكەوە، بەرگرتن لە زاڵبوون و خۆسەپاندنی كەسانی توانادار و بەرگرتن لە سازشكردن لەتەك دەسەڵات و كۆمپانییەكان، لە سەرووی ھەموو ئەمانەوە لەنێوبردنی زەمینەكانی پاشكۆیی و دەستەمۆبوون بۆ پارتەكان و دەسەڵات.
پاشان، بێجگە لەوانەی سەرەوە، ئەنارکۆسەندیکالیزم شێوازی ڕێکخستنە نەك خودی ڕێکخستن، دەرکی ئەنارکیستەکانە بۆ ڕێکخستنی جەماوەریی بە پشتبەستن بە ئەزموونەکانی خەبات. سەندیکالیزم پێش سەرهەڵدانی تیئۆری و تێڕوانینی ئەنارکۆسەندیکالیستی بوونی هەبووە، ئەوەی ئەنارکیستەکان پێی هەستاون، ئاراستەکردنی خەباتی سەندیالیستی بووە بەرەو هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی چینایەتی، بەرەو کۆمەڵگەی ناچینایەتی. لەسەر ئەو بنەمایانە ئەنارکیستەکان ناکەونە لاساییکردنەوەی دەسەڵات و پارت و گروپە رامیارییەکان، کە چین و توێژە پرۆلیتێرییەکان وەك پاشکۆی خۆیان و لە چوارچێوەی سنوورەکانی ئایدیۆلۆجیادا ڕێکدەخەن و مۆری دارایی [موڵکیەتی] خۆیانیان لێدەدەن، نەخێر تەواو بە پێچەوانەوە ئەنارکییەکان هەوڵی قوتکردنەوەی رێکخراو بەناوی خۆیانەوە نادەن، بەڵکو هەوڵی جێخستنی شێوازەکانی خەبات و ڕێکخستن و بیرکردنەوەی دژەسەروەرریی لە بزووتنەوە کۆمەلایەتییەکاندا دەدەن. لەبەرئەوە هەر کات ئەنارکییەکان لە شوێنێك و سەردەمێکدا بەهۆی کەم ئەزموونییەوە یا لەژێر کارایی دەسەڵاتخوازە بەناو سۆشیالیستەکان کەوتنە وەها هەڵەیەکەوە، ئەوا بیگومان بێجگە لە تەواوکاریی نەخشە و ڕامیارییەکانی دەسەڵات و سیستەمە چینایەتییەکە [دژە-شۆڕش]، هیچ کارێکی دیکە ئەنجامنادەن و دژایەتییکردنیان ئەرکی خەباتکارانەی هەر شۆڕشگێڕێکە.
ئه‌گه‌ر ئه‌نارشیزم دژی نێوه‌ندبوونی دەسەڵات و ڕێكخستن و به‌ڕێوه‌بردنه، ئه‌ی وڵات چۆن ڕێكده‌خه‌ن؟
ئه‌ناركیسته‌كان نه‌ك هەر بەته‌نیا دژی نێوه‌ندێتی دەسەڵاتن، به‌ڵكو دژی خودی دەسەڵاتیشن. چونكه چه‌مكی دەسەڵات به‌بێ بوونی دوو جه‌مسه‌ری دژبه‌یه‌كی كۆمه‌ڵگه و سەروەر، واته دەسەڵاتدار و بێدەسەڵات، بێواتاترین ده‌سته‌واژه له ده‌ربڕینی هزریدا پێكده‌هێنێت.
كاتێك كە واژەی دەسەڵات دێتەپێشەوە، دەستبەجێ واژەی بێدەسەڵات بە ھۆشی كەسی ئازادیخوازادا گوزەردەكات و سەرنجیڕادەكێشێت و دایدەچڵەكێنێت. چونكە ئەوەی تا ئێستاكە ھەبووە و لە ئارادابووە، دەسەڵاتی كەمینە بووە بەسەر زۆرینەدا، ئیدی ئەو كەمینەیە چەند كۆیلەدار و ئیمپراتۆر و ئاخایەك بووبن یا چەند ڕامیار و سەرمایەدارێك بووبن، ھیچی لەوە نەگۆڕیوە، كە دەسەڵاتدارییان لە ئەنجامی نایەكسانی دەسەڵاتدا، كە بەرھەمی نایەكسانی ئابووریییە، سەریھەڵداوە. لەبەریەوە، ناكرێت و نادروستیشە كە واژەی دەسەڵات لە جیاتی خۆبەرێوەبەرایەتی و خۆڕێكخستنی ئازادیخوازانەی كۆمەڵگە، كە لەسەر بنەمای یەكسانی ئابووریی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی دێتەبوون، بەكاربەرین.
ئەگەر ئێمە خوازیاری كۆمەڵگەی ئازادبین، كەواتە ناچار بە خەبات دژی ھەموو ئەو پێكھاتانە دەبین، كە كۆمەڵگە لە كۆیلەتیدا ڕادەگرن؛ واتە دژی ئەو پێكھاتانەی كە سەروەریی كەمینە بەسەر زۆینەوە دەپارێزن و خودی ئەو سەروەرییە لەسەر بنەمای نایەكسانی تاكەكان لە پێگەی ئابووریی و كۆمەڵایەتییاندا دێتەئاراوە و ئامانج لە قوتكردنەوەی دەسەڵات [فەرمانداریی / دەوڵەت] بەسەر کۆمەڵگەوە، پارێزگارییكردنە لەو نایەكسانییانەی كە نایەكسانی دەسەڵات لەنێوان گشت تاكەكانی كۆمەڵگەدا دروستدەكەن. وەھا پێكھاتەیەك، لەخۆیدا بازنەیەكی داخراو، كە تێیدا ڕۆڵ و مافی تاك لە دەوری چەقی نایەكسانیدا دەسوورێتەوە، پێكدەھێنێت. بەواتایەكی دیكە نایەكسانی ئابووریی، نایەكسانی كۆمەڵایەتی دروستدەكات و نایەكسانی كۆمەڵایەتیی، نایەكسانی دەسەڵات دروستدەكات، بە ھەمان شێوە لەو سەرەوە، دەسەڵات ئامرازێكە بۆ پاڕاستنی نایەكسانی ئابووریی و كۆمەڵایەتیی، كە نە نایەكسانی دەسەڵات بەبێ نایەكسانی ئابووریی بوونی دەبێت و نە نایەكسانی ئابووریی بەبێ نایەكسانی دەسەڵات دەتوانێت دررێژە بە مانەوەی خۆی بدات و كۆمەڵایەتیی ببێتەوە و بمێنێتەوە.
لەبەر ڕۆشنایی ئەو ھۆیانەی سەرەوە، تەنیا ئەڵتەرناتیڤێك، كە دەتوانێت كۆتایی بە نایەكسانییە ئابووریی و كۆمەڵایەتیی و دەسەڵاتییەكان [دەسەڵاتی دایك و باوك بەسەر منداڵاندا، دەسەڵاتی مامۆستا بەسەر خوێندكاراندا، دەسەڵاتی بەڕێوەبەر بەسەر فەرمانبەراندا، دەسەڵاتی خاوەنكار بەسەر كرێكاراندا، دەسەڵاتی زەمیندار بەسەر جوتیاراندا و دەسەڵاتی پیاو بەسەر ژن و دەسەڵاتی ژن بەسەر پیاودا، دەسەڵاتی پەنادەر بەسەر پەنابەردا] بھێنێت، یەكەم لەنێوبردنی خودی دەسەڵاتە وەك پێكھاتەیەكی ڕێكخراوی سەرووخەڵكی، كارێكی ئاواش بەبێ لێدانی بنەماكانی واتە دارایی تایبەتیی و دەوڵەتیی و كاریكرێگرتە و مێنتالێتی و ڕێسای كولتووریی و پێگەی كۆمەڵایەتی باڵا و پایین، ئەستەمە. بەم جۆرە دەبینین، بۆ ئەوەی دەسەڵاتی سەرووخەڵكی كەمینەیەك لەسەر زۆرینە لەنێوبەرین، پێویستە خۆبەرێوەبەرایەتی گشتی یا ھەمووانی پێشنیاربكەین، بۆ ئەوەی وەھا خۆبەڕێوەبەرایەتییەكی گشتیی مسۆگەربكەین، پێویستە میكانیزمەكانی جێگیركردن و پاڕاستنی وەھا خۆبەڕێوەبەرایەتییەكی گشتی دەستەبەربكەین، وەھا دەستەبەركردنێكیش بەبێ لێدان و ڕەتكردنەوەی میكانیزم و ئامرازەكانی دەسەڵاتی سەرووخەڵكی واتە دێمۆكراتیی نوێنەرایەتی [فەرمانڕەوایی پارلەمانی]، ناتوانێت ببێتە بەشێك لە كەتوار و بنەمای خۆبەڕێوەرایەتی گشتی؛ كە دواجار ئەوەی كە لە كۆنەوە تائێستا ناسراوبێت و دەركەوتبێت و پێشتریش ئامراز و میكانیزمی بەرێوەبەرایەتی نادەوڵەتیی بووبێت، تەنیا دێمۆكراسی ڕاستەوخۆ [دێمۆكراسیی گەلیی یا ھەمووانەییە]. وەھا دێمۆكراسییەك وەك میكانیزمی ڕێكخستنی سەرخانی كۆمەڵ، بەبێ بوونی ژێرخانی تەبا و گونجاو لەتەك بەرێوەبەرایەتی گشتی و كۆمەڵگەی ئازاد، ئەستەمە خۆی بگرێت. لەبەرئەوە بۆ خۆگرتن و جێكەوتەبوونی ڕێكخەری سەرخانێك، پێویستمان بە بنەمای ژێرخانیی ھەیە، كە لە ڕەتكردنەوەی پایە ئابوورییەكانی ژێرخانی دەسەڵاتی سەرووخەڵكیدا دەتوانێت سەرھەڵبدات، بەواتایەكی دیكە بەبێ ڕەتكردنەوەی دارایی تایبەتی و دەوڵەتیی و كاریكرێگرتە، ھیچ كات ناتوانین بە بنەماكانی كۆمەڵگەی ئازاد و سەرخانەكەی [دێمۆكراسی ڕاستەوخۆ] بگەین، ئەو بنەمایانەش بەرهەمهێنان و دارایی كۆمەڵایەتیی [گشتی نەك دەوڵەتی]، كاری ئازاد و خۆبەخشانە، ھەرەوەزیی و كۆمەڵە كشتكاریی و پیشەسازییەكانی گوند و شارن.
بەو جۆرە كاتێك، كە ئێمە لە دەروونی خودی كۆمەڵگە و سیستەمی چینایەتیدا پایەكانی كۆمەڵگەی داھاتوو [ناچێنایەتی] لە ژیان و خەباتی ڕۆژانەدا بكەینە بەشێك لە كولتووری چەوساوانی ئازادزیخواز، واتە لە جیاتی ملدان بە كاری زۆرەملێ و كرێگرتەی سەرمایەداران و دەوڵەت، ھەروەزییە ھاوبەشەكانی خۆمان پێبھێنین، لە جیاتی پاشڕەویی پارتەكان و ڕیفۆرمی دەسەڵات، ڕێكخراوە و ڕێكخستنە ئاسۆیی و زنجیرییە جەماوەرییەكانی چین و توێژە پڕۆڵێتێرەكانمان پێكبھێنین، كاتێك لە جیاتی ژیانی تاكگەرایی لیبراڵی و ھەرەوەزیی خێڵگەرایی، كۆمونە گشتییە ئازادەكان لەسەر بنەمای ئازادی تاك و ھەرەوەزیی كۆمەڵ پێكبھێنین، كاتێك لە جیاتی دەنگدان بە ڕامیاران و ھەڵبژاردنی چەوسێنەرانمان، خۆبەڕێوەبەرایەتی بۆ ھەروەزییەكان و كۆمونە ئازادەكان و گەڕەك و گوند و شارۆچكەشارەكان پێكنھێنتن، ئیدی ئەو كات ھەم ڕوخاندنی دەسەڵاتی چێنایەتی ئاسان و شیاوی وێناكردن و دەرککردنە و ھەم ئەگەرەكانی گەڕانەوەی سیستەمی چینایەتی وەلادەنرێن و ھەم پێكھێنانی كۆمەڵگەی ئازاد ئاسانترین و بێمەترسیترین كارێك دەبێت، كە مرۆڤی ئازادیخواز بەبێ دوودڵی دەتوانێت دەستی بۆ بەرێت، چونكە ئیدی سیستەمی چینایەتی و دەسەڵاتی سەرووخەڵكی و سەرمایەداری، بەشێك نابن لە مێنتالیتی و شێوەژیان و كولتووری خەڵك، بەڵكو بوونێكی ناكۆك و لاوەكیان لە كۆمەڵگەدا دەبێت، وەك بوونی سیستەم و كاركردی فیئۆداڵی لە بەرەبەیانی سیستەمی بۆرجوازییدا.
لە وەھا كۆمەڵگەیەكدا ھیچ پێداویستی بە نێوندی ڕێكخستن و بەڕێوەبردن و بڕیاردان نابێت، چونكە تاكی ئازاد و ھەرەوەزیكار، بۆ ھەستان بە ئەركی سەرشانی بەرامبەر ھاونیشنگەكانی ھیچ پێویستی بە فەرمانی كەسانی سەرووی خۆی و دەسەڵاتی نێوند نییە و خۆبەخۆ و خۆبەخشانە كار و فەرمانی كۆمەڵایەتیی وەك ڕێسایەكی كولتووریی بنەمای ڕۆشنبیریی پێكدەھێنێت. لێرەوە ئیدی پێویستی نێوەندگەرایی ڕێكخستن و بەرھەمھێنان و دابەشكردن و بەرێوەبردن نامێنێت و تاكەكان لە كۆمیونیتییەكاندا ھاریكار و پشتیوانی یەكدی دەبن و كۆمیونیتییەكان ھاریكار و پشتیوانی یەكدی و كیشوەرەكانش تا دەكاتە ئاستی كۆمەڵگەی جیھانی ئازاد.
درێژەی هەیە …
*********************
بۆ خوێندنەوەی بەشی یەکەم، کرتە لەسەر ئەم بەستەرەی خوارەوە بکە
نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی وەڵامه‌كان – ١
http://wp.me/ppHbY-HN
nojenkirdnewey Wellamekan – 2
nojenkirdnewey wellamekan
Eger pêmanwabêt, wellamekanî ême tewaw û dwa derkî mrovayetîn, ewa xerîkîn le xoman btêk sazdekeyn. Herweha eger pêmanwabêt, ew sîstemî rêkxistney komellge, ke ême xebatî bo dekeyn, dwayîn çawerrwanî û geşeyeke, ke mrovayetî pêydegat, ewa dîsanewe xerîkîn pûçgerayyekî dî le teputozî powçgerayyekanî dîke, çêdekeynewe. Soşyalîzm beheştêk nîye le asmanekanewe daygrîn û le perrawî efsanekanda bîdozînewe û modêrnîzey bkeyn, soşyalîzm xewnî mrovî zînduwe û be praktîkî şorrşigêrrane ketwarîy debêtewe û serkewtinîşî le kultûrbûyinda debêt, bebê ewe, le xeyallî goşegîrane û fentazî aydyalîstane bewlawetir nabêt.
Hejên
Beşî duwem
Ewendey min bîstibêtim enarşîzm, hewllêke bo têkdan û pirşubllawî bzûtnewey kargerî, çon to pagendey ewe dekey, ke enarşîzm pêçewaney eweye?
Ber lewey bême ser wellamdanewe be pirsyareke, aya hîç bellgeyekî mêjûy ya êstayî leberdestanda heye, ke ew pagendeye bselmênêt? Aya eger awez û bîrkirdnewey xo bekarbibrêt û xo le dûbarekirdnewey deqe amadekrawekan labdirêt, her bew serincame degeyn, ke to pagende dekeyt?
Le hemû serdemekanî mêjûda desellatdaran û desellatixwazan, komellge û çewsawanyan bewe ragritûn û tirsandûn, ke eger le sayey desellat û pêşrrewî desellatixwazan derbiçin, ewa wek merrî bêşwan gurg deyanixwat. Enarkîyekan, krêkaranyan û hawçîne jêrdestekanyan bo serbexoyî û xebatî rastewxo û xobîrkirdnewe û xokarabûn û xobirryardan û xorraberî handeden û le beramberda desellatixwazan bo ewey krêkaran le xoşbawerrîy be dîktatorîyetî pêşrrewan û yeksanî jêr sayey dewlletî benaw krêkarî ragrin, be sûdwergirtin le şêwazî pagendey serweran kewtûnete şêwandinî rastîyekan. Bedaxewe le serdemî komelley nêwneteweyî yekem û dwatrîş ta ruxanî împratorî bolşevîkekan û êstaş, leberewey ke mrovekan hezaran salle be naderbestî û mildan benwênerayetî û şwaneyî ramyarkaran rahatûn û destemobûn, ew pagendane karayyan leser bîrkirdnewe û birryarî çewsawan begşitî û krêkaran betaybetî danawe. Baştirîn nmûneş arastekirdnî em pirsyareye lelayen mrovgelêkî çewsawe, ke bedaxewe lem seretayyey sedey bîst û yekeda hêşta bawerryan bew pagende bêbnemayane heye.
Ewey ke desellatixwazan lenêw bzavî soşyalîstîyda bo ewey bitwanin take narrazî û yeksanîxwazekan be pêdawîstî otorîtey xoyan û pêwîstî şwaneyî ramyarîy û rêkixrawe nêwendgerakan xoşbawerrbken û lew rêyewe pawankirdnîy (domînetkirdnî) bzaveke lejêr karayî xoyanda msogerbken, dest be rexney bêbnema ya çewaşekarane deben û rexney enarkîyekan le nêwendgerayî berrêweberayetî û rêkixrawekan degorrn be pagendey djayetî enarkîyekan bo rêkxistin û serbexoyî krêkaran.
Bo ewey pirseke roşnibêtewe, lêreda naçar be leserwestanî zyatir debim. Wek aşkraye ramkare desellatixwazekanî nêw bzavî soşyalîstî, xwazyarî nêwendgerayî rêkixrawey cemawerîy û ramyarîy û berrêweberayetîy seruxwarn û wek pêdawîstî wellamdanewe be xwastekeyan le hengawî dwatirda pêwîstyan be pêkhatey quçkeyî ( hîrarşîy) rêkixrawekan û rêkxistinî komellge heye, taweku rêwşiwênî pawangerane boxoyan msogerbken û emeş dekatewe heman şêwazî rêkxistin û pêkhatey sîstemî çînayetî û heman mîkanîzmî kardkirdyan debêt û hîç pêkhateyekî qûçkeyîş bebê bûnî serwerî takêk ya hendêk beser hendêkî dîkeda û bebê nêwendgerayî bûnî nabêt û leberdem hêzî berengarî rewtî djetewjimda xoy pêrranagrêt.
Lêreda min zor be huşyarîy û mebestewe xom le bekarbirdnî destewajey “soşyalîste desellatixwazekan” ladedem û be neguncaw û natewawî debînim, çunke nakrêt yeksanîxwaz bît û hawkatîş desellatixwaz bît, ew dû çemk û amance, retkerewe û pêçewaney [paradoksî] yekdîn. Eger sernicî mêjûy dû sed salley raburdûy bzavî soşyalîstî bdeyn, be bellgey selmêndrawewe debînîn, ke nêwendgerayî (sêntralîzm), pêkhatey quçkeyî (hîrarşî), pawankirdin (domînetkirdin) , bîrukrasî, ser û xwar, fermander û fermanber berhemdehênêtewe, ke dwacar eger ew rêkxistin û hêzane bext yaryanbêt, ewa wek paşakanî şetrenc be lêdanî beramberekeyan, bebê hîç allugorrêk le sîstemî kaye û rollekanda, cêgey beramberekyan degirnewe; bewatayekî dîke, hîç le sîsteme çînayetîyeke û serwerî hendêk leser hendêkî dîke nagorrêt, bellku zyatir leweş benawî xudî çewsawanewe rewayetî zyatrî pêdebexşêt û benawî çewsawanewe, xudî çewsawan serkutdekatewe.
Le beramber emeda enarkîyekan, bo ewey ber be zallbûn û pawankirdin le rêkxistin û bîrukrasî le berrêwebirdin û rêwşiwênî fermander û fermanber le komellgeda bigrin, le ezmûngîrîy xebatî rojanewe û wek berencamî praktîkî çend sedewe, hewllî be kultûrîkirdin û cêxistnî komellêk mîkanîzm û şêwey rêkxistin û şêwazî berrêwebirdin deden, taweku şkistekan dûbare nebnewe û serencamî mangirtin û raperrîn şorrşekan gerranewe nebin bo rewayetîdan be sîstem û serwerî çînayetî û naumêdbûn nebin le rûdanî gorran, djayetî sersextî enarkîyekan bo şêwey rêkxistin quçkeyî û şêwazî têkoşanî fermanberane û mîkanîzmî destebjêraney berêweberdin û paşrrewî endam û takî xoşbawerr û redûkewtûy aydîlocîyekanî serwerîy çyanyetî, xoyan lem destewajaneda kurtdekenewe; xorrêkxistin le cyatî mildan be rêkxistinî drustikraw û sepênraw, xebatî xoxoyî û çalakî rastexo le cyatî gwêrrayellî bo nêwend û seranî nawbijîgerî rêkixrawe nêwendgerakan û quçkeyyekan, xoberrêweberayetî le cyatî mildan be nwênerayetî kesanî naxoyî, serbexoyî le cyatî paşkoyî bo part û desellat. Aya leser em bnemayane, kam bere [soşyalîste azadîxwazekan ya desellatixwaze benaw soşyalîstekan] lenêw krêkaran û zehmetkêşanda xerîkî drustkirdnî perrşubllawî û destegerîy (siktarîzm) û milkeçî û naderbestibûn û birrwabexonebûnin ?
Lem barewe, hewilldedem le dahatûda lebarey cyawazîyekan û rêkxistin û ellternatîvewe zincîre wtarêk bnûsim …
Êwe bawerrtan bekarî hawbeş legell grupe çepekanî dîkeda heye, eger wellam erêye, aya le beşdarî û serkirdayetî hawpeymanîyekanda mercêkî dyarîkrawtan heye?
Leser ew bnemayey ke enarkîyekan ne bawerryan bewe heye, ke raberayetî bikrên û ne beweş ke raberayetî kes bken, bellku pêyanwaye hemû kes detwanêt raberayetî xoy bkat û rizgarî hemû kesêkiş, le grewî têkoşanî xudî ew kesedaye. Her lêrewe hemû rêkewtin û pêkhatnêkî derewey korr û komelle krêkarîy û xocêyyekan retdekenewe, eme bo xebatî twêjekanî dîkey wek xwêndkaran û xanenşînan û pekkewtan û bêkaran û cutyaran û … tid her awa debînin. Boye hemû karêkî hawbeş leser astî destegerîy û destebjêrîy retdekenewe û tenya ddan be yekêtî çînayetî çewsawan le rêkixrawe cemawerîy û xocêyyekanda denên û hemû rêkxistin û pêkhate û dezge û kargêrrîyekî quçkeyî (hîrarşî) û destegerîy û destebjêrîy, retdekenewe.
Be boçûnî min, erkî enarkîyekan ewe nîye bçin letek çend çenebazêkî ramyarkar ya destebjêrêkî xorrêkxistû le serûy xellkewe, karî hawbeş bken, bepêçewanewe erkyan qawdanî ew destebjêre desellatixwazaneye lenêw çewsawanda û handanî xudî çewsawane bo pêkhênanî rêkxistinî serbexoy çînayetîy û twêjîy le şwênî kar û xwêndin û gerrekekan û kêllgekanda.
Leberewe, wellam nerênîye û le cyatî befêrrodanî wzey şorrşigêrrane le miştumrrî destegerî û mlimlanê û kêbrikê letek kesanêk, ke her le seretawe amancyan cêgirtnewey serweranî êstaye û hengaw be hengaw nexşe bo destemokirdnî bzave komellayetîyekan daderrêjn û hewllî paşkokirdinyan deden. Çunke eger qse leser yekêtî çînayetî çîn û twêje prrollîtîrekan (çewsawanî bêdesellat)e, ewa destegerîy û rêkixrawey ramyarîy û serkirde û raber, [wek mêjû nîşanmandedat û serencamî ezmûnekan deyselmênêt] têkder û wêrangerî rîzî xebatkaraney prrollîtaryan û hewllêkin bo berpêgirtin û gêranewey ew take prrollîtêre şorrşigêrraney, ke le sîsteme çînayetîyeke yaxîdebin û snûrekanî serwerî debezênin, bo nêw callcallokey sîstemî çînayetî û xesandinyan.
Hellwêstî êwe beramber ayîn çîye?
Ayîn ya rêrrew (mezheb) ta ew katey ke pirsêkî kesîy û peywendîyekî kesîy take letek ew ştey ke deypersitêt, îdî ew şte mrovîk bêt, ya manga û hêzêkî xeyallî serûmroyî le boşayî asmanda, kes boy nîye xoy têhellqurtênêt û azadî peyrrewkirdnî berteskibkatewe, bellam katêk em peywendî û arezûmendîye takekesîye degorrdirêt bo aydyolocyayekî serwerîy û parrastinî sîsteme çînayetîyeke û leqallbdanî azadî û serbexoyî kesanî dîke, natwanrêt û nakrêt wek pirsêkî kesîy çawî lêbkirêt, bellku wek her aydyolocyayekî desellatixwazane djayetîkirdnî erkî her kesêke, ke dllî bo azadî û yeksanî û dadpewerîy lêdedat, bellam lêreda debêt şêwazî ew djayetîye roşinbikrêtewe, djayetî ayîn wek aydyolocyay desellat û serwerî, nek djayetî takî xoşbawerr be ayîn. Ême detwanîn djayetî rêrrew [mezheb] bkeyn, bellam mafman nîye azadî peyrrewkirdnî ayîn le hîç kes bistênînewe. Herweha djayetî mezheb wek amrazî çepandinî mrovekan, be birryarderkirdin û sûkayetî be sumbulekan û ruxandinî peristgekan nakrêt, bellku be gêrranewey wîst û xeyallî azadî bo mrov, ayîn depûkêtewe û lem rêgeyewe mitmaney takî destemo ledestdedat, ewîş be huşyarbûnewey tak nek benaçarkirdnî tak be wazhênan ya sûkayetî pêkirdnî bawerrekey.
Katêk le rewtî xebat û yekgirtnî komellayetîyda, takî çewsawe twanay xoy û percûy hêzî yekgirtûy çîn û twêjekey derkkird, îdî pêwîstîy wreyî bo hêzêk le serûy xoyewe nîye û naşbêt. Ew kat xobexo û hengaw be hengaw be radey hellkişanî huşyarîy çînayetî le wabesteyî hêzî derekî û xeyallkirdî serûy xoy rizgarîdebêt, huşyarî çînayetîş, prosêsêkî sruştî xebatî rojaneye, ke tak le mitmane bexo û be hêzî yekgirtnî çînekey dillnya û birrwadardekat û lêrewe dêtekayewe, nek be sepandinî lelayen destebjêrêkewe.
Meger rêkixrawe cemawerîye enarşo sendîkalîstekan corêkî dîke le rêkixrawî paşko nîn ?
Nexêr. Çunke pêş hemû ştêk grup û rêkixrawe enarkîstekan bexoyan rêkixrawî ramyarîy quçkeyî (hîrarşî) û rû le desellat nîn û grupe enarkîyekan tenya organî rageyandin û pagendekirdnin û hîç rollêkî raberîy û ramyarîyan nîye. Amanc le pêkhênanî rêkixrawgelêkî cemawerî ke enarkîyekan hewllyan bo deden, eweye ke le rûy çînayetîyewe serbexo bin û rollî myancîgerî nêwan endamanyan û desellat ya endamanyan û xawenkar û kompanîyekan negêrrn, duwem rêkxistinî asoyî naquçkeyî (nahîrarşî)yan hebêt, wate leser bnemay fermander û fermanber pêknehatbin, sêyem karubarî rêkixraweyî û birryardan û cêbecêkirdin leser bnemay dêmokratî rastewxo bêt, çwarem, şêwazî xebatîyan rastewxo dûr le birryarî bîrukrasîyaney serkradyetî û rezamendîy desellat bêt, bêcge lemane, yekêkî dîke le cyawazîyekan eweye, ke grup û rêkixrawe enarkîyekan, tenya organî birryardan û dawakirdin nîn, bellku hawkat fêrgeyekin bo xebatî çînayetî û gêranewey mitmanebexobûnî tak û xorbîrkirdnewe û xorrêkxistin û xocêbecêkirdin bo tak (endaman/beşdarbuwan). Hemû emaneş hewllêkin bo bergirtin le serhelldanî bîrukrasî rêkixraweyî, bergirtin le drustibûnî twêjallîkî orostukrat le serûy rêkixraw û bzûtnewekewe, bergirtin le zallbûn û xosepandinî kesanî twanadar û bergirtin le sazişkirdin letek desellat û kompanîyekan, le serûy hemû emanewe lenêwbirdnî zemînekanî paşkoyî û destemobûn bo partekan û desellat.
Paşan, bêcge lewaney serewe, enarkosendîkalîzm şêwazî rêkxistne nek xudî rêkxistin, derkî enarkîstekane bo rêkxistinî cemawerîy be piştbestin be ezmûnekanî xebat. Sendîkalîzm pêş serhelldanî tîorî û têrrwanînî enarkosendîkalîstî bûnî hebuwe, ewey enarkîstekan pêy hestawn, arastekirdnî xebatî sendyalîstî buwe berew hellweşandnewey sîstemî çînayetî, berew komellgey naçînayetî. Leser ew bnemayane enarkîstekan nakewne lasayîkirdnewey desellat û part û grupe ramyarîyekan, ke çîn û twêje prolîtêrîyekan wek paşkoy xoyan û le çwarçêwey snûrekanî aydyolocyada rêkdexen û morî darayî [mullkyetî] xoyanyan lêdeden, nexêr tewaw be pêçewanewe enarkîyekan hewllî qutkirdnewey rêkixraw benawî xoyanewe naden, bellku hewllî cêxistnî şêwazekanî xebat û rêkxistin û bîrkirdnewey djeserwerrîy le bzûtnewe komelayetîyekanda deden. Leberewe her kat enarkîyekan le şwênêk û serdemêkda behoy kem ezmûnîyewe ya lejêr karayî desellatixwaze benaw soşyalîstekan kewtne weha helleyekewe, ewa bîguman bêcge le tewawkarîy nexşe û ramyarîyekanî desellat û sîsteme çînayetîyeke [dje-şorrş], hîç karêkî dîke encamnaden û djayetîykirdinyan erkî xebatkaraney her şorrşigêrrêke.
Eger enarşîzm djî nêwendibûnî desellat û rêkxistin û berrêwebirdne, ey wllat çon rêkdexen?
Enarkîstekan nek her betenya djî nêwendêtî desellatin, bellku djî xudî desellatîşn. Çunke çemkî desellat bebê bûnî dû cemserî dijbeyekî komellge û serwer, wate desellatdar û bêdesellat, bêwatatrîn destewaje le derbrrînî hizrîda pêkdehênêt.
Katêk ke wajey desellat dêtepêşewe, destbecê wajey bêdesellat be hoşî kesî azadîxwazada guzerdekat û sernicîrradekêşêt û daydeçllekênêt. Çunke ewey ta êstake hebuwe û le aradabuwe, desellatî kemîne buwe beser zorîneda, îdî ew kemîneye çend koyledar û împrator û axayek bûbin ya çend ramyar û sermayedarêk bûbin, hîçî lewe negorrîwe, ke desellatdarîyan le encamî nayeksanî desellatda, ke berhemî nayeksanî abûrîyye, serîhelldawe. Leberyewe, nakrêt û nadrustîşe ke wajey desellat le cyatî xoberêweberayetî û xorrêkxistinî azadîxwazaney komellge, ke leser bnemay yeksanî abûrîy û dadperwerîy komellayetî dêtebûn, bekarberîn.
Eger ême xwazyarî komellgey azadbîn, kewate naçar be xebat djî hemû ew pêkhatane debîn, ke komellge le koyletîda radegrin; wate djî ew pêkhataney ke serwerîy kemîne beser zoynewe deparêzn û xudî ew serwerîye leser bnemay nayeksanî takekan le pêgey abûrîy û komellayetîyanda dêtearawe û amanc le qutkirdnewey desellat [fermandarîy / dewllet] beser komellgewe, parêzgarîykirdne lew nayeksanîyaney ke nayeksanî desellat lenêwan gişt takekanî komellgeda drustdeken. Weha pêkhateyek, lexoyda bazneyekî daxraw, ke têyda roll û mafî tak le dewrî çeqî nayeksanîda desûrêtewe, pêkdehênêt. Bewatayekî dîke nayeksanî abûrîy, nayeksanî komellayetî drustdekat û nayeksanî komellayetîy, nayeksanî desellat drustdekat, be heman şêwe lew serewe, desellat amrazêke bo parrastinî nayeksanî abûrîy û komellayetîy, ke ne nayeksanî desellat bebê nayeksanî abûrîy bûnî debêt û ne nayeksanî abûrîy bebê nayeksanî desellat detwanêt drrêje be manewey xoy bdat û komellayetîy bbêtewe û bmênêtewe.
Leber roşnayî ew hoyaney serewe, tenya ellternatîvêk, ke detwanêt kotayî be nayeksanîye abûrîy û komellayetîy û desellatîyekan [desellatî dayk û bawk beser mindallanda, desellatî mamosta beser xwêndkaranda, desellatî berrêweber beser fermanberanda, desellatî xawenkar beser krêkaranda, desellatî zemîndar beser cutyaranda û desellatî pyaw beser jin û desellatî jin beser pyawda, desellatî penader beser penaberda] bhênêt, yekem lenêwbirdnî xudî desellate wek pêkhateyekî rêkixrawî serûxellkî, karêkî awaş bebê lêdanî bnemakanî wate darayî taybetîy û dewlletîy û karîkrêgirte û mêntalêtî û rêsay kultûrîy û pêgey komellayetî balla û payîn, esteme. Bem core debînîn, bo ewey desellatî serûxellkî kemîneyek leser zorîne lenêwberîn, pêwîste xoberêweberayetî giştî ya hemuwanî pêşnyarbkeyn, bo ewey weha xoberrêweberayetîyekî giştîy msogerbkeyn, pêwîste mîkanîzmekanî cêgîrkirdin û parrastinî weha xoberrêweberayetîyekî giştî desteberbkeyn, weha desteberkirdnêkîş bebê lêdan û retkirdnewey mîkanîzm û amrazekanî desellatî serûxellkî wate dêmokratîy nwênerayetî [fermanrrewayî parlemanî], natwanêt bbête beşêk le ketwar û bnemay xoberrêwerayetî giştî; ke dwacar ewey ke le konewe taêsta nasrawbêt û derkewtibêt û pêştirîş amraz û mîkanîzmî berêweberayetî nadewlletîy bûbêt, tenya dêmokrasî rastewxo [dêmokrasîy gelîy ya hemuwaneyye]. Weha dêmokrasîyek wek mîkanîzmî rêkxistinî serxanî komell, bebê bûnî jêrxanî teba û guncaw letek berêweberayetî giştî û komellgey azad, esteme xoy bigrêt. Leberewe bo xogirtin û cêkewtebûnî rêkxerî serxanêk, pêwîstman be bnemay jêrxanîy heye, ke le retkirdnewey paye abûrîyekanî jêrxanî desellatî serûxellkîda detwanêt serhellbdat, bewatayekî dîke bebê retkirdnewey darayî taybetî û dewlletîy û karîkrêgirte, hîç kat natwanîn be bnemakanî komellgey azad û serxanekey [dêmokrasî rastewxo] bgeyn, ew bnemayaneş berhemhênan û darayî komellayetîy [giştî nek dewlletî], karî azad û xobexşane, herewezîy û komelle kiştkarîy û pîşesazîyekanî gund û şarn.
Bew core katêk, ke ême le derûnî xudî komellge û sîstemî çînayetîda payekanî komellgey dahatû [naçênayetî] le jyan û xebatî rojaneda bkeyne beşêk le kultûrî çewsawanî azadzîxwaz, wate le cyatî mildan be karî zoremlê û krêgirtey sermayedaran û dewllet, herwezîye hawbeşekanî xoman pêbhênîn, le cyatî paşrrewîy partekan û rîformî desellat, rêkixrawe û rêkxistne asoyî û zincîrîye cemawerîyekanî çîn û twêje prrollêtêrekanman pêkbihênîn, katêk le cyatî jyanî takgerayî lîbrallî û herewezîy xêllgerayî, komune giştîye azadekan leser bnemay azadî tak û herewezîy komell pêkbihênîn, katêk le cyatî dengdan be ramyaran û hellbjardinî çewsêneranman, xoberrêweberayetî bo herwezîyekan û komune azadekan û gerrek û gund û şaroçkeşarekan pêknihêntin, îdî ew kat hem ruxandinî desellatî çênayetî asan û şyawî wênakirdin û derkkirdne û hem egerekanî gerranewey sîstemî çînayetî weladenrên û hem pêkhênanî komellgey azad asantirîn û bêmetrisîtrîn karêk debêt, ke mrovî azadîxwaz bebê dûdllî detwanêt destî bo berêt, çunke îdî sîstemî çînayetî û desellatî serûxellkî û sermayedarî, beşêk nabin le mêntalîtî û şêwejyan û kultûrî xellk, bellku bûnêkî nakok û lawekyan le komellgeda debêt, wek bûnî sîstem û karkirdî fîodallî le berebeyanî sîstemî borcwazîyda.
Le weha komellgeyekda hîç pêdawîstî be nêwnidî rêkxistin û berrêwebirdin û birryardan nabêt, çunke takî azad û herewezîkar, bo hestan be erkî serşanî beramber hawnîşingekanî hîç pêwîstî be fermanî kesanî serûy xoy û desellatî nêwnid nîye û xobexo û xobexşane kar û fermanî komellayetîy wek rêsayekî kultûrîy bnemay roşnibîrîy pêkdehênêt. Lêrewe îdî pêwîstî nêwendgerayî rêkxistin û berhemhênan û dabeşkirdin û berêwebirdin namênêt û takekan le komîwnîtîyekanda harîkar û piştîwanî yekdî debin û komîwnîtîyekan harîkar û piştîwanî yekdî û kîşwerekaniş ta dekate astî komellgey cîhanî azad.
Drêjey heye …
*********************
Bo xwêndnewey beşî yekem, kirte leser em besterey xwarewe bke
Nojenkirdnewey wellamekan – 1
نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی وەڵامه‌كان -١
نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی وەڵامه‌كان
ئەگەر پێمانوابێت، وەڵامەكانی ئێمە تەواو و دوا دەركی مرۆڤایەتین، ئەوا خەریكین لە خۆمان بتێك سازدەكەین. ھەروەھا ئەگەر پێمانوابێت، ئەو سیستەمی ڕێكخستنەی كۆمەڵگە، كە ئێمە خەباتی بۆ دەكەین، دوایین چاوەڕوانی و گەشەیەكە، كە مرۆڤایەتی پێیدەگات، ئەوا دیسانەوە خەریكین پووچگەراییەكی دی لە تەپوتۆزی پۆوچگەراییەكانی دیكە، چێدەكەینەوە. سۆشیالیزم بەھەشتێك نییە لە ئاسمانەكانەوە دایگرین و لە پەڕاوی ئەفسانەكاندا بیدۆزینەوە و مۆدێرنیزەی بكەین، سۆشیالیزم خەونی مرۆڤی زیندووە و بە پراكتیكی شۆڕشگێڕانە كەتواریی دەبێتەوە و سەركەوتنیشی لە كولتووربوویندا دەبێت، بەبێ ئەوە، لە خەیاڵی گۆشەگیرانە و فەنتازی ئایدیالیستانە بەولاوەتر نابێت.
هەژێن
بەشی یەکەم
خوێنەرانی هێژا، ئەوەی لێرەدا دەیخوێننەوە، نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی وەڵامی پرسیارەگەلێكی جۆراوجۆر و ناهاوكاتی كۆمەڵێك هاوڕێ و خوێنەری وێبلاگەكەمە، كە لەبەر نەبوونی كاتی پێویست و گونجاو هەندێكیان بە كەمی و كورتی لە كاتی خۆیاندا وەڵامم داونەتەوە، بۆیە بەباشمزانی لە ھەلێكدا كاتێك بۆ تیروتەسەل وەڵامدانەوەیان تەرخانبكەم. ئاراستەكردنی ئەم پرسیارانە، لە شێوەی پەیوەندی دوولایەنە و تەنانەت هەندێكیان لە شێوەی سەرنجی نەناسراو لە سەر بابەتەكانی نێو وێببلاگەكەم نووسرابوون. وه‌ك گوتم هه‌رچه‌نده ڕاسته‌خۆ بە ته‌له‌فۆن، چات و كورته په‌یام وەڵامم به هه‌ندێك له پرسیاره‌كان داوه‌ته‌وه، به‌ڵام هه‌ندێك له هاوڕێیان و ھاوەڵان له‌سه‌ر زیاتر ڕوونكردنه‌وه پێداده‌گرن و ده‌خوازن وه‌ڵامی پوخت و دیاریكراویان بده‌مه‌وه، منیش بۆ پاشه‌كه‌وتی كات و خۆلادان له دووباره و چه‌ندباره‌ی وه‌ڵام و سه‌رنج، به‌باشمزانی له‌م شێوه نووسینه‌دا وه‌ڵامبده‌مه‌وه. هیوادارم هه‌ر ئازیزێك كه سه‌رنج و ڕه‌خنه‌ی هه‌یه، بیكاته نووسینێك، تاوه‌كو سوودی هه‌مه‌لایه‌نه‌ی بۆ من و بۆ خوێنه‌رانیش هه‌بێت. چونكه گفتوگۆی دوولایه‌نه و داخراو، هیچ كاراییەکی نانێت.
سەرەتا و بەر لە هەر شتێك بەپێویستیدەزانم، بۆ خوێنەرانی ڕۆشنبكەمەوە، كە ئەو وەڵامانەی لێرەدا دەیانخوێننەوە، تەنیا بیروبۆچوونی منن بۆ ده‌وروبه‌رم و خوێندنەوەی ئەناركیزم لە تێڕوانینی منەوە دەخەنەڕوو، نوێنەرایەتی بۆچوونی گروپێكی دیاریكراو ناكەن و ناشتوانم بڵێم ئەمە بیری ئەناركیستییە، بەڵكو تەنیا تێگەیشتنی منە لە ئازادی و یەكسانی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی [ئەناركی]، كە بە بۆچوونی من ئەو خەونانە تەنیا لە هزری ئەناركیدا توانراوە زیندوویەتی و مرۆییبوونیان پارێزراو و كارا بمێنێتەوە. هەروەها هیچ شتێك بڕاوە و بێچەندوچوون نییە و ڕاستیش شتێكی ڕێژەییە و ئەوەی ئەمڕۆ بڕوام پێیەتی و پێداگریی لەسەر دەكەم، دەكرێت سبەینێ دژایەتی سەرسەختی بكەم و بەنادروستی بزانم، بەڵام لەم ساتەدا تەنیا هزرێك كە توانیبێتی دەربڕی ئازادی و سەربەخۆیی تاك و كراوەیی و ناچینایەتی كۆمەڵگە و دادپەروەری كۆمەڵایەتی بە فراوانی خەونە مێژووییەكانی مرۆڤ بێت، لای من ئەناركیزمە بە هەموو سەردەم و لكەكانییەوە. ئەمە بۆچوونی ئەم ساتەی منە، ئەم بۆچوونەشم بەرھەمی خوێندنەوەی پەرتووك و پابەندیم بۆ فێرگەیەكی ھزری نییە، بەڵكو بەرھەمی خەباتی كردەییمە لە ماوەی سی (٣٠) ساڵی ڕابوردوودا؛ ھیچ شتێك لە سەدا سەد دروست نییە و ھیچ شتێكیش لە سەرووی ڕەخنەوە نییە و ژنان بەبێ ڕەخنە بۆنی و بەرامەی گۆمێکی لیخنی لێدێت.
تێبینی ئەم وەڵامانە بۆ چەند ساڵ پێش ئێستا دەگەرێنەوە، بەتایبەت سەردەمی بلاگەکانی “کوردپلانێت” و “دواتر کوردبلۆگەر”، کە بەداخەوە بە فەوتانی ئەرشیڤی بابەتەکانم لەو دوو بلاگەرەدا، زۆرێك لەو بابەتانەی کە سەرنجەکانیان لەسەر نووسرابوون، فەوتان. هەروەها سێ ساڵ دەبێت، کە ئەم وەڵامانەم ئامادەی بڵاوکردنەوە کردوون، بەڵام بەداخەوە لەبەر ڕووداو و ڕاپەڕینەکانی ساڵانی ڕابوردوو و پەیدابوونی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، سەرقاڵییەکان زۆر بوون و بواری ئاوڕلێدانەوەیانم نەمابوو، تا ئەم ڕۆژانە بڕیاری کەمکردنەوەی بەشداری تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و دوورکەوتنەوەیەکی کاتیم دا، بۆ ئەوەی کۆمەڵێك کاری تەواونەکراو، تەواوبکەم و قورساییان لەسەر هۆش و بیرکردنەوەم لادەم.
پرسیار : ئایا ئەناركیزم و ئەنارشیزم، دوو شتی جیاوازن، جیاوازییان چییە؟
نه‌خێر، هه‌ر یه‌ك شتن، له هه‌ندێك له زمانه ئۆروپییه‌كاندا به ئه‌ناركیزم، ئه‌ناركیسمۆ و له هه‌ندێكی دیكەدا به ئانارشیزم … تد، ده‌خوێندرێته‌وه، ڕیشه‌ی واژه‌كه بۆ زمانی یۆنانی ده‌گه‌ڕێته‌وه و به واتای ناسه‌روه‌ری؛ (فەرمانڕەوایی، سەروەری ، archy) +(دژ، ڕەتگەرەوە، an) و هزری ئه‌ناركی هه‌ر له به‌ره‌به‌یانی ململانێی نێوان چه‌وسێنه‌ر و چه‌وساوه‌دا دژی هه‌موو دەسەڵاتێكی سه‌رووخه‌ڵكی یا سه‌روه‌ری چێنایه‌تی بووه و هه‌یه و خوازیاری كۆمه‌ڵگه‌ی هه‌ره‌وه‌زیی ئازاد و فیدراتیڤه (پێكهاتوو و یه‌كگرتوو له‌سه‌ر بنه‌مای فیدراسیۆن و كۆنفیدراسیۆنی ئەناركی).
پرسیار : داهێنەری بیری ئەنارشیزمی كێیە؟
سەرەتا پێویستە بڵێم، دەربڕینی “بیری ئەنارشیزمی” هەڵەیە و بیری ئەناركیستی یا ئەنارشیستی دروستە. بەداخەوە لە زمانی كوردیدا ئەم هەڵانە زۆر ڕوودەدەن. كاتێك كە لە چەمكێكی هزری یا فیلۆسۆفی یا زانستی دەدوێین، ئەوا پێویستی پاشگری (ئیزم یا ئیسم) دێتە پێشەوە، بەڵام كاتێك كە لە بارەی ڕەوتێكی كۆمەڵایەتی یا ڕامیاریی هەڵگری هرزێكی ڕامیاریی یا فیلۆسۆفی دەدوێین، ئەوا پاشگرەكە دەگۆڕێت و دەبێت (ئیست)، كە نیشانەی پەیڕەوی گروپێك یا كەسێك یا بزاڤێكە لەو هزرە.
ئه‌ناركیزم وه‌ك دیاره بۆ ناوی كه‌س ناگه‌ڕێته‌وه و كه‌س خاوه‌ن و داھێنەری نییه و لە مێژوودا كەسێك بەناوی (ئەناركی/ ئەناركیزم) بوونی نییە، بیرێكی ئازادیخوازانه‌ی خۆڕسكه و هه‌ر له دێرزه‌مانه‌وه هه‌بووه و له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌م هزره ڕه‌تگه‌ره‌وه‌ی ئۆتوریته [دەسەڵات و سەروەریی]ە، هیچ كات هه‌ڵگرانی بواری ئه‌وه‌یان نه‌داوه په‌یامبه‌رانێك قوتببنه‌وه و بیكه‌نه داهێنراوی خۆیان. بەڵام ئەمە ڕەتگەرەوەی ئەوە نییە، كە ئەم هزرە لە ڕەوتی پەرەسەندنیدا دەیان و سەدان ئەندێشمەندی دیار و نادیاری پەروەراندووە و توانیویانە بە ڕەخنە و شیكارییەكانیان پەرچەمی ئازادیخوازی ئەم ڕەوتە شەكاوە ڕابگرن. لە یەک واژەدا ئەنارکیزم ئایدیۆلۆجیا نییە، بەڵکو میتۆدلۆجییە، واتە شێوازی بیرکردنەوەیە، نەک قالبی بیرکردنەوە. بۆ ناسین و زانیاری زیاتر لەمەڕ بیریارانی ئەناركیست، سەرچاوەی ئینتەرنێتی زۆرن، لەوانە ئەرشیڤی نووسەرانی ئەناركیست http://theanarchistlibrary.org/authors شێوازی خەباتی ئەناركیستی http://shawnewald.info/aia ،پرسیارە بەردەوامكراوەكان لەمەڕ ئەناركیزم http://anarchism.pageabode.com/afaq/index.html
پرسیار: كامە ڕەوت لە ئەناركیزم دروستە و كامە لادەرە؟
له‌به‌رئه‌وه‌ی كه ئه‌ناركیزم شێوازی هزرە/ شێوازی هزرینە نه‌ك ئایدیۆلۆجیا، ئه‌وا فره ڕه‌هه‌ند و فره باڵه و هیچ په‌یامبه‌رێكی نییه، تاوه‌كو هه‌ڵگرانی بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر قسه و كرداره‌كانی ئەو و كه‌تواری سه‌رده‌مه‌كان به‌و پێوه‌ره بپێون. هه‌روه‌ها له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌م هزره وه‌ك فیلۆسۆفی ژیان گه‌شه‌یكردووه، بۆیه له‌ته‌ك په‌ره‌سه‌ندن و گه‌شه‌ی كۆمەڵایه‌تی و پێكهاته‌كانی كۆمەڵگه وه‌ك پێویستییه‌ك لك و پۆپی لێبووه‌ته‌وه. له هزری ئه‌ناركیدا لاده‌ر و بنه‌وان نییه، ته‌نیا ئه‌وه نه‌بێت، كه ئه‌م هزره چه‌ند سه‌رخه‌ت و بنەمایەكی لێكهه‌ڵپێكراوی هه‌یه و ئه‌وانه‌ش پێوانه‌ی پابه‌ندین به‌م هزره‌وه‌ن؛ له‌وانه ڕه‌تكردنه‌وه‌ی سه‌روه‌ریی چینایه‌تی [بەهەموو شێوەكانییەوە]، ڕەتكردنەوەی دارایی تایبه‌ت و دەوڵەتی، ڕەتكردنەوەی كاری كرێكگرته و ڕەتكردنەوەی هه‌ڵاواردن و ڕەتكردنەوەی سته‌م به هه‌موو شێوە‌كانیانییه‌وه.
پرسیار: ئه‌نارشیسته‌كان بۆچ ته‌نیا دژی ده‌وڵه‌تن، ئایا به لابردنی ده‌وڵه‌ت كۆتایی به كۆمه‌ڵگه‌ی چینایه‌تی دێت؟
بەپێچەوانەوە ئەناركیستەكان تەنیا دژی دەوڵەت نین، بەڵكو دژی هەموو سەروەرییەكی مرۆڤن بەسەر مرۆڤەوە، ئیدی ئەو سەروەرییە ئابووریی و ڕامیاریی بێت یا كۆمەڵایەتی و كولتووریی و دەزگەیی یا خێزانی بێت. ئەناركیستەكان ئەوەیان لەلا ڕۆشنە كە نایەكسانی ئابووریی، نایەكسانی دەسەڵاتیی و كۆمەڵایەتیی بەدوایدا دێت، هەر لێرەشەوە بەو سەرەنجامە گەیشتوون، كە دەوڵەت و پارت و دەزگە ڕامیاریی و ئابووریی و تەنانەت كۆمەڵایەتییە قوچكەیی (هیرارشی / ھەرەمی)یەكان، ئامرازی پاڕاستنی ئەو نایەكسانی و سەروەرییەن و كۆیلەتی مرۆڤ ڕادەگرن، بۆیە هیچ پاساوێك بۆ پاڕاستن و گۆڕینی شێوەی دەسەڵات و دەزگە دەسەڵاتییە سەرووخەڵكییەكان نابینن و بوونی ئەو دەزگە و ئامرازانە نیشاندەری بوونی سەروەری هەندێك بەسەر هەندێكی دیكەن و گۆڕینی ناو و شێوەی دەوڵەت و دەزگەكانی وەك لە بلۆكی بۆلشەڤیكی و مائۆئیستیدا بینیمان، هیچی لە كڕۆكە چینایەتییەكەی نەگۆڕی، بەڵكو لەوە واوەتر دڕەندەیی و بیروكراسیی گەیاندە لوتكە و ڕووی دەوڵەتە بۆرجوازییەكانی دیكەیان سپیكردەوە. بە بۆچوونی من، ئەگەر كەمێك لەو پاگەندە كرچ و كاڵانەی، كە بۆ ئەناركییەكان لەلایەن چەپەكان و دەسەڵاتخوازە بەناو سۆشیالیستەكانەوە دەكرێن، وردبینەوە، ئەوا بۆماندەردەكەوێت، كە ئەناركییەكان بۆ هەر ڕەتكردنەوەیەك لە ژیانی ڕۆژانەدا ئەڵتەرناتیڤی كەتواری و ئاوەزگیر پێشنیاردەكەن و بەپێچەوانەی دەسەڵاتخوازانەوە، بەڵینی سەرخەرمان (خواردنی كولیچە لە ئاسمان) نادەن.
بەكورتی ڕەتكردنەوەی دەوڵەت، لەوێوەیە، كە وەك ئامرازی ڕاگرتن و پاڕاستنی پێداویستی سەروەریی چینایەتی ھاتووەتە بوون و درێژەی پێدراوە، كاتێك كە ئێمە قسە لە كۆمەڵگەی ناچینایەتی بكەین، كەواتە قسەكردن لە پێداویستی دەوڵەت دەبێتە پارادۆكس بۆ پاگەندەكانمان. چونكە ناتوانین ئامرازێك یا پێكھاتەیەك كە بۆ پاراستنی كۆمەڵگەی چینایەتی [خاوەنددارێتی تایبەت و كاری كرێگرتە و سەركوت و ھەڵاواردن] ھاتبێتە بوون و سەریھەڵدابێت، ئێمە بێین و پاگەندەی ئەوە بكەین، كە بە پاڕاستن و بەدەستەگرتنی ئەو ئامراز و پێكھاتەیە، پارێزگاری لە كۆمەڵگەی ناچینایەتی دەكەن و پەرەیپێدەدەین. وەك بیریارانی ئەناركی دەڵێن “وەك چۆن ھەموو ئەندامێكی جەستەی مرۆڤ بۆ كار و چالاكی یا وەڵامدانەوە بە پێداویستییەكی دیاریكراو ھاتووەتە بوون، ھەر ئاواش ھەموو دەزگەیەكی كۆمەڵایەتی، ئابووریی و ڕامیاریی بۆ وەڵامدانەوە بە پێداویستییەكی دیاریكراو سەریھەڵداوە؛ ھەروا كە ناتوانین بە چاو ببیستین و بە گوێ بۆن بكەین و بە دەست ببینین و بە سەر بەڕێگەدا بڕۆین، ھەر ئاواش دەوڵەت، كە ئۆرگانی ڕاگرتنی كۆمەڵگەی چینایەتییە، ناتوانین بۆ ڕاگرتن و پەرەپێدانی كۆمەڵگەی ناچینایەتی بەكاربەرین.”. بەم جۆرە ڕەتكردنەوەی دەوڵەت لە گۆشەنیگای ڕەتكردنەوەی سەروەری چینایەتییەوە، نەك ڕەتكردنەوەی كۆمەڵگەی چینایەتی لە ڕەتكردنەوەی دەوڵەتەوە. ئەوە تەنیا پاگەندەی باڵە دەسەڵاتخوازەكانی نێو بزاڤی سۆشیالیستییە، كە بۆ بەرگرتن بە بڵاوبوونەوەی ھزری ئەناركی، پێیھەڵدەستن، چونكە ئایدیا ئەناركییەكان، خەونی دەسەڵاتخوازیی و بەھەشتە دەوڵەتییەكەی ئەوان پوچەڵدەكەنەوە. ئەوانە دەخوازن بەختی دەسەڵاتدارییان لە دروستكردنی پارت و ڕێكخراوە قوچكەییەكان (ھیرارشییەكان) و دەوڵەتی بەناو كرێكاری و سۆشیالیستیدا بەدەستبھێننەوە و جێگەی دەسەڵاتدارانی ئێستا بگرنەوە. لەو بارەوە مێژوو گەواھی لەسەر ڕۆڵی پارت و سەركردەكانی و دەوڵەتەكانی بلۆكی ڕوسی و چینی و كوبایی داوە، مشتومڕكردن لەو بارەوە، تەنیا خۆخەریكردن و كات بەفێڕۆدان و سەرقاڵكردنی بزووتنەوەی سۆشیالیستییە بە خەونی زیندووبوونەوەی مردووان.
پرسیار: ئاناركیسته‌كان، دژایه‌تی حزبیه‌ت ده‌كه‌ن، ئایا ئه‌لته‌رناتیڤیان بۆی هه‌یه؟
بەڵی، زۆر بە دیاریكراوی و ڕاشكاوانە و زۆر بە ئاشكرا دژایەتی پارتایەتی و خۆبەڕابەركردن و خەڵك بە گێلزانین و نەخشەكێشان بۆ داهاتوو دەكەن. چونكە لای ئەناركییەكان هەموو مرۆڤێك توانای بیركردنەوە و بڕیاردان و جبەجێكردنی هەیە و ئەگەر تا ئێستا بەم شێوەیە نەبووبێت، ئەوا لەبەر بێتوانایی مرۆڤەكان نەبووە، بەڵكو لەبەر چەپاندن و لاوازكردنی متمانەی تاكەكان بەخۆیان و لەنێوبردنی تواناكانیان بووە، بەهۆی قەبەكردنەوەی ڕۆڵی دەوڵەت و چەند تاكەكەس و دەستەبژێرێكەوە بووە.
پارت دەزگەیەكی قوچكەیی چینایەتییە، كە لەسەر بنەمای فەرماندان و سەروەری كەمایەتییەكی نووسینگەی ڕامیاریی و كۆمیتەی نێوەندی و فەرمانبەری و ملكەچی زۆرینەی ئەندامانی خوارەوە دامەزراوە، دەقاودەق وێنەگرتنەوەی كۆمەڵگەی چینایەتییە لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆجیا. تاكی ئازادیخواز كە سیستەمی چینایەتی ڕەتدەكاتەوە، بەتەنیا لەبەر نەبوونی و بێكاری و بەڵاكانی دیكەی سەرمایەداری نییە، بەڵكو لەپێش ھەموویانەوە لەبەر بوونی سەروەری ھەندێك بەسەر ھەندێكی دیكەدایە و لە ملكەچی بۆ كەسانی دیكە یاخیدەبێت، بۆیە كەسی ئازادیخواز توانای ملدان بە پارتایەتی نییە و ھەردەم وەك گیانێكی یاخی لە ژیانی ڕۆژانەیدا خەریكی شكاندن و دەرچوونە لە قاوخە سەروەرییەكان، لەوانە خێزانی ھیرارشییانە ( چ بابسالار و چ داكسالار)، پارت و دەوڵەت، چونكە ئەم سێ پێكھاتەیە لەسەر بنەمای پەیوەندی سەروەری خودا و كۆیلەتی مرۆڤ دامەزراون و ئامانج لە دروستكردنیان تەنیا ڕاگرتنی زۆرینەیە لەژێر چەكمەی كەمایەتی دەسەڵاتدار و فەرمانڕەوادا.
ئەگەر لەمەش بگوزەرێین، ئەوا تەنیا خوێندنەوەی مێژووی قۆناخی سەرمایەداری بەسە، بۆ ئەوەی لە ڕۆڵی ڕاستەقینەی پارت و دەستكەوتەكانی پارت و داھاتوویەك، كە پارت بەدواوەیەتی تێبگەین. ئەگەر سەرنجبدەین، ئەوا بەڕوونی دەبینین، ھەموو ھەوڵی پارتەكان لە ڕامیاریكردنی گشت پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكاندا كورتدەبێتەوە، كە بریتییە لە ھەڵوەشاندنەوەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە سروشتییەكانی مرۆڤ و داڕشتنەوەیان لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆجی و ڕامیاری، كە دەكاتە ڕێكخستنەوەی كۆمەڵگە لەسەر یاسا ڕامیارییەكان (یاسا ناسروشتییەكان). چونكە لە یاسا سروشتییەكاندا مرۆڤ و دەوروبەری لە تەباییدا دەبن و بوارێك بۆ بەرتەری نابێت، بەڵام بەپێچەوانەوە لە یاسا ڕامیارییەكان (دەستكردەكان)دا ھەموو تواناكان بۆ گەوجاندنی تاكە داماڵڕاوەكان لە بەرێوەبەرایەتی و دەسەڵات و سپاردنی كاروبارەكان و سەروەری بە دەستەبژێر(نخبە)ێك دەخرێنەگەڕ. ئا لێرەدا پێویستی پێكھاتەی قوچكەییانەی (ھیرارشیانەی) پارت وەك دەزگەیەكی چینایەتی دەردەكەوێت. ئەوەش لەسەر بنەمای تێڕوانینی ئایدیالیستی (پێشمەرجبوونی خوا، ژیری، تیئۆری)، كە كردە دەكاتە پابەندی بوونی تیئۆری و ئەمەش ھاوكێشەیەكی ئاوەژووە، چونكە پێشكەوتنی مرۆڤ و دەستكەوتەكانی ئەوە دەسەلمێنن، كە ژیری و تیۆری بەرھەمی ئەزموونگەری مرۆڤن و بەبێ كردە، مرۆڤ قەد نەیدەتوانی بە ئاستی ژیری و ڕۆشنبیریی و پێشكەوتنی تەكنۆلۆجی ئێستای بگات!
ھەڵبەتە لە خۆڕا نییە، كە پارت لەسەر بنەمایەكی ئاوا پێكھاتووە و خۆی ڕێكخستووە، چونكە وەك كوپییەكی كۆمەڵگەی چینایەتی ئامانجی ھێشتنەوە و دەستاودەستپێكردنی سەروەرییە. لەبەرئەوە پارت ھیچ كات ناتوانێت پشت بە بنەمای لەپێشبوونی كردە ببەستێت، چونكە دەبێتە ڕەتگەرەوەی خۆی، بەواتایەكی دیكە ئەگەر پارت باوەڕی بەوە ھەبێت، كە تیئۆری بەرھەم و بەرەنجامی كردەیە و بە كەڵەكەبوونی ئەزموونگیری كردەكانی خودی مرۆڤ بەو ئاستە لە ھوشیاری دەگات، كەواتە بوونی خۆی ڕەتدەكاتەوە، چونكە خاڵی دروستبوونی (دەستپێكردنی) لە چاو خاڵی كۆتایی دەبێتە نزمترین ئاست لە ژیری. لەبەرئەوە، بەپێی لۆجیكی گەشە و ئەزموونگیری، ئەوا ئەو سەرەنجامە دروستە، چونكە لەو خاڵەدا كە پارت بەتەمنتر و كۆنترە، ھوشیاریی تاك وەك بەرەنجامی ئەزموونگیری لە ئاستێكی باڵاتردایە، ھەر بۆیە تاوەكو پارت بەتەمەنتر بێت، جیابوونەوە، سەرھەڵدانی ناكۆكی و سەركوت تێدا زیاتر دەبێت، ئەمەش بەشێكە لە سروشتی پارت و سروشتیترین كاردانەوەی سەرانی پارتە بەڕووی لادەران و سەرپێچیگەراندا، لەبەرئەوەی كە لادەران و سەرپێچیگەران بەپێی ڕەوتی گەشە و ئەزموونگیری و باڵاكردنی ژیری و ھوشیاربوونەوە، دەبنە ڕەتگەرەوەی خاڵی سەرەتا و پارت و سەرانیشی وەك ھەر پێكھاتەیەكی قوچكەیی (ھیرارشی) پێكھاتوو لەسەر بنەمای پەیوەندی خودا و كۆیلە، ناچار بۆ مانەوە و پاڕاستنی سەروەرییان، دەكەونە سەركوت و تۆمەتباركردنی لادەران. ئەمە لەنێو خێزانی دەسەڵاتگەرایانە و دەوڵەتیشدا ھەر ئاوایە و بەھەمان لۆجیك بەڕێوەدەچن. ئا لێرەوە ئەناركیستەكان دژایەتی پارت دەكەن و بە پێكھاتەیەكی كۆنەپارێز و دژە-شۆڕشی دەزانن و واوەتر لەوە، من بە پەرەستگەی دەزانم، كە تێیدا ئەندامانی وەك مەزھەبییەكان، پەیڕەوی لە ژیری و فەرمانداری دەستەبژێرێكی ڕامیار دەكەن.
پرسیار : ئه‌نارشیسته‌كان دژایه‌تی ڕابه‌ری ماركسیسته‌كان ده‌كه‌ن، ئایا به‌خۆیان ئه‌م كاره ناكه‌ن؟
نەخێر و هیچ كات. چونكە واتای ڕابەری ئەگەر سادە بكەینەوە، ئەوا دەكاتە شوانەیی. شوانەیی یا ڕابەری تەنیا لە بیر و ئایدیایەكدا جێگەی دەبێتەوە، كە تاكەكان بەسەر (زانا و نەزان)، (ڕۆشنبیر و ناڕۆشنبیر)، (بەتوانا و بێتوانا)، (ژیر و ناژیر)دا دستەبەندیدەكات و هەموو ئەو دەستەبەندییانەش تەنیا بۆ پاراستن و مسۆگەركردنی سەروەری هێندێكە بەسەر هێندێكی دیكەدا، ئیدی لە ژێر ناوی پەیامبەردا بێت یا لەژێر ناوی ڕابەر و فیلۆسۆف و ڕامیارەكارەكاندا بێت. ئەو بەرتەرییدانە ڕامیاریی و كۆمەڵایەتییانە، لە منداڵدانی هەمان سیستەمی چینایەتیدا لەدایكبوون و سەریشیان لە پاڕاستنی هەمان سیستەمەوە دەردەچێت.
ئەگەر خۆمان نەخەڵەتێنین و وردتر سەرنجبدەین، ئەو ڕابەرایەتییەی كە ماركسیستەكان پاگەندەیدەكەن، ڕیشەی بۆ ئەو بۆچوونانە دەگەڕێتەوە، كە پێیاوانوایە ھوشیاری چینایەتی لە دەرەوەی مەیدانەكانی كار و خەباتی چینایەتیدا سەرھەڵدەدا و بەرھەمی ژیری دەستەبژێرێكە و دەبێت لەتەك خەباتی خۆبەخۆیی ئابووریی چەوساواندا موتوربەبكرێت و بۆ ئەو مەبەستەش ڕابەرییكردنی ماركسیستەكان دەكەنە پێشمەرجی سەركەوتنی شۆڕش. ئایا ئەم تیڕوانینە ھیچ جیاوازی لەتەك ئەو تێڕوانینەی ئایدیالیستەكان ھەیە، كە پێیانوایە ئاوەز و ھوشیاری لە خواوەن و بۆ ئەوەی كۆیلەكانی خوا لێیان بەھرەمەندبن، پێویستە پێخەمبەران و پیاوانی پەرەستگەكان ببنە ڕابەریان و ئامۆژگارییان بكەن و لە خراپە و نەزانی بیانگێڕنەوە؟!
بەڵام ئەگەر سەرنجی وردی ئەزموونەكانی ژیان بدەین، دەبینین ھیچ كەس ھێندەی پۆشاكدوورێك، لە دوورین و ھیچ كەس ھێندەی میكانیكێك لە چاكردنەوەی ئامێرەكان و ھیچ كەس ھێندەی جوتیارێك لە چاندن و وەرز و ئافاتەكانی كشتوكاڵ نازانێت؛ تەنانەت تیئۆریسیۆنەكانی ئەو بوارەش، ئەو شارەزاییەیان نییە. ھەروەك چۆن ھیچ كەسمان ھێندەی بۆرجوازێك لە چۆنیەتی چەوسانەوە و فریودانی بەرھەمھێنەران نازانین. ھەر بەو پێیەش ئاوەز و لۆجێك پەسەندیناكات، كە ھوشیاری چینایەتی كرێكاران و جوتیاران و … تد لە دەرەوەی خودی خۆیان و لە نێوەندیی ئەكادێمی و ڕامیارییەوە سەرھەڵبدات.
ھەر لەبەر ئەو ھۆیانەی سەرەوەیە، كە ئەناركییەكان خۆیان بە دەستە و گروپی پاگەندە و پراكتیزەگەری وانە ئەزموونییەكان ناودەبەن و لە جیاتی دروستكردنی ڕێكخراوەی قوچكەیی (ھیرارشی) و ڕامیاریی و سكتاریزمی دەستەبژێرانە (نخبوي) و فەرماندان بە ئەندامان و كرێكاران و زەحمەتكیشان بۆ خەبات و شۆڕش، بەخۆیان ھەڵدەستن بە ئەزموونكردن و بەكولتووركردنی كێڵگەی ھەرەزەویی و ژیانی كۆمونەیی و ھاریكاری كۆمەڵایەتی و ئاڵووێری بەرامبەرانەی زانیاریی و پێداویستییەكانی ژیانی ڕۆژانە بەبێ بەكاربردنی دراو و یاسا سەروەرییەكانی خاوەندارێتی تایبەتی و كاریكرێگرتە و سەروەریی لایەنێك.
درێژەی هەیە …
nojenkirdnewey Wellamekan -1
nojenkirdnewey Wellamekan
Eger pêmanwabêt, wellamekanî ême tewaw û dwa derkî mrovayetîn, ewa xerîkîn le xoman btêk sazdekeyn. Herweha eger pêmanwabêt, ew sîstemî rêkxistney komellge, ke ême xebatî bo dekeyn, dwayîn çawerrwanî û geşeyeke, ke mrovayetî pêydegat, ewa dîsanewe xerîkîn pûçgerayyekî dî le teputozî powçgerayyekanî dîke, çêdekeynewe. Soşyalîzm beheştêk nîye le asmanekanewe daygrîn û le perrawî efsanekanda bîdozînewe û modêrnîzey bkeyn, soşyalîzm xewnî mrovî zînduwe û be praktîkî şorrşigêrrane ketwarîy debêtewe û serkewtinîşî le kultûrbûyinda debêt, bebê ewe, le xeyallî goşegîrane û fentazî aydyalîstane bewlawetir nabêt.
Hejên
beşî yekem
Xwêneranî hêja, ewey lêreda deyixwênnewe, nojenkirdnewey wellamî pirsyaregelêkî corawcor û nahawkatî komellêk hawrrê û xwênerî wêblagekeme, ke leber nebûnî katî pêwîst û guncaw hendêkyan be kemî û kurtî le katî xoyanda wellamim dawnetewe, boye bebaşimzanî le helêkda katêk bo tîrutesel wellamdaneweyan terxanbkem. Arastekirdnî em pirsyarane, le şêwey peywendî dûlayene û tenanet hendêkyan le şêwey sernicî nenasraw le ser babetekanî nêw wêbblagekem nûsrabûn. Wek gutim herçende rastexo be telefon, çat û kurte peyam wellamim be hendêk le pirsyarekan dawetewe, bellam hendêk le hawrrêyan û hawellan leser zyatir rûnkirdnewe pêdadegrin û dexwazn wellamî puxt û dyarîkrawyan bdemewe, mnîş bo paşekewtî kat û xoladan le dûbare û çendbarey wellam û sernic, bebaşimzanî lem şêwe nûsîneda wellambdemewe. Hîwadarm her azîzêk ke sernic û rexney heye, bîkate nûsînêk, taweku sûdî hemelayeney bo min û bo xwêneranîş hebêt. Çunke giftugoy dûlayene û daxraw, hîç karayyekî nanêt.
Sereta û ber le her ştêk bepêwîstîdezanim, bo xwêneranî roşinbkemewe, ke ew wellamaney lêreda deyanxiwênnewe, tenya bîruboçûnî mnin bo dewruberm û xwêndnewey enarkîzm le têrrwanînî mnewe dexenerrû, nwênerayetî boçûnî grupêkî dyarîkraw naken û naştwanim bllêm eme bîrî enarkîstîye, bellku tenya têgeyiştnî mne le azadî û yeksanî û dadperwerî komellayetî [enarkî], ke be boçûnî min ew xewnane tenya le hizrî enarkîda twanrawe zîndûyetî û mroyîbûnyan parêzraw û kara bmênêtewe. Herweha hîç ştêk brrawe û bêçenduçûn nîye û rastîş ştêkî rêjeyye û ewey emrro birrwam pêyetî û pêdagrîy leser dekem, dekrêt sbeynê djayetî sersextî bkem û benadrustî bzanim, bellam lem sateda tenya hizrêk ke twanîbêtî derbrrî azadî û serbexoyî tak û kraweyî û naçînayetî komellge û dadperwerî komellayetî be frawanî xewne mêjûyyekanî mrov bêt, lay min enarkîzme be hemû serdem û lkekanîyewe. Eme boçûnî em satey mne, em boçûneşm berhemî xwêndnewey pertûk û pabendîm bo fêrgeyekî hizrî nîye, bellku berhemî xebatî kirdeyîme le mawey sî (30) sallî raburdûda; hîç ştêk le seda sed drust nîye û hîç ştêkîş le serûy rexnewe nîye û jnan bebê rexne bonî û beramey gomêkî lîxnî lêdêt.
Têbînî em wellamane bo çend sall pêş êsta degerênewe, betaybet serdemî blagekanî “kurdiplanêt” û “dwatir kurdibloger”, ke bedaxewe be fewtanî erşîvî babetekanim lew dû blagereda, zorêk lew babetaney ke serincekanyan leser nûsrabûn, fewtan. Herweha sê sall debêt, ke em wellamanem amadey bllawkirdnewe kirdûn, bellam bedaxewe leber rûdaw û raperrînekanî sallanî raburdû û peydabûnî torre komellayetîyekan, serqallîyekan zor bûn û bwarî awrrilêdaneweyanim nemabû, ta em rojane birryarî kemkirdnewey beşdarî torre komellayetîyekan û dûrkewtneweyekî katîm da, bo ewey komellêk karî tewawnekraw, tewawbkem û qursayyan leser hoş û bîrkirdnewem ladem.
Pirsyar : aya enarkîzm û enarşîzm, dû ştî cyawazn, cyawazîyan çîye?
Nexêr, her yek ştin, le hendêk le zmane orupîyekanda be enarkîzm, enarkîsmo û le hendêkî dîkeda be anarşîzm … Tid, dexwêndirêtewe, rîşey wajeke bo zmanî yonanî degerrêtewe û be watay naserwerî; (fermanrrewayî, serwerî , archiy) +(dij, retgerewe, an) û hizrî enarkî her le berebeyanî mlimlanêy nêwan çewsêner û çewsaweda djî hemû desellatêkî serûxellkî ya serwerî çênayetî buwe û heye û xwazyarî komellgey herewezîy azad û fîdratîve (pêkhatû û yekgirtû leser bnemay fîdrasyon û konfîdrasyonî enarkî).
Pirsyar : dahênerî bîrî enarşîzmî kêye?
Sereta pêwîste bllêm, derbrrînî “bîrî enarşîzmî” helleye û bîrî enarkîstî ya enarşîstî druste. Bedaxewe le zmanî kurdîda em hellane zor rûdeden. Katêk ke le çemkêkî hizrî ya fîlosofî ya zansitî dedwêyn, ewa pêwîstî paşgirî (îzm ya îsm) dête pêşewe, bellam katêk ke le barey rewtêkî komellayetî ya ramyarîy hellgirî hirzêkî ramyarîy ya fîlosofî dedwêyn, ewa paşgreke degorrêt û debêt (îst), ke nîşaney peyrrewî grupêk ya kesêk ya bzavêke lew hizre.
Enarkîzm wek dyare bo nawî kes nagerrêtewe û kes xawen û dahênerî nîye û le mêjûda kesêk benawî (enarkî/ enarkîzm) bûnî nîye, bîrêkî azadîxwazaney xorriske û her le dêrzemanewe hebuwe û leberewey em hizre retgerewey oturîte [desellat û serwerîy]e, hîç kat hellgranî bwarî eweyan nedawe peyamberanêk qutbibnewe û bîkene dahênrawî xoyan. Bellam eme retgerewey ewe nîye, ke em hizre le rewtî peresendinîda deyan û sedan endêşmendî dyar û nadyarî perweranduwe û twanîwyane be rexne û şîkarîyekanyan perçemî azadîxwazî em rewte şekawe rabgrin. Le yek wajeda enarkîzm aydyolocya nîye, bellku mîtodlocîye, wate şêwazî bîrkirdneweye, nek qalbî bîrkirdnewe. Bo nasîn û zanyarî zyatir lemerr bîryaranî enarkîst, serçawey înternêtî zorn, lewane erşîvî nûseranî enarkîst http://theanarchistlibrary.org/authors , şêwazî xebatî enarkîstî http://shawnewald.info/aa ,
Pirsyare berdewamkrawekan lemerr enarkîzm http://anarchism.pageabode.com/afaq/index.html
Pirsyar: kame rewt le enarkîzm druste û kame ladere?
Leberewey ke enarkîzm şêwazî hizre/ şêwazî hizrîne nek aydyolocya, ewa fre rehend û fre balle û hîç peyamberêkî nîye, taweku hellgranî bgerrênewe ser qse û kirdarekanî ew û ketwarî serdemekan bew pêwere bpêwn. Herweha leberewey em hizre wek fîlosofî jyan geşeykirduwe, boye letek peresendin û geşey komellayetî û pêkhatekanî komellge wek pêwîstîyek lik û popî lêbuwetewe. Le hizrî enarkîda lader û bnewan nîye, tenya ewe nebêt, ke em hizre çend serxet û bnemayekî lêkhellpêkrawî heye û ewaneş pêwaney pabendîn bem hizrewen; lewane retkirdnewey serwerîy çînayetî [behemû şêwekanîyewe], retkirdnewey darayî taybet û dewlletî, retkirdnewey karî krêkgirte û retkirdnewey hellawardin û retkirdnewey stem be hemû şêwekanyanîyewe.
Pirsyar: enarşîstekan boç tenya djî dewlletin, aya be labirdnî dewllet kotayî be komellgey çînayetî dêt?
Bepêçewanewe enarkîstekan tenya djî dewllet nîn, bellku djî hemû serwerîyekî mrovin beser mrovewe, îdî ew serwerîye abûrîy û ramyarîy bêt ya komellayetî û kultûrîy û dezgeyî ya xêzanî bêt. Enarkîstekan eweyan lela roşne ke nayeksanî abûrîy, nayeksanî desellatîy û komellayetîy bedwayda dêt, her lêreşewe bew serencame geyiştûn, ke dewllet û part û dezge ramyarîy û abûrîy û tenanet komellayetîye quçkeyî (hîrarşî / heremî)yekan, amrazî parrastinî ew nayeksanî û serwerîyen û koyletî mrov radegrin, boye hîç pasawêk bo parrastin û gorrînî şêwey desellat û dezge desellatîye serûxellkîyekan nabînin û bûnî ew dezge û amrazane nîşanderî bûnî serwerî hendêk beser hendêkî dîken û gorrînî naw û şêwey dewllet û dezgekanî wek le blokî bolşevîkî û maoîstîda bînîman, hîçî le krroke çînayetîyekey negorrî, bellku lewe wawetir drrendeyî û bîrukrasîy geyande lutke û rûy dewllete borcwazîyekanî dîkeyan spîkirdewe. Be boçûnî min, eger kemêk lew pagende kirç û kallaney, ke bo enarkîyekan lelayen çepekan û desellatixwaze benaw soşyalîstekanewe dekrên, wirdbînewe, ewa bomanderdekewêt, ke enarkîyekan bo her retkirdneweyek le jyanî rojaneda ellternatîvî ketwarî û awezgîr pêşnyardeken û bepêçewaney desellatixwazanewe, bellînî serxerman (xwardinî kulîçe le asman) naden.
Bekurtî retkirdnewey dewllet, lewêweye, ke wek amrazî ragirtin û parrastinî pêdawîstî serwerîy çînayetî hatuwete bûn û drêjey pêdrawe, katêk ke ême qse le komellgey naçînayetî bkeyn, kewate qsekirdin le pêdawîstî dewllet debête paradokis bo pagendekanman. Çunke natwanîn amrazêk ya pêkhateyek ke bo parastinî komellgey çînayetî [xawenddarêtî taybet û karî krêgirte û serkut û hellawardin] hatbête bûn û serîhelldabêt, ême bêyn û pagendey ewe bkeyn, ke be parrastin û bedestegirtnî ew amraz û pêkhateye, parêzgarî le komellgey naçînayetî deken û pereypêdedeyn. Wek bîryaranî enarkî dellên “wek çon hemû endamêkî cestey mrov bo kar û çalakî ya wellamdanewe be pêdawîstîyekî dyarîkraw hatuwete bûn, her awaş hemû dezgeyekî komellayetî, abûrîy û ramyarîy bo wellamdanewe be pêdawîstîyekî dyarîkraw serîhelldawe; herwa ke natwanîn be çaw bbîstîn û be gwê bon bkeyn û be dest bbînîn û be ser berrêgeda brroyn, her awaş dewllet, ke organî ragirtnî komellgey çînayetîye, natwanîn bo ragirtin û perepêdanî komellgey naçînayetî bekarberîn.”. Bem core retkirdnewey dewllet le goşenîgay retkirdnewey serwerî çînayetîyewe, nek retkirdnewey komellgey çînayetî le retkirdnewey dewlletewe. Ewe tenya pagendey balle desellatixwazekanî nêw bzavî soşyalîstîye, ke bo bergirtin be bllawbûnewey hizrî enarkî, pêyhelldestin, çunke aydya enarkîyekan, xewnî desellatixwazîy û beheşte dewlletîyekey ewan puçelldekenewe. Ewane dexwazn bextî desellatdarîyan le drustkirdnî part û rêkixrawe quçkeyyekan (hîrarşîyekan) û dewlletî benaw krêkarî û soşyalîstîda bedestibhênnewe û cêgey desellatdaranî êsta bgirnewe. Lew barewe mêjû gewahî leser rollî part û serkirdekanî û dewlletekanî blokî rusî û çînî û kubayî dawe, miştumirrkirdin lew barewe, tenya xoxerîkirdin û kat befêrrodan û serqallkirdnî bzûtnewey soşyalîstîye be xewnî zîndûbûnewey mirduwan.
Pirsyar: anarkîstekan, djayetî hizbyet deken, aya elternatîvyan boy heye?
Bellî, zor be dyarîkrawî û raşkawane û zor be aşkra djayetî partayetî û xoberraberkirdin û xellk be gêlzanîn û nexşekêşan bo dahatû deken. Çunke lay enarkîyekan hemû mrovêk twanay bîrkirdnewe û birryardan û cbecêkirdnî heye û eger ta êsta bem şêweye nebûbêt, ewa leber bêtwanayî mrovekan nebuwe, bellku leber çepandin û lawazkirdnî mitmaney takekan bexoyan û lenêwbirdnî twanakanyan buwe, behoy qebekirdnewey rollî dewllet û çend takekes û destebjêrêkewe buwe.
Part dezgeyekî quçkeyî çînayetîye, ke leser bnemay fermandan û serwerî kemayetîyekî nûsîngey ramyarîy û komîtey nêwendî û fermanberî û milkeçî zorîney endamanî xwarewe damezrawe, deqawdeq wênegirtnewey komellgey çînayetîye leser bnemay aydyolocya. Takî azadîxwaz ke sîstemî çînayetî retdekatewe, betenya leber nebûnî û bêkarî û bellakanî dîkey sermayedarî nîye, bellku lepêş hemûyanewe leber bûnî serwerî hendêk beser hendêkî dîkedaye û le milkeçî bo kesanî dîke yaxîdebêt, boye kesî azadîxwaz twanay mildan be partayetî nîye û herdem wek gyanêkî yaxî le jyanî rojaneyda xerîkî şkandin û derçûne le qawxe serwerîyekan, lewane xêzanî hîrarşîyane ( çi babsalar û çi daksalar), part û dewllet, çunke em sê pêkhateye leser bnemay peywendî serwerî xuda û koyletî mrov damezrawn û amanc le drustkirdinyan tenya ragirtnî zorîneye lejêr çekmey kemayetî desellatdar û fermanrrewada.
Eger lemeş bguzerêyn, ewa tenya xwêndnewey mêjûy qonaxî sermayedarî bese, bo ewey le rollî rasteqîney part û destkewtekanî part û dahatûyek, ke part bedwaweyetî têbgeyn. Eger serincibdeyn, ewa berrûnî debînîn, hemû hewllî partekan le ramyarîkirdnî gişt peywendîye komellayetîyekanda kurtdebêtewe, ke brîtîye le hellweşandnewey peywendîye komellayetîye sruştîyekanî mrov û darriştneweyan leser bnemay aydyolocî û ramyarî, ke dekate rêkxistnewey komellge leser yasa ramyarîyekan (yasa nasruştîyekan). Çunke le yasa sruştîyekanda mrov û dewruberî le tebayîda debin û bwarêk bo berterî nabêt, bellam bepêçewanewe le yasa ramyarîyekan (destkirdekan)da hemû twanakan bo gewcandinî take damallrrawekan le berêweberayetî û desellat û spardinî karubarekan û serwerî be destebjêr(nixbe)êk dexrênegerr. A lêreda pêwîstî pêkhatey quçkeyyaney (hîrarşyaney) part wek dezgeyekî çînayetî derdekewêt. Eweş leser bnemay têrrwanînî aydyalîstî (pêşmercibûnî xwa, jîrî, tîorî), ke kirde dekate pabendî bûnî tîorî û emeş hawkêşeyekî awejuwe, çunke pêşkewtinî mrov û destkewtekanî ewe deselmênin, ke jîrî û tyorî berhemî ezmûngerî mrovin û bebê kirde, mrov qed neydetwanî be astî jîrî û roşnibîrîy û pêşkewtinî teknolocî êstay bgat!
Hellbete le xorra nîye, ke part leser bnemayekî awa pêkhatuwe û xoy rêkxistuwe, çunke wek kupîyekî komellgey çînayetî amancî hêştnewe û destawdestipêkirdnî serwerîye. Leberewe part hîç kat natwanêt pişt be bnemay lepêşbûnî kirde bbestêt, çunke debête retgerewey xoy, bewatayekî dîke eger part bawerrî bewe hebêt, ke tîorî berhem û berencamî kirdeye û be kellekebûnî ezmûngîrî kirdekanî xudî mrov bew aste le huşyarî degat, kewate bûnî xoy retdekatewe, çunke xallî drustibûnî (destipêkirdnî) le çaw xallî kotayî debête nzimtirîn ast le jîrî. Leberewe, bepêy locîkî geşe û ezmûngîrî, ewa ew serencame druste, çunke lew xalleda ke part betemintir û kontre, huşyarîy tak wek berencamî ezmûngîrî le astêkî ballatirdaye, her boye taweku part betementir bêt, cyabûnewe, serhelldanî nakokî û serkut têda zyatir debêt, emeş beşêke le sruştî part û sruştîtrîn kardanewey seranî parte berrûy laderan û serpêçîgeranda, leberewey ke laderan û serpêçîgeran bepêy rewtî geşe û ezmûngîrî û ballakirdnî jîrî û huşyarbûnewe, debne retgerewey xallî sereta û part û seranîşî wek her pêkhateyekî quçkeyî (hîrarşî) pêkhatû leser bnemay peywendî xuda û koyle, naçar bo manewe û parrastinî serwerîyan, dekewne serkut û tometbarkirdnî laderan. Eme lenêw xêzanî desellatgerayane û dewlletîşda her awaye û beheman locîk berrêwedeçin. A lêrewe enarkîstekan djayetî part deken û be pêkhateyekî koneparêz û dje-şorrşî dezanin û wawetir lewe, min be perestgey dezanim, ke têyda endamanî wek mezhebîyekan, peyrrewî le jîrî û fermandarî destebjêrêkî ramyar deken.
Pirsyar : enarşîstekan djayetî raberî markisîstekan deken, aya bexoyan em kare naken?
Nexêr û hîç kat. Çunke watay raberî eger sade bkeynewe, ewa dekate şwaneyî. Şwaneyî ya raberî tenya le bîr û aydyayekda cêgey debêtewe, ke takekan beser (zana û nezan), (roşnibîr û narroşnibîr), (betwana û bêtwana), (jîr û najîr)da distebendîdekat û hemû ew destebendîyaneş tenya bo parastin û msogerkirdnî serwerî hêndêke beser hêndêkî dîkeda, îdî le jêr nawî peyamberda bêt ya lejêr nawî raber û fîlosof û ramyarekarekanda bêt. Ew berterîydane ramyarîy û komellayetîyane, le mindalldanî heman sîstemî çînayetîda ledaykbûn û serîşyan le parrastinî heman sîstemewe derdeçêt.
Eger xoman nexelletênîn û wirdtir serincibdeyn, ew raberayetîyey ke markisîstekan pagendeydeken, rîşey bo ew boçûnane degerrêtewe, ke pêyawanwaye huşyarî çînayetî le derewey meydanekanî kar û xebatî çînayetîda serhelldeda û berhemî jîrî destebjêrêke û debêt letek xebatî xobexoyî abûrîy çewsawanda muturbebkirêt û bo ew mebesteş raberîykirdnî markisîstekan dekene pêşmercî serkewtinî şorrş. Aya em tîrrwanîne hîç cyawazî letek ew têrrwanîney aydyalîstekan heye, ke pêyanwaye awez û huşyarî le xwawen û bo ewey koylekanî xwa lêyan behremendbin, pêwîste pêxemberan û pyawanî perestgekan bibne raberyan û amojgarîyan bken û le xrape û nezanî byangêrrnewe?!
Bellam eger sernicî wirdî ezmûnekanî jyan bdeyn, debînîn hîç kes hêndey poşakdûrêk, le dûrîn û hîç kes hêndey mîkanîkêk le çakirdnewey amêrekan û hîç kes hêndey cutyarêk le çandin û werz û afatekanî kiştukall nazanêt; tenanet tîorîsyonekanî ew bwareş, ew şarezayyeyan nîye. Herwek çon hîç kesman hêndey borcwazêk le çonyetî çewsanewe û frîwdanî berhemhêneran nazanîn. Her bew pêyeş awez û locêk pesendînakat, ke huşyarî çînayetî krêkaran û cutyaran û … Tid le derewey xudî xoyan û le nêwendîy ekadêmî û ramyarîyewe serhellbdat.
Her leber ew hoyaney sereweye, ke enarkîyekan xoyan be deste û grupî pagende û praktîzegerî wane ezmûnîyekan nawdeben û le cyatî drustkirdnî rêkixrawey quçkeyî (hîrarşî) û ramyarîy û siktarîzmî destebjêrane (nixbuy) û fermandan be endaman û krêkaran û zehmetkîşan bo xebat û şorrş, bexoyan helldestin be ezmûnkirdin û bekultûrkirdnî kêllgey herezewîy û jyanî komuneyî û harîkarî komellayetî û alluwêrî beramberaney zanyarîy û pêdawîstîyekanî jyanî rojane bebê bekarbirdnî draw û yasa serwerîyekanî xawendarêtî taybetî û karîkrêgirte û serwerîy layenêk.
Drêjey heye …
*********************
www.hezheen.tk
كۆیلە-ژنانی سوپاسگوزار
كۆیلە-ژنانی سوپاسگوزار
هەژێن
١٠ی ئازاری ٢٠١٤
بەر لەوەی بەوە تاوانباربكرێم، كە من ناهۆشیاریی چەوساوان بە دیاریكراوی لەم پەیوەندەدا ژنان، بۆ باری تاكایەتی و ڕەگەزیی دەگێڕمەوە و سەرچاوە بنەڕەتییەكان و هۆكارە سەرەكییەكان نابینم، بەپێویستی دەزانم بڵێم، هیچ ناڕۆڕشنیم لەو بارەوە نییە، كە سەرچاوەی هەموو هەڵاواردنێك و هەموو ستەمێك هەبوونی چینی ناكۆك بە یەك و ناكۆكی و جەنگی ئەوان و بوونیان بۆ بوونی دارایی تایبەت و كاریكرێگرتە و سەروەریی هەندێك بەسەر هەندێكی دیكە دەگەڕێتەوە و دەبەنگكردنی تاكە ژێردەستەكان بە ئایدیۆلۆجییەكانی دەسەڵاتخوازیی و پێبەخشینی شوناسە دەستكردەكانیش هەر بۆ ڕاگرتنی ئەو كۆیلەتییەیە دەگەڕێتەوە، كە بەداخەوە زۆرێك بە سوپاسگوزارییەوە بە چنگ و ددان پارێزگاریی لێدەكەن و ئامادەی گیانبەخشینن لەپێناویدا.
بەڵام هیچ كات بوونی ستەم و هەڵاواردن و ژێردەستی ڕێگری هوشیاربوونەوە و دەركردنی نالەبارییەكان نییە و هەر هەوڵێك بەوەی بڵێین، سەروەران و سەرمایەداری ناهێڵن ئێمە یا كەسانی دیكە هوشیاربینەوە و لە ڕێوشوێنی كۆمەڵایەتیمان وردبینەوە و شوناسی چینایەتیمان دەركبكەین، پاساوێكە بۆ دەبەنگمانەوەمان و ڕەوایەتیدانە بە كۆیلەتی مرۆڤەكان، چونكە پاساودانی ناهوشیاریی، سەرەنجامەكەی مۆردانە لە هەمیشەییبوون و نەگۆڕبوونی و هاندان بۆ كولتووریبوون و مانەوەی ناهوشیاریی و كۆیلەتی، ئەوەش بێجگە لە خاترجەمكردنی مشەخۆران و سەروەران هیچیدیكە نییە و بەرھەمناھێنێت.
هەڵبەتە ئەوەش دەزانم، كە ئەو هەمووە پاساودانەی ناهوشیاریی و سوپاسگوزاریی كۆیلان، تەنیا بۆ مسۆگەركردن و سەلماندنی پێویستی ڕۆڵی شوانەیی كەسانێكە، كە پاگەندەیی “پێشڕەوبوون” دەكەن، بە واتایەكی دیكە بۆ ئەوەی دەستەبژێرەكان پێداویستی شوانەیی خۆیان و ئاسمانییبوونی هۆش بسەلمێنن، پاساو بۆ مێگەلكردنی ژێردەستان دەهێننەوە و ئامانج لەوەش تەنیا ڕەوایەتیدانە بە سەروەریی چینایەتی و سەرەنجام دەتوانن بەوە پاگەندەی سەروەریی باشی خۆیان بكەن و لە گاڵتەجاریی هەڵبژاردنی پارلەمانیدا دەنگی ژێردەستان مسۆگەربكەن و لە كۆدەتا سەربازییەكاندا بەناوی شۆڕشەوە سەركوتمان بكەن و لە ناكاممانەوەی ڕاپەڕینەوەكاندا جێگەی سەروەرانی ڕوخاو بگرنەوە و كۆمەڵگە لەسەر بنەمای “گوێڕایەڵیی پۆڵایین” ڕێكبخەن و هەر كەس سەرپێچی بكات، بەناوی دژەشۆڕشەوە گولەباران یا لە زیندان و ئوردووگەی كاری زۆرەملێدا بیپروكێنن و ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان و ڕاپەڕینەكان بە “مستی پۆڵایینی دیكتاتۆری دەوڵەت و پارت” دەمكوت بكەن.
هەندێك هاوڕێ و دۆستی ئازیز لەسەر بایكۆتكردنی ئاهەنگی ٨ی مارچ و نەفرەت لەو كارە، گلەییان لێكردووم. ڕاستییەكەی هەرچەندە هیچ گومانم لە دروستی هەڵوێستم نییە و بەوپەڕی بیرلێكردنەوەی دوو دەهەوە ئەو بڕیارەم داوە، بەڵام هەندێك لە ڕاستییە ئاوەژووكراوەكەش لەلای ئەوانە و پێشتریش ئەوەم دەزانی، هەر بۆیە دەهەیەك زیاترە بەو سەرەنجامە گەیشتووم، بۆ هۆشیاربوونەوەی مرۆڤی كۆیلە، ژێردەست، چەوساوە، هەڵاوێردراو، خۆشباوەڕ، پێویستە سەركۆنەی خودی خۆی بكەین، نەك گلەیی و سەركۆنەی چەوسێنەر و سەروەرەكەی . چونكە سەروەر و چەوسێنەر بەوپەڕی هوشیارییەوە ستەمدەكات، ئازادی كەسانی دیكە دەچەپێنیت، پیلاندەگێرێت، دەكوژێت، تیرۆردەكات، زیندان ئاوەداندەكاتەوە، تۆڕی مافیایی و بڵاوكردنەوەی بەنگكەرەكان دروسدەكات، دەیان كەناڵ و دەزگەی میدیایی بۆ دەبەنگكردنی تاكەكان قوتدەكاتەوە …تد، بەڵام تاكی چەوساوە و ژێردەست، لە ناهوشیارییەوە دەنگ بە چەوسێنەرەكەی دەدات، لەسەر سەروەرمانەوەی چەوسێنەرەكەی سنگی ئەوانی دیكە هەڵدەدرێت، سەربازی دەكات، دەبێتە پۆلیس و ئاساییس و پاسەوانی زیندان و ئەشكەنجەدەر، دەڵاڵی بازار دەكات، بەكاربەر فریودەدات، پێداگری لەسەر ڕاستی درۆی ڕامیاران دەكات، سیخوڕی و هەواڵگریی لەسەر هاوكار و هاوسێ و هاوەڵی دەكات ..تد، كاتێكیش كە لە سەروەرەكەی نائومێددەبێت، دەست بە گلەیی و گریان دەكات، یا پەنا بۆ گۆشەی مزگەوت دەباتەوە یا گۆشەی مەیخانە دەگرێت، ئەگەر ئەم دووانە دەروونی شێواوی دانەمركێننەوە، ئەوا پەنا بۆ خۆتەقاندنەوە و هیواداری بە پەری و مەی و هەنگوێنی بەهەشت دەباتەوە.
تازەترین بەڵگە و نموونە بۆ كۆیلانی سوپاسگوزار، ژنانن؛ ژنانێك كە لە ئاهەنگی پارتە ڕامیارییەكاندا بەشدارییانكردووە، زوو زوو یەخەی بەڕێوەبەرانی بەرنامەكانی ئاهەنگەكانیان گرتووە “كەی شایی و هەڵپەركێكە دەستپێدەكات، ئێمە بۆ هەڵپەركێ هاتووین نەك بۆ گوێگرتن و لێدانەوەی قەوانی ٨ی مارس ! “. من دەزانم هەندێك کەس بە درکاندنی ئەم شتانە و کردنیان بە بابەتی ڕۆژ ، توڕە و هەراسان دەبن، چونکە هەم کۆیلانی سوپاسگوزار بە پیادهەڵدان و دڵنەوایی ڕاهاتوون، هەم سەرمایەگوزارانی ڕامیار لەسەر تەختی ناهوشیاریی کۆیلانی سوپاسگوزار پاڵیان لێداوەتەوە و لە شێواندنی مێژوودا لاقیان لێڕاکێشاوە. بەڵام بە پێچەوانەی ڕاهاتن و خوبەیەکەوەگرتنی ئەوان [شوانە و مێگەل]، هیچ شتێك نییە، کە شیاوی یا لە دەرەوەی یاساکانی گۆرانی کۆمەڵایەتییدا بێت، تەنانەت خوودی ئەو دوو لایەنەش!
بەڵێ من دەزانم ئەگەر پیاوانی ڕابەریش ئاهەنگە پارتییەكان بۆ ژنانی سوپاسگوزار سازنەدەن، ئەوا ژنانی دەقگرتوو بە پشتیوانی ڕامیاران و پارتەکان بەخۆیان هەر هەمان كاردەكەن، ئیدی ئەوانی ڕامیار چۆن ئەو هەلە بۆ سەرمایەگوزاری ڕامیاریی ناقۆزنەوە، خۆ گیل نەبوون، ساڵان و مانگان، فەرماندەرانی پارت ڕۆژ دەژمرن “كەی ساڵیادەكان دێنەوە، كەی ژنێك دەخنكێنرێت و كەی ڕۆژنامەنووسێك تیرۆردەكرێت” تا سەرمایەگوزاری لەسەر بكەن، هەنووكە لەشكرێك كۆیلەی سوپاسگوزار هاتوونەتە خانەی پارت و لە ساڵیادی سووتانی ژنەكرێكارانی شیگاكۆ و خۆپیشاندانەکانی سەدەی نۆزدە لە ئەمەریکا بۆ کەمکردنەوەی ساتەکانی کار و کرێی یەکسان، ژنان بەخۆیان خوازیاری شایی و هەڵپەركێن ، ئیدی ئەوان بۆ نەیكەن؟!
لەبەرئەوە من هەرگیز ڕێگە بەخۆم نادەم گلەیی لە بازرگان بكەم، كە كاڵای خراپ دەفرۆشیت یا خۆراكی ئێكسپایەر بە خەڵكی دەفرۆشیت، من سەركۆنەی بەكاربەری نادەربەستدەكەم، من گلەیی لە ڕامیاران و سەرمایەگوزاریی پارتان ناكەم، بەڵكو سەركۆنەی ئەندامانی خۆشباوەڕدەكەم، من گلەیی لە پیاوانی خۆ-بە -ژن-ڕزگاركەر ناكەم، بەڵكو سەركۆنەی ژنانی دڵخۆش و ئاسوودە بە كۆیلەتی دەكەم.
نموونەیەکی شۆکێنەر، كاتێك كە لە پارلەمانی هەرێمی كوردستان و عیراقدا قسەکەرانی دێمۆكراسییەكەی ئەمەریكا؛ ژنان لە پێش مەلا و سەرۆكخێڵ و پیاوانی هەوسبازەوە دەنگیان بە یاسای چەند ژنە دا، هەر ئەو کات گوتم ” لەبەرئەوەی کە، بە لاف و گەزافی چەپ، ئەوەندە كۆمەڵگەی هەرێم كرابوو بە كۆمەڵگەیەكی سكیولار، چاوەرێمدەكرد بۆ ڕۆژی دوایی لە هەموو گوند و شارێكەوە لەشكری ژنانی ناڕازی و ئازادئەندێش و یاخی بەرەو هەولێری پایتەخت بەرێبكەون و وەك ژنە یاخییەكانی ئەفریكا، تەلاری پارلەمان و كاناڵەكانی ڕاگەیاندن داگیربكەن و ئاگر لە هەموو كاخەزێكی ڕەشكراوە بەردەن”، بەڵام بەداخەوە ئەوان نەك هەر پاگەندە بێبنەماكانی چەپیان بەدرۆخستەوە، بەڵكو منیشیان لە ڕوودانی ئەو خەونە نائومێدكرد و منیان گەیاندە ئەو بڕوایەی، كە ئەگەر پارلەمانتارەكانی پارلەمانی هەرێم بڕیاری قەدەخەكردنی زێڕ و میكیاج و كەوشی پاژنە بزمارییان بدایە، ئەگەر بڕیاری نەهێشتنی مارەیی و پێشەكی ڕابواردنەكان و گواستنەوەی بووك وەك گیراوی جەنگە خێڵەكییەكان بۆ ماڵی زاوای سەركەوتوویان بدایە، بەدڵنیاییەوە كۆیلە-ژنانی سوپاسگوزار ئاژاوەیەكیان بەرپادەکرد، هەرگیزاو هەرگیز دانەدەمرکاوە.
لە پیاوانی فێمینیست تكادەكەم، پێش ئەوەی تووڕەببن و پێچاوپێچ من تۆمەتباربکەن و پاساوی کەچبینینەکان بەوە بدەنەوە و حاڵی تەنک/ڕواڵەتئەندێشی بیانگرێت، با ئەم دەستەواژەیەش بخوێننەوە ” پێڵاوی زێڕ بازاڕی گەرمە ” و سەرنجێكی ئەم وێنانەش بدەن، كە لە كۆتاییدا بەستەریانم داناوە !ڕاستە كەمینەیەكی زۆر كەم لە ژنان دەتوانن لەم پووچگەرایی و وێرانبوونە بەهرەمەندبن، بەڵام زۆرینەی ژنی كورد شانازییان بۆ بڕی ئاڵتوون و دەوڵەمەندیی باوان و بوونی ئۆتۆمەبێل و تەلاری بەرز دەگەڕێتەوە و وەك پلەیەکی بەرز بۆ خۆنواندن بەرامبەر ژنانی دیكە بەکاریدەبەن. هەر كەس ئەم بۆچوونە بە ناڕەوا دەزانێت، با بە ئامارگیرییەك لەسەر بنەمای ڕاپرسی لە خودی ژنان، ڕێژەی ئەو ژنانە بدۆزێتەوە، كە خەونی ئاوا فیر‌عەونانەییان نییە !
*******************************************
پەراوێز:
تکایە بۆ بینینی وێنەکان، سەردانی ئەم بەستەرانە بکەن :
ڕۆژی پۆشاكی کوردی و میدیا زێڕنگەر/ زێرفرۆش، ئاوا دەیگۆڕێ
https://fbcdn-sphotos-h-a.akamaihd.net/hphotos-ak-frc1/t1/1979593_599589003459616_758734896_n.jpg
کەوشی زێڕین بازاری گەرمە، چەند-ژنە نوێنی نەرمە
http://baharikurd.com/eg-ku/1773-hawler-zer-dakreta-qondara.html
ڕۆشنبیری و ڕامیاریی؛ دوو دژ و یەكدیڕەتکەرەوەی هەردەمی
ڕۆشنبیری و ڕامیاریی؛ دوو دژ و یەكدیڕەتکەرەوەی هەردەمی
هەژێن
٩ی ئازاری ٢٠١٤
لە هەر شوێن و سەردەمێكدا پەیوەندی كۆمەڵایەتی بەهێز و ڕۆشنبیریی لە هەڵكشاندا بێت، ئەوا ڕامیاریی و پارتایەتی لە داكشاندا دەبن، بە پێچەوانەشەوە، لە هەر شوێن و سەردەمێكدا ڕامیاریی لە هەڵكشاندابێت، ئەوا بەدڵنیاییەوە پەیوەندی كۆمەڵایەتی لە گەندەڵبوون و ڕۆشنبیریی لە داكشاندا دەبێت.
ئەگەر لەم بارەوە نموونەهێنانەوە پێویستبێت، ئەوا دەتوانم بڵێم سەردەمی ڕاپەڕین نموونەی هەڵكشانی ڕۆشنبیرییە، هەروا سەردەمی تێكشكانی ڕاپەڕین و زاڵبوونەوەی بڕوابەخۆنەبوون و نائومێدی، نموونەی سەردەمی سەرهەڵدانی گروپی ڕامیاریی و سكتاریزم و تەشەنەی ڕامیارییە.
ئەگەر زۆر بە كورتی و خێرا سەرنجی هەر دوو ڕاپەڕینی ڕێبەندانی ١٩٧٩ی ئێران و ئازاری ١٩٩١ی عێراق بدەین، ئەوا دەبینین، كە یەك دوو ساڵیش كۆڕ و كۆمەڵە ڕۆشنبیرییەكان و كار و چالاكی هونەری وەك چەكی بەرەنگاری و هوشیاریبەخشی شۆڕشگێرانە لە برەودابوون، بەڵام هاوكاتی تێكشكان و پاشەكشێ و نیشتنەوەی شەپۆلەكانی یاخیبوون و ڕاپەڕینی خەڵك، گروپ و پارت و سێكتی ڕامیار لە تەشەنە و پەرەسەندا بوون.
هاوینی ساڵی ١٩٩١، پاش گەڕانەوەی خەڵك لە ئاوارەیی، لە هەڵەبجە تیپێكی شانۆیی هەبوو، كە بە شانۆیی مەیدانی یا زیندی، كەشێكی ڕۆشنبیریی و هوشیاركارانەی ئافراندبوو، یەكێك لە نواندنەكانی “قۆناخەكانی گۆڕانی كۆمەڵ” بوو، کە لە باخی گشتی/ باخی میر پێشکەشکرا، لەوێدا تەنانەت چەپەكان خۆیان لە بەرامبەری هەژموونی ئەو كارەدا دەبینییەوە، وابزانم چەند نواندنێكی دیكەیان لە نێوندی بازاردا لەبارەی بێكارییەوە پێشكەشكرد…
هەروەها ساڵی ١٩٩٢ لە سلێمانی دوو تیپی شانۆیی بەناوی “تیپی شانۆی ئایار” و “تیپی شانۆی نینا” هەبوون، كە یەكێك لە نواندنەكانی یەكێكیان “بزنە زێڕینە و شاری خۆشبەختی” بوو و كەم تا زۆر سەر بە هەمان ڕێچكەی شانۆیی و شێوازی دەرهێنان و نواندن بوون … بێجگە لەوە چەندین گۆڤار و نامیلكەی هونەری و ئەدەبی هەبوون.
بەڵام كاتێك كە ڕێكخراوە ڕامیارییەكان وەك قارچكی ژەهراوی تەشەنەیانكرد و پارتایەتی بە لووتكە گەییشت، ئیدی هونەر و ئەدەب وەك ئامرازی هوشیاریبەخش و چەكی بەرەنگاری، كۆڕ و كۆمەڵە ڕۆشنبیرییەكان پووكانەوە و خرانە تاقەوە.
بەڵام دوێنێ، كە بەپێچەوانەی ئاهەنگی هۆڵەكان و زوڕناژەنی پارتەكان، لە كەلار ” تیپی شانۆی بنكورە”، :شانۆیی پێناس”ی نواند، هیوایەك سەراپای جەستە و دەروون و هۆشمی داگرتەوە، كە هەمان بزوونەوەی هونەریی دەمی ڕاپەڕین دێتەوە مەیدان و ستەملێكراوانی كۆمەڵگە لە بنكەی پارتەكان دەردەهێنێ و بەرەو هۆڵ و مەیدانەكانی شانۆ و كۆڕ وكۆمەڵە ڕۆشنبیرییەكان بانگەوازییان دەكاتەوە، هەر نواندنێکی شانۆیی، هەر مشتومڕێکی هزریی، هەر خوێندنەوەیەکی ئەدەبی، کۆمەڵێك پرسیاری یاخی لەلای بەشداربووان و بینەران و بیسەران بەجێدەهێڵێت و تەلیسمی ڕامیاریی لە هۆشی ژێردەستاندا دەڕەوێنێتەوە.
با لوولەی چەکەکان و بڵندگۆی پارتەکان بە قوڕ بگرین
با گیتار و سازەکانمان مارشی ڕاپەڕین بژەننەوە
بنەماكانی ستەمی ڕەگەزیی
بنەماكانی ستەمی ڕەگەزیی
ھەژێن
٦ی ئازاری ٢٠١٤ *
“ڕەگەز”بەپێچەوانەی بەكاربردنی باوی نێو ئەدەبیاتیكوردی، واتای “ڕەچەڵەك” و “نەژاد” ناگەیێنێت، ڕەگەزپەرستیگەڕانەوەیە بۆ سەر ڕەگەز (جێندەر) و پێداگرییەلەسەر شوناسە كولتوورییەكانی ڕەگەز،ئەوەی كە پیاو شانازیی بە دەسەڵات وبەرتەری ڕەگەزەیی خۆیەكەوە دەكات، یا ئەوەیكە ژنان بۆ ڕزگاربوونیان لە ھەڵاواردنپەنا بۆ گەڕانەوە بۆ سەر ڕەگەز و سەنگەرگیریڕەگەزیی دەكەن، بۆخۆی ڕەگەزپەرستییە، بەھەمان شێوەی ئەوەی نەتەوەیەكی ژێردەستیدەوڵەتێكی داگیركەر، بۆ ڕزگاربوونی ھانابۆ ھەمان چەكی داگیرگەر(ناسیونالیزم)دەباتەوەو خۆی دەخاتەوە ژێر چەكمەی ئاسنینیدەوڵەتێكی دیكە بەناوی خۆیەوە، ژنانیشدەستەوداوێنی ڕەگەزپەرستی دەبنەوە ولە جیاتی دژایەتیكردنی ڕەگەزپەرستی و تێكۆشان دژی كۆنەپەرستیباوكسالاری و ھەڵاواردن، دەكەونە دژایەتیگشت پیاوان، ھەروەك چۆن تاكی ناھوشیارینەتەوەی ژێردەست، لە جیاتی تێكۆشان دژی دەوڵەتو ستەمی نەتەوەیی، دەكەونە دژایەتی ھەمووتاكەكانی نەتەوەیەك، كە دەوڵەتی داگیركەربەناویانەوە خۆی قوتكردووەتەوە، یا ئەوەی كۆچەران لە جیاتی دژایەتیكردنی بنەما ئیدئۆلۆجییەكانی ڕەیسیزم و دەستی شاراوەی دەسەڵات لە پشت بزاڤی دژە كۆچەرەوە، پەنا بۆ دژایەتیكردنی نەژادپەرستی تاكەكانی كۆمەڵگەی پەنادەر ، بە یەكگرتنی نەژادپەرستانەی خود، دەبەن.
ستەمو ھەڵاواردن لەسەر و بەرامبەر ژنان، ڕەگوڕیشەیەكی كۆنی كولتووری و ئابوورییھەیە، كە تێیدا ئایین و ترادیسیۆنەنەتەوەییەكان و خێزان و ھونەر و ئەدەب و تەنانەتزمانی نەتەوەش گەورەترین ڕۆڵیان لە زیندووراگرتنو پەرەپێدانیدا گێڕاوە و دەگێڕن و ئەو پێشینەكولتوورییە وەك خەزێنەیەك لەلایەنڕێكخستنی ڕامیاریی ھاوچەرخ(فەرمانداریی و دەوڵەت)ەوەپارێزراوە و لە ڕێگەی دەزگە و یاسا وپێكھاتە سەروخوارییەكانەوە واوەتر پەرەیپێداوە و نۆژەنیانكردووەتەوە و تا ئاستیتێكەڵەیەك لە ستەمی كولتووریی-ئابووریی-ڕامیاریی پەرەیپێداوەو سیستماتیكیان كردووەتەوە و جارێكی دیكە بەناوی سەروەری یاسا وپاراستنی پیرۆزییەكانی ئایین و ڕێسا وسوونەتە نەتەوەییەكانەوە، كۆمەڵایەتییانكردووەتەوە و بە ھەموو واتا دەزگەییەكانییەوەپارێزگاریی و پێداگریی لەسەر دەكەن.
بەڵام بەداخەوە، وەك ھەر دیاردە و بوونێكی دیكەی دەستكردی كولتوور و سیستەمی ڕامیاریی، لە نەبوونی خۆھوشیاریی تاك و لە ھەلقۆستەنەوە و بەلاڕێدابردنی دەستەبژێر و گروپە ڕامیارییەكانەوە، كاردانەوە و ناڕەزایەتییە سەرەتاییەكانی دەرەوەی ھوشیاری خودی تاك وەك ئاڵاھەڵگری ئەو ناڕەزایەتییە بەرجەستەدەكرێن و دەبنە بەربەست لە دەركەوتن و سەرھەڵدانی ناڕەزایەتی ڕادیكاڵ، بۆ ئەوەی كە خەباتی ڕەوا و شۆڕشگێڕانەی چین و توێژە كۆمەڵایەتییەكان ئاراستەی ھۆكارە بنەڕەتییەكانی ستەمگەرییەك كە لێیان دەكرێت و بكەری سەرەكی نەكرێتەوە. بۆ ئەو مەبەستە لە سیستەمی زاڵدا دەیان ھەوڵی لەو جۆرە دەدرێن و ھەر یەكە ناوێكی لێدەنرێت و دەیان ڕێكخراوە قوتدەكرێنەوە، كە ئەگەر دەنگی ناڕەزایەتی شەقامەكان نەبێ، ئەو ڕێكخراوانە بێجگە لە كوتەكی دەستی دەسەڵات بۆ سەركوت و بەلاڕێدابردنی ناڕەزایەتییەكان ھیچی دیكە نەبوون. لە بارەی ئەم پرسەوە لە دوادەھەی سەدەی ڕابوردووەوە تا ئەم ڕۆژە بینەری دەیان نموونەی زیندوو و لەبیرنەكراوین، كە ڕێكخراوە پاشكۆكانی پارتە ڕامیارییەكان بەناوی ژنانەوە، تەنیا ئەركیان سەربازگیریی ژنان بووە لە پارتەكاندا و ھەڵوەشاندنەوەی ھەموو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، كە لەنێو ژناندا بە بەراورد بە پیاوان لەو پەڕی پتەوی و خۆڕاگرییدابوون، ڕەوایەتیدان بە كوشتنی ژنان و تیرۆر و ڕەشەكوژییان و پاساوھێنانەوە و بێدەنگەلێكردن یەكێكی دیكە بووە لە ئەركی ئەو ڕێكخراوانە**.
نەبوونی ڕەخنەیڕادیكاڵ لە كولتوور لەنێو ژنانی ناڕازی
بەداخەوە، پاش ئەوەی كە ژنان بە كردەوە لە ڕاپەڕینی ئازاری ١٩٩١دا ھاتنە مەیدان و چەك لە شان داخوازی ئازادی و یەكسانیان بە گوێی كۆمەڵگەدا دا و ساڵانە یادی ڕۆژی ٨ی مارچ بوو بە دیاردەیەكی جێكەوتوو، كەچی ھێشتا ڕەخنەی كەسانێك كە خۆیان بە قسەكەری بزووتنەوەكە دەزانن، ئاستی ھوشیاریان لە دژایەتی باوك و ھاوسەر و داوای گۆڕینی چەند بەندیكی یاسا و كورتكردنەوەی ئازادی لە پۆشینی جۆرێك پۆشاك و كورتكردنەوەی یەكسانی لە یەكسانی مووچەی كۆیلەتی، تێپەڕینەكردووە و ھێشتا شتەكان بە ڕەش و سپی جیادەكەنەوە.
ھەڵبەتە گرفتەكە تەنیا لەوەدا نییە، كە ئەو ژنانە نایانەوێت، بەڵكو لەوەدایە، كە لەبەر دەمارگیریی ناسیونالیستانەیان نەیانوێراوە و ئەوەیان دەركنەكردووە، كە ڕیشەكانی ستەم لە پێكھاتەی خێڵەكی كۆمەڵگەكەیاندایە، نەك بە تەنیا لە بە شێكی سەپێنراوی كولتوورەكەدا، كە ئایینە. ئەوان بۆ دەركێشان و خاوێنیشاندانی لاقی نەتەوەپەرستییان لە لیتەی (ستەم لە ژنان)، ھەموو ھەوڵێكیان بۆ دژایەتی ئایین و ناكوردبوونی ئایینەكە تەرخانكردووە. نائاگا لەوەی كە لەو ئایینانەدا كە ئەوان بە ھی نەتەوە چێكراوەكەیان دەیزانن، ھەرگیز ژنان ھاوتای پیاوان نەبوون و ئێستاش پاش ھەزاران ساڵیش ھەر ناین.
وەك ھەموومان دەزانین، ئایین بەشێكە لە كولتوور نەك پێچەوانەكەی. كاتێك كە ئایینێك پێچەوانەی كولتوورێك بێت، ھەرگیز بە ئاسانی ناتوانێت گشتگیرببێتەوە، ھەروەھا بە سەرنجدانێكی خێرای ناوچەكانی دیكەی ھەرێمی كوردستان، دەبینین وێڕای ئایینداریی قوڵی ئەو ناوچانە، كەچی ژنكوژی و مامەڵەكردن بە ژنانەوە وەك سەرمایە و مەڕوماڵات [ژن بە ژن و گەورە بە بچووك] تیایاندا نییە و ئەگەر ھەشبێت تەنیا بە تێكەڵاوبوونی ناوچەكانی دیكە پەڕێوەتەوە و لەلایەن دانیشتوانی ئەو ناوچانەوە وەك دیاردەی ناوازە لەبەرچاودەگیردرێن. ڕاستە كولتووری خێڵ [پیاوسالاری] توانیویەتی ئایین لە خزمەتی دەسەڵاتەكەیدا بەكاربەرێت [بەتایبەت ئەو بەشانەی ئاییینەكە، كە لە نێوان خێڵگەرایی كورد و خێڵگەرایی بیابانی عەرەبیدا یەكانگیردەبن؛ ژنكوشتن، ژن بە ژن، گەورە بە بچووك، ژن لە جیاتی خوێن] بەو جۆرە دەبینین، پاگەندەی ژنانی ناسیونالیست، ئەوەی كە ئایینێك بە سەرچاوەی ھەموو نەھامەتییەكانی ژنان دەبینن، ھەم لە بەرامبەر ئەو دوو بەڵگەدا [لە كاتێكدا كە ئایین بەشێكە لە كولتوور، چۆن توانی ببێتە ئەلف و بێی سەراپای ژیانی كۆمەڵگەی جیاواز؟ ھەروەھا بۆچی ناوچەكانی دیكە، وێڕای زیاتر ئایینداربوونیان، كەچی ئەو دیاردانەیان تێدا نین، كە لەوانی دیكەدا ھەن؟] دەمیان دەبێت بە تەڵەی تەقیو و ھەم بیانەوێت و نەیانەوێت، خەریكن ڕەوایەتی بە دەسەڵاتی سەرووخەڵكی بەناوی نەتەوەوە دەدەن و دەیانەوێت بڵێن، ھەموو خراپییەكانی كولتوور و دەسەڵاتەكەیان، بۆ ئەو ئایینە دەگەرێتەوە، ئەگەر ئەو ئایینە نەبێت، ئەوا لە سایەی سەروەریی بۆرجوازی كورددا یا سەروەریی دەوڵەتی سێكیولاری چەپەكاندا، ئیدی ژنان بە ڕزگاری و ئازادی و یەكسانی ھەمەلایەنە دەگەن، ئەوان نائاگان یا دەیانەێت ئەوە بشارنەوە، كە ئاڵای بۆرجوازی ھەر نەتەوەیەك لەسەر باجی سێكسفرۆشخانەكان و زێدەبایی كاری ژنان وەك پیاوان، دەشەكێتەوە و لە دەوڵەتە سێكیولاریستەكانی ئەوروپادا ژنان لە ڕووی ئابوورییەوە پاشكۆن و مووچەی ژنان تا نزیكەی ٢٥% لە ھی ھاوكارە پیاوەكانیان كەمترە !
بە بۆچوونی من، ئەو دەنگانە ئەگەر دەستكردی فەرمانداریی بۆرجوازی كورد نەبن، ئەوا لە ناڕۆشنیی و كەم دەركییانەوە سەرچاوەدەگرن. ھەڵبەتە من نامەوێت ئەو خۆشباوەڕییە لەلای خوێنەری ئاییندار دروستبكەم، كە ئایین بەو تاوانە بەرامبەر ژنان دەستی خوێناوی نەبووە و نییە ! نا و نەخێر، ئایین وەك كۆڵەكەیەكی سەرەكی كولتوور، زۆرترین بەشی تاوانی بەردەكەوێت. من تەنیا دەمەوێت لینكی نێوان ئایین و كولتووری خێڵگەرایانەی كوردان نیشانبدەم، كە لەو ناوچانەی كە خێڵگەرا نین یا خێڵگەرایی لاوازبووە، وێڕای ئامادەیی تەواویی ئایین، كەچی ژنكوژی یا نییە، یا ئەگەر ھەشبێت، زۆر دەگمەنە و ھاوردەی خێڵگەرایی ناوچەكانی دیكەیە. ژنكوشتن كولتوورە و فشاری كولتوورە، كە باوك و برا و ھاوسەر دەكاتە ژنكوژ ! بۆ دەرككردن و دیتنی ئەو ڕاستییە، دەتوانین زۆر بە ئاسانی لە ژیانی ڕۆژانەی كۆچەرە كوردەكانی ئەوروپادا ئەوە ببینین، ڕەفتاری ئەوانەی كە لە كۆمیونیتی كوردییەوە دوورن لەتەك ئەوانەی كە لەنێو كۆمیونیتی كوردیدا دەژین، جیاوازە، توندوتیژی و دواكەتوویی و زۆر شتی دیكە زۆر دەگمەنن، تەنانەت دەتوانین ئەو جیاوازییە لەنێوان ئەو ئەو خێزانە كوردییانەی كە بەردەوام وابەستەی كاناڵە تەلەفزیۆنییە كوردیی و عەرەبی و توركییەكانن و ئەو خێزانانەی كە ھیچ وابەستەییەكیان بەو كاناڵانەوە نییە، بە ڕۆشنی بەدی بكەین. ھەروەك كاتی خۆی لە بارەی كوشتنی كیژەكەی “خولە كۆمەڵە” و خۆخستنەخوارەوەیدا نووسیم “ئەوە تەنیا خولە كۆمەڵە نەبوو، كە كیژەكەی كوشت، بەڵكو ئەوە ھەموو كۆمیونیتی كوردی بوو، ھەموو كۆمەڵگەی كوردی بوو كە كیژەكەی ئەوی كوشت”، من لە كوشتنی ھەر ژنێكدا تەنیا كەسێك یا چەند كەسێك تاوانبار نازانم، بەڵكو كۆی كۆمیونیتییەكە، كۆی ڕاگەیاندن و دەسەڵات و پارتەكان و كولتووری خێڵ و ئایین بە بەشدار و دنەدەری تاوانەكان دەزانم.
ھەروەھا ئەگەر سەرنجبدەین، دەبینین، كە ژنكوژی و نەھامەتی ژنان وێڕای ئەوەی كە بەھۆی نەخشەكانی ڕژێمی بەعس [ڕاگواستنی گوندەكان و شارنشینكردنی زۆرەكییانەی جوتیاران] و درێژبوونەوەیان لە ئەم ڕۆژەماندا، كەچی كوشتن و ڕەشەكوژی ژنان، بە بەراورد بە سەردەمی دەسەڵاتداریی شێخ و مەلا و فەقێ، سەدان جار زیادیكردووە و تەنانەت بە بەراوردێكی خێرای نێوان سەردەمی ڕژێمی داگیركەر و ڕژێمی بەناو “خۆیی”، دەبینین دیاردەی كوشتنی ژنان دەیان جار زیادیكردووە، كە دەبوو بە پێی پاگەندەی ناسیونالیستەكان و لۆجیكی گۆڕانی ژێرخانی ئابووریی پێكھاتەی كۆمەڵایەتی ژنان و خێزان [بێكاربوونی جوتیاران و پەیوەستبوونیان بە ڕیزی كرێكارانەوە] و سەرخانەكەی [جێگرتنەوەی دەسەڵاتی داگیركەر لەلایەن دەسەڵاتدارانی بۆرجوازی نێوخۆییەوە] كوشتنی ژنان و نالەباریی ڕێوشوێنی كۆمەڵایەتییان بەرەو باشبوون بگۆڕدرایە. ئەمە بێجگە لەوەی كە بە بەراورد بە سەد، پەنجا یا بیست ساڵی ڕابوردوو لە كۆمەڵگەی كوردستاندا ئایینداری لاوازبووە و دەنگی دژە-ئایین و بێئایین زیادیكردووە و ئاشكراتر بووە، كەچی ژنكوژی ساڵ و مانگ و ھەفتە و ڕۆژ و سات و چركە پاش چركە، بەپێچەوانەوە لە پەرەسەندندایە.
بە بۆچوونی من، ھەم بە لۆجیكی پاگەندەی ناسیونالیستەكان و ھەم لۆجیكی ڕووداوەكان و كەتوار، شان بە شانی كوشتنی ژنان تەنیا یەك شت لە تەشەنە و قوڵبوونەوەدا بووە و ھەیە، ئەویش دەمارگیریی ناسیونالیستییە و وەك دەزانین یەكەمین پەیامی دەسەڵاتی پارتە ناسیونالیستەكان و بۆرجوازی كورد لە یەكەمین ڕۆژەكانی پاش ڕاپەریندا، بۆ كۆمەڵگەی كوردستان تێكشكاندنی ڕاپەڕین و ھێزە شۆڕشگێڕەكەی [بزووتنەوەی شورایی] و ڕەشەكوژی ژنان بوو. بەپێچەوانەی پاگەندەی ژنە فێمینیستە دەسەڵاتخوازەكانەوە، بە بەراورد بە جاران ئایین ڕوو لە كزییە و ژنكوژی لە زیادبووندایە، بە پێچەوانەی پاگەندەی چەپەوە، ئایین تەنیا پایەیەكی كولتوورییە و ئەگەر كۆمەڵگە بەخۆی ئامادەیی پەسەندكردنی ژنكوژی نەبێت، ئەوا ھیچ ئایدیۆلۆجیایەك كارایی لەسەری نابێت و ناتوانێت بەوە ناچاری بكات. ئەوەی كە ھەموو پاگەندەكەرانی بۆرجوازی كورد [ناسیونالیستەكان و فێمینیستەكان و چەپەكان] نایانەوێت ڕۆشنایی بخەنەسەر، دیوی دژەمرۆییانەی كولتوورە، كولتوورێك كە ھەموو تاكەكانی كورد ھەر یەكە بە ڕێژەیەك تێیدا بەشدارە و لە تاوانەكانیشدا كە پاساوی كولتوورییان بۆ دەھێنرێتەوە [لەوانەش كوشتنی ژنان]، ھەمووان بەشدارین؛ بەشدارین ئەگەر بێدەنگە ھەڵبژێرین و نەمانەوێت ھۆكارە بنەڕەتییەكەی دەستنیشانبكەین، كە تاوسەندنی ناسیونالیزمە [نەتەوەپەرستی وەك درێژبوونەوە و پەرەسەندی ڕەوتی خێڵگەرایی مرۆڤی ناھوشیار].
نەبوونی یانەچوونەپای ڕەخنە لە ڕۆڵی ڕامیاربازی ودەسەڵاتی ڕامیاریی لە ستەم و ھەڵاواردنیژناندا
یەكێكی دیكە لە لاوازییەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ژنان، نەبوونی ڕەخنەی ڕادیكاڵە لە پێكھاتە قووچكەییەكان یا قووچكەییبوونی پێكھاتەكان، ئەو پێكھاتانەی ھەردەم بەرتەریی و سەروەریی ھەندێك بەسەر ھەندێكی دیكەدا دەسەپێنن و دەپارێزن، كە خێزان ھەرە كۆنترین و بنەڕەتترینە بۆ ئەوانەی دیكە. خێزان لەو كۆمەڵگەیانەدا كە ژنان دارای ھیچ سەرچاوەیەكی ئابووریی بۆ گوزەران نین و لەو ڕووەوە وابەستەن، بەگشتی پێكھاتەی خێزان نائاسۆیی [قووچكەیی]یە و ئەگەر پیاو سەروەری خێزان نەبێت، ئەوا بە ھەمان باری نیگەتیڤدا ژنان سەروەرن. پاشان سیستەمی پەروەردە و خوێندن لە باخچە و خوێندگەكاندا ھەمان پێكھاتەی قوچكەیی ھەیە، لە شوێنی كار و فەرماندا ھەمان پێكھاتە پەیوەندییەكان ڕێكدەخات و لە سەرووی ھەموو ئەوانەوە سیستەمی بەڕێوەبەرایەتی كۆمەڵگە [سیستەمە ڕامیارییەكە] لەسەر ھەمان بنەمای سەروەر و ژێردەست ڕێكخراوە و پارلەمان وەك دەزگەیەكی باڵای ڕەوایەتیدان ھەمان بنەما و پێكھاتەی سەروو و خواری ھەیە، كەچی ژنانێك كە پاگەندەی ئازادیخوازیی و یەكسانیخوازیی دەكەن، ھیچ گرفتێكیان بەرامبەر ئەو پێكھاتانە نییە و بە پارێزەر و ئاراستەگەری نایەكسانییەكانیان نازانن. وەھا تێڕوانینێكی ڕواڵەتییانە بۆ ئازادی و یەكسانی سەرنجی لەسەر بنەما ئابوورییەكانی نایەكسانی لاداون و دەستەوداوێنی سەرۆكی باش و پارتی باش و پارلەمانی باش و فەرمانداریی باشی كردوون و ئەمەش بە نۆرەی خۆی كردوونییەتە پاشڕەوی ھێزە دەسەڵاتخوازەكان.
نەبوونیخوێندنەوە و دەركنەكردنی ڕۆڵی ژنانیڕامیار و دەسەڵاتدار لە ڕاگرتنی ستەم وھەڵاواردنی ژناندا
بەپێچەوانەی پاگەندەكەرانی شارچییەوە، كە كوشتنی ژنان بۆ لادیێیبوون و لادێییەكان دەگیڕنەوە، كۆمەڵگەی كوردی سەرەتای ھەزارەی سێیەم، ھەمان كۆمەڵگەی نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم نییە، كە ئاخا پیاوەكان بە پشتیوانی مەلا و شێخ و میرزاكانیان بڕیاردەری یەكەم و دوایین بوون. ھەنووكە ژنان كرێكار، مامۆستا، پارێزەر، بەرێوەبەر، شارەوان، ڕامیار و ئەندامی كۆمیتەی نێوەندی و نووسینگەی ڕامیاریی پارتەكان، پارلەمانتار و بازرگان و خاوەن كۆمپانیان. ژنان نەك ھەر لەو پێكھاتە قوچكەییانەدا بەپێی توانا ئابوورییەكەیان دەسەڵاتدارن، بەڵكو سی ساڵێك لەمەوبەر تەنانەت ژنی سەرۆك-خەفیفە ھەبوو و لە ئەم ڕۆژەشدا كەمینەیەك لە ژنان ھەروەك پیاوان بە پێی ڕێوشوێن و توانای ئابوورییان لە دەسەڵاتدان و خەریكی جادووگەریی ڕامیاریین و لە ستەمگەریی سیستماتیكی سەر ژناندا ھاوبەش و ھاوكاری پیاوانی ڕامیار و دەسەڵاتدارن. ژنان وەك پۆلیس و ئەشكەنجەدەر و فەرماندەر و بەڕێوەبەر و پارلەمانتار و ئەندامی باڵای پارتەكانن و وەك پیاوە ھاوكار و ھاوپیشەكانیان پێداگریی لەسەر پلەدوویی ژنان دەكەن و ڕەوایەتی بە نایەكسانیییەكان دەدەن. تێگەییشتن لەوەھا ھەڵوێست و ھاوبەرژەوەندییەك زۆر ئاسانە، چونكە بوونی ھەر نایەكسانییەك وەك پشتیوان و پارێزەری نایەكسانییەكی دیكە لە كۆمەڵگەی چینایەتیدا ڕۆڵی ئەفسوناوی دەگێرێت، پلەدوویی ژنان و پلەدووییەكانی دیكە، مسۆگەركەری ناھوشیاریی و ناكۆكی و پرشوبڵاوی چینایەتی ژێردەستان لە بەرامبەر ھێزی ڕێكخراوی چەوسێنەران لە پارت و پارلەمان و دەوڵەتدا، دەكات و ھەموو كاردانەوەیەكی پاسیفیستی و نیگەتیڤ، خۆبەخۆ ئاو بە ئاشی سەروەریی چینایەتیدا دەكات.
بەداخەوە ڕەخنەی زۆرینەی ژنانی ناڕازی لە ھەرێمی كوردستاندا نەیتوانیوە سنووری پێكھاتە قووچكەیی و دەسەڵاتەكان ببڕێت و ئاسۆی كۆمەڵگە و پێكھاتەی ناقووچكەیی ببینێت. ھەر ئەم ھۆكارەیە، كە ئاوای كردووە ژنانی ناڕازی لە بازنەی بازبازێنی نێوان پێكھاتە قووچكەییەكاندا بسوورێنەوە و لە باشترین باردا ئاو بە ئاشتی پارت و ئاراستەیەكی دیكەی دەسەڵاتخوازدا بكەن.
ستەمڕەگەزیی لە ژنان، ستەمێكی كولتووریی وڕامیاریی و ئابووریی سیستماتیكە نەك ستەمگەریی سەرشێتانەی پیاوان
ھەڵوەشاندنەوەی سێنتریزمیپیاو [سێنتەربوونی پیاو لە ھاوكێشەكاندا] وەك بوونێكی كولتووری و ڕامیاریی،تەنیا بە ھەڵوەشاندنەوەی بوونی كولتووریو ڕامیاریی ژن مەیسەر دەبێت، نەك بەسێنتریزەكردنی ئەو بوونە كولتووریی وڕامیارییەی كە ھاوكات بەرتەری بە بوونەپیاوییەكە دەدات بۆ سەروەریی كەمینەیەك لەپیاوانی دارا؛ لێرەدا مەبەست لە دارابوونتەنیا دارای دراو و سامان نییە، بەڵكودارابوونی دەسەڵات و پێگەی ڕامیارییە،كە سیستەمی چینایەتی بە ئەوانی دەبەخشێت وكولتوور و ڕامیاریی دوو پایەی سەرەكیڕاگرتنی ئەو سیستەمەن.
بۆ تێگەییشتن لەم ھاوكێشە، با بەم پرسیارەدەستپێبكەین؛ ئایا بەبێ ھەڵوەشاندنەوەیخودی ژنبوون وەك شوناسێكی كولتووری وڕامیاریی، ھەڵوەشاندنەوەی پیابوون وەكشوناسێكی كولتووری و ڕامیاریی مەیسەردەبێت؟
ئەگەر وەڵام بەم پرسیارە، نەخێرە، ئەی فێمینیستەكان چۆن و بۆچی دەخوازن بە گەڕانەوە بۆ سەر “ژن”بوون [بۆ سەر ئەو شوناسە كولتوورییە] ڕزگاری ژن مەیسەربكەن ؟
ئەمە دەقاودەق لاساییكردنەوە یا پەیڕەوكردنەوەی ھەمان چارەسەری ئایدیۆلۆجیە، كە تاكی ژێردەست و ستەملێكراوی بازنەیەكی كولتووری ھانای بۆ دەبات و ڕەدووی دەكەوێت؛ واتە گرێدانەوەی ڕزگاری نیشتمانی لە داگیركەر بە بوون و پێشمەرجبوونی دەوڵەتێك یا بەدەوڵەتبوون، لە كاتێكدا ستەمێك كە لە خۆی دەكرێت، سەرچاوەكەی بۆ پاوانگەریی دەوڵەتە گشتگیر و سەرتاپاگیرە چێبووەكان، كە لەسەر بنەمای ناسیونالیزەبوون پاگەندەی ڕەوایەتی خۆیان دەكەن، دەگەڕێتەوە، بەواتایەكی دیكە خودی بوونی دەوڵەت/ دەسەڵاتی سەرووزخەڵكی/ سەروەریی وەك پێكھاتەیەكی سەرتاپاگیر، ئامرازی مسۆگەركردنی ژێردەستەیی ئەوانەی دیكەیە.
وەك دەبینین و دەزانین، كە ژنبوون و پیاوبوون پێش ئەوەی دوو بوونی ڕەگەزیی جیاوازبن لە تایبەتمەندی سێكسیی و پێكھاتەی جەستەییدا، ئەوا دوو شوناسی كولتوورین و لە بەرامبەر ھاوواتای لاوازبوون [ژنبوون]دا، ھاوواتای بەھێزبوون [پیاوبوون] ھەیە، ئەم دوو شوناسە كولتووریە وەك شوناسە دەستكردە كولتووریی و ڕامیارییەكانی دیكە، تەنیا بە لەنێوبردنی شوناسە مرۆییەكەمان توانیوویانە جێگیرببن و لێرەشەوە پیاوبوون یەكسانكراوە بە مرۆڤبوون. ئیدی چۆن بە گەڕانەوە بۆ سەر ھەمان شوناس “ژنبوون”، دەتوانرێت ڕزگاری بەدیبھێنرێت، لە كاتێكدا پێچەوانەكەی دروستە، واتە بەدەستھێنانەوەی شوناسە گەردوونییەكە [مرۆڤبوون].
بۆ ئەوانەی كەسەرپێییانە وەڵام بە پرسیارەكە نادەنەوە،بەدڵناییەوە وەڵامەكە نەرێییە، بەڵامئەمە خاڵی سەرەتای كار و تێگەییشتنە لەپرسیارەكە، چونكە بە نەرێی وەڵامدانەوەتەنیا بڕیاری وەرگرتنیمان داوە، نەك ھەڵوەشاندنەوەی،بەڵام ئەوەی ئەو بوونە یا ئەو شوناسە لەكوێوە سەرچاوەدەگرێت و لە خزمەتی چیدایەو بۆچی لە ھەموو قۆناخەكانی سیستەمەدەستكردەكاندا ئامادەیە، ھەر لە جێیخۆیدا دەمێنێتەوە و بڕیاری زۆرانبازیی ڕەگەزەكانبۆ سەروەربوون لە كایەی دەسەڵاتی كولتووریو ڕامیارییدا، بەردەوامی بە خۆبەرھەمھێنانەوەیئەو شوناسانە دەبەخشێت و تەمەنی بنەماكانیاندرێژتر دەكاتەوە.
لەبەرئەوە، ژنانبەبێ لەنێوبردنی پلەداریی [ئۆتۆریتە] ناتوانن زنجیرەكولتووری و ڕامیاریی و ئابوورییەكانینایەكسانی بپچڕێن و ئازادی و یەكسانبوونیانبەسەر كۆمەڵگەدا و لەنێو پەیوەندییەكۆمەڵایەتییەكاندا بسەپێنن، ھەر بۆیەبەبێ ڕسواكردن و نەفرەتكردن لە دەسەڵاتخوازییو بەرژەوەندیخوازیی فێمینیستانیئۆتوریتەگەر، ئەوانەی كە لەم ڕۆژەدادەیانەوێت سەرمایەگوزاری ڕامیاریی وكەسیی بەسەر بزووتنەوەی ئازادیخواز و یەكسانیخوازیژنانەوە بكەن، ئەستەمە بزووتنەوەكەبتوانێت لە سوڕانەوەی نێو بازنەی بۆشینەبوونی خۆھوشیاریی و ئامادەیی خۆڕزگارییژنان و پاشكۆیی بۆ پارتە ڕامیارەكان ودەسەڵات و ڕێكخراوە نافەرماندارییەكان [NGO كان] دەربچێتو پێ بنێتە قۆناخی سەربەخۆبوونەوە …
بە كورتی بە بۆچوونی من، ھەر كەس تەنیا دەتوانێت خۆڕزگارگەری خۆی بێت، تەنیا لە یەكگرتنی ھوشیارانەی خۆڕزگاركەرەكاندا، ڕزگاری ڕەگەز یا چین لە ژێردەستەیی مەیسەردەبێت. ئەوانەی كە پاگەندەی ڕزگاركردنی ئەوانەی دیكە [ژێردەستان؛ [ژنان، خەڵك، پڕۆلیتاریا، مرۆڤایەتی] دەكەن، كەسانی ڕامیارن و پیشەیان ڕامكردنی خەڵكە بە ئایدیۆلۆجیایەك بۆ سەروەریی خۆیان، كە تەنیا لەو ڕێیەوە دەتوانن ناڕەزایەتی و خەونەكانی [ژنان، خەڵك، پڕۆلیتاریا، مرۆڤایەتی] بكەنە پەیژە بۆ گەیشتن بە ناوباگ و كورسی پارلەمان و مشەخۆریی وخانەنیشینی پاشایانە و پلەكانی دەسەڵاتداریی و دەوڵەت !
********************************************************************
* ئەم بابەتەش پار [٠٩ی مارجی ٢٠١٣] نووسیومە، لەبەر بڵاوكردنەوەی بابەتی “یاداوەرییەكانی ٨ی مارچ” مایەوە بۆ ئەم ساڵ و ئەم ڕۆژانە و بواری گەڕانەوە بۆ سەرلەنوێ پێداچوونەوەیم بۆ ڕەخسا.
** بە درێژایی تەمەنی بزاڤی چەكداری لە كوردستانی بەشی عیراقدا لە ناوچەكانەی ژێردەستی ھێزەكانی (پدكع) لە ١٩٦١-١٩٧٤، ناوچەكانی ژێر دەستی نووسینگەی ڕامیاریی (جیابووەكانی پدكع) ١٩٦٣- ١٩٧٠ و دواتریش پاش سەرھەڵدانەوەی بزاڤی چەكداری لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (ینك) و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (پدكع) و بەرەی (جود) و (جوقد)دا ژنان لەلایەن ئاخاكان و كەسوكارییانەوە كوژراون و ھەروەھا ئەو كچ و كوڕانەی كە لەبەر ھەڕەشەی ڕژێمی بەعس یا سەرۆكی چەكدارە بەكرگێراوەكان و كەسوكارییانەوە ھەڵدەھاین، لەلایەن پێشمەرگەكانی ئەو لایەنانەوە دەكوژران. دواتریش لە ڕۆژانی ڕاپەرێندا ھێزەكانی بەرەی كوردستانی دەستبەچی كەوتنە تیرۆری ژنان و لەو كاتەوە تا ئەم ڕۆژە ھەزاران ژن ڕەشەكوژی و كوژراون، تا پێناوێك بۆ پلەدوویی و ژێردەستی مرۆڤەكان ھەبێت، ژنان و تاكە بێدەسەڵاتەكانی دیكە ھەر دەكوژرێن.
راستییەكەی ئەگەر وردبینەوە و خۆمان لە خۆشباوەڕیی بەس سیستەمە قوچكەییەكە و ئەو شتانەی كە پارێزگارییان لێدەكات، ڕزگاربكەین، ئەوا زۆر ئاسان ھەر بەو ئەنجامە دەگەین كە پرسیارەكەی تۆ پەردەی لەسەر لاداوە …. بەلام با پێكەوە لە خۆمان بپرسین، ئەگەر رامیارییكردن و پارلەمانتارییكردن و دەسەلاتداربوون، خزمەتكردن بووایە بە خەڵكی بێدەسەڵات و بەرھەمھێنەر و زەحمەتكێش، ئایا ئەوانەی كە ئێستا پاگەندەی نوێنەرایەتی و خزمەتكردن و دڵسۆزی خەڵك دەكەن، ئامادەدەبوون لە مالێش بێنەدەر ؟ ئامادەدەبوون دوو ڕستە بدوێن ؟ ئامادەدەبوون ئامادەی كۆبوونەوە پارتیی و پارلەمانییەكان بن ؟ ئامادەدەبوون تەلەفزیۆنەكەیان بخەنە سەر كاناڵێك كە باسی دەسەڵات و ڕامیاریی و پارلەمانتارییكردنی بكردایە ؟؟؟؟ بە بۆچوونی من چيند سەدەیە، كە دەنگدەران بەو سەەنجامە گەییشتوون، بەڵام ڕاھاتن بە ناچالاكبوون و نادەربەستبوون و پاشڕەوبوون، ئاوای لێكردووین، كە پاش بەدەستھێنانی وەڵامە ئەزموونییەكە، بگەرێینەوە سەر ھەمان باری ڕاھاتنی خۆشباوەڕیی بوەی ئەگەری ئەوە ھەیە، كە بەلێندری تازە، سەرۆك و نوێنەری باش بێت. ئەم گەمە بێزراوە ھەرئاوا دەمێنێتەوە، تا ئەو كاتەی كە خاڵیكی گەورە لە كۆتاییەكەیدا دادەنێین و دەكەوینە خۆگۆڕین و لە گۆڕینی شێوازی بیركردنەوە و شێوازی ژیان و شێوازی بڕیاردان و جێبەجێكردنمانەوە، كۆمەڵگە و سیستەمە نامرۆییەكەی دەگۆڕین