Nazm Hîkmet baştir bnasîn
Regî Honrawekanî min le Xxakî Serzemînimdaye
Nazm Hîkmet
w. le Farsîyewe : Hejên
Beşî heştem
Honrawey nazm hîkmet
‘ urhan kemal ‘ nûserî benawbangî turk, ke mawey sê (3) sall le zîndanî ‘burse’da letek nazm hîkmet hawzîndanî buwe û beserhatî em sê (3) salley nûsîwetewe û bllawîkirdotewe û be şeydayyewe lebarey ‘nazm hîkmet’ewe dedwêt, lebarey ewewe guteyekî sernicrrakêşî heye, ke dellêt “nazm hîkmet amêrî honraweye.” , lewey ke her berxurdêkî taze, her bîrêkî taze û her wtarêkî taze, destbecê debuwe mayey sruşî honraweyekî taze bo nazm û destbecê rakêşîdekirde pay pîtçne şequşrrekey. Bew core detwanrêt bem encamgîrîye bgey, ke gutekey urhan kemal raste, bellam gewreyî em amêre [nazm], tenya le xêrayî û frawanî berhemîda nîye, bellku gewreyye ketwarîyekey lewedaye, ke heryek lem honrawane le edebyatî turkîda, berhemêkî hellkewteye û tenanet lasayîkirdneweyan le twanay hîç honerêkda nîye.
Ew xalle bnerretyaney ke le barey honrawey nazm hîkmet’ewe debêt leberçaw bgîrdirên emanen :
1. Lenêw honrawey klasîkî turkda, ke honrawey kêş û serwadare û lejêr karayî honrawey farsî û ‘erebîda buwe, betaybet ewey ke honrawey çîne xoşguzeranekan buwe û honrawey ewrroy turk, ke sereta be satîre honrawe (ş’ri hcaî) destîpêkirduwe û le şêwey honrawey azadda drêjey peydakirduwe, honrawey nazm hîkmet be tenya qonaxêke, ke hîç pêşîney nebuwe û paşrrewanîşî tenanet neyantwanîwe lasayîbkenewe.
2. Gringitrîn taybetmendî nazm hîkmet lewedaye, ke hawkatî sûdwergirtin le xermanî waje û muzîkî honrawey klasîkî turk, sûdwergirtne lew twanayyane, le kêşî satîr, ke kêşî honrawey “gelîyane”î anatollî û honrawegelî “dilldarane”î turkyeye û derbrrî hest û sozî çîne bêbeşekan û gundîye jêrçepokekane, nazm gişt em cwanyaney le xizmetî xebat û roşingerî bekarhênawe û honrawey ew çekuşêke, ke herdem le tepllî serî zordaran û împiryalîzmî cîhanî deda.
‘nedîm gursil’ honer û rexnegrî turk le sallî 1974da le jmareyekî govarî ‘urop’da ke be boney dehemîn sallrrojî mirdnî nazm hîkmet’ewe bllawkrayewe ew away nûsî :
” sererray gişt fşarekan, sererray kîney dujimnanî endêşe, ke rêgrîy bû le mîletî turk, mîletî min, drêjeyan be eşkencedanî lawanî wllatî min deda, nazm satêk le awazçrrîn newesta, ew goranî mroyyaney çrrî û goranî hîway xoybûnî be rojanî dahatû û bawerrî xoy be şorrş bew core, ke xoy le sallî 1949da le zîndanî ‘burse’da nûsî ” wek guleyek le mawey de (10) sall zîndanda têperrê ” û gişt ew gelaney ke le goşe û kenarî dunyada bo nan, bo azadî; bo soşyalîzm decengan, dengî ewyan lenêw dîwarî zîndanekanyan û le çollewanî durixrawgekanyanda bîst. Katêkîş ke dîtyan lem deryaçe gewreyey hawxebatîyda, ke le honrawey ‘nazm’daye, bas le ewan krawe, şadîyekî bêsnûr û lerradebederyan hestipêkrid …
” nabêt lebîrbikrêt, ke em deryaçe gewreye serçawekey serzemînî ‘anatollî’ye û pêş ewey têperrê û letek deryaçekanî dîkeda têkellbibêt û birjête deryaluşî frawanî ‘waje’we, ke ferhengî mrovayetî lêyewe regî derkirduwe, le rêsayekî mîlîyewe çeşeykirduwe.
Bo ewey beşdarî şorrşigêrraney nazm letek em ferhengeda zyatir derkibkeyn, baştre ke ew le meydanî taybetî çalakî xoyda, wate zmanêk ke dunyay pênîgarkêşîydekrid, leberçawbigrîn. Em zmane le heman katda hem lenawbirdne û hem drêjepêdan. Lenawbirdne bew radeyey ke honrawey nazm raburdû bew corey ke heye, retdekatewe. Bellam be textkirdin û xistneserî ştî taze beşêweyekî nwê derîdehênêt. Drêjedane lew ruwewey ke honrawey nazm ştêkî naasayî nîye, bellku pêkhateyekî henûkeyye le rêsayekî konî honerane be leberçawgirtnî jyanî gelî turk, bedrêjayî mêjû.
le honraweda detwanrêt em rêsaye le dû rewtda bixrêterrû, ke herdûkyan le pêkhatêkî komellayetîyewe serçawedegrin. Bellam derbrrî dû lêkdanewey cyawazn. Em dû rewte brîtîn le ‘honrawey gelî’ û ‘ honrawey dîwanî’, yekemyan demawdemîye, ke parêzeran û drêjepêderanî ‘dilldaran’ni û derbrrî barudoxî jyanî gundîyan û le heman katîşda cîhanbînî ewane le çwarçêwey zmanêkî sade û gelîyda, herweha ewey ke ‘honrawey dîwanî’ tuxmî zorî le honrawey farsî û ‘erebî lexogirtuwe, xoy be ‘edebyatî pesendikrawan’ dadenêt û rengdanewey aydyolocî çînî serwere …
Bepêçewanewe, honrawey gelîy, çunke lebarey jyanî rojaney xellkî asayyewe buwe û herdem peywendî ketwarbînaney letek dunya û xellkîda perepêdawe. Ştêkî sruştîye, ke honerî gelî (ewîndar) neydetwanî têrrwanînêkî mêjûîy, ke le snûrî huşyarî ew têperdekat, bhênête nêw honrawekey. Letek eweşda, hêştake em honrawe demawdemîye, ketwargerayî sade û sakarî têdadebînîn, ke peywendî gundîyekanî turk letek sruşt û karda destinîşandekat.
Nazm besûdwergirtin le çwarçêwey honrawey dîwanî [betaybet le honrawe seretayyekanîda] û tuxmî şorrşigêrraney honrawey gelî, guncandinêkî tazey hênawetearawe.
Nazm bexoy deygut, katêk ke honrawe dehonêtewe, bîr le orkêstrayekî gewre dekatewe. Jmareyek le honrawe seretayyekanî ew lewane (darbî dîwane) û (deryay xezer), kêş û awazêkî wehayan heye, ke dellêy bo orkêstray fîlharmonîk (Philharmonic Orchestra) nûsrawn.
Lebarey em honrawanewe nazm xoy awa dellêt :
” bo pyadekirdnî nezmî kêşî honrawey xom, hîç griftêkim nebû, çunke ‘honrawey dîwanî’ tewawtirîn nmûney rollî kêş, ke deytwanî bîbê, xistbûye berdestî min. Lew serdemeda min honrawem bo ewe degut, ke bitwanim leberamber komellêkî frawanda bîxwênmewe.”
Bellam ew tenya le çwarçêwey honrawey dîwanî sûdwerdegrêt û bo amancêkî taybet, çunke paş maweyek le wellam be pirsyarêk, ke lebarey sadeyî honraweyewe arasteydeken, awa wellamdedatewe “…, … Lewaneye eme kardaneweyek bêt le beramber honrawey sunetî ‘dîwanî’, le beramber ezmûn û arayşe hoşîye xorhellatîyekan”. Nazm em şeydayyey bo sakarî le gelî turkewe be lebomawe wergirtuwe, ke bo xoy honrawey resenî be zmanî rojane dahênawe.
Rastitre û baştre bllêyn, zîndan taqîgeyekî gewre bû bo honer, lewênderê bû, ke nazm hîkmet peywendî rasteqîney letek zmanî gelyaney xellk peydakrid û twanî bîhênête honrawey xoyewe. ‘îbrahîm ‘elî’ gundîyekî law, ke nazm le zîndanda nîgarkêşîy fêrdekrid û paş derçûn le zîndan, bû be nîgarkêşêkî benawbang û nawî ‘ballaban’î bo xoy hellbjard, le bîrewerîyekanî xoyda degêrrêtewe, ke honer kerestey pêwîst bo honrawey [dîmenî mroyî] xoy kodekatewe :
“nazm deçuwe gişt jûrekanî zîndanewe, gwêy le qsey her zîndanîyek radegrit, ke ştêkî taze û cyawazî baskirdaye. Le zîndanîyekey dexwast, ke xêratir qsan bka û daway kaxezî dekrid ta bînûsêtewe û be pele deynûsî. Le satêkî çawerrwannekrawda helldestayewe û deçuwewe jûrekey xoy. Paşan le pişt pîtçnekey dadenîşt û çend satêk honrawey dehonîyewe û çapîdekrid.”
Em qonaxe le honrawey nazm hîkmet’da berrastî qonaxêkî tazebû, qonaxêk ke îdî çwarçêwey honrawey dîwanî’î letek yarîkirdin be form, neydetwanî rêgribêt le teqînewe û hellçûnî burkanasay honrawey ew “dîmenî mroyî wllatî min”, le rastîda hellçûnî honrawe bû, sedan laperre honrawe, ke le rastîda hem honrawe bû, hem roman, hem şanoyî ! Nazm hîkmet bem core honrawe, jyan û xellkî dehonîyewe, îdî ne le çwarçêwey honraweyekî taybetda demayewe û ne le çwarçêwey hest wsozî jyanî xoyîîwun. Cîhanîbûnî honer destîpêkirdbû, honrawey ew lewe bedwawe, honraweyek bû, ke peywendî nêwan takekes û xellk û xellkî wllatanî dîke û serzemîne dûrdestekanîşî drustdekrid. Ew honrawey mrovî efrîkayî û kubayî û ‘ereb û yabanî degut.
Bem core denghellbrrînî gişt stemdîtwanî cîhan bû, ke le zmanî nazm hîkmet ‘ewe dehatederê, ew berradeyek qsey bo kirdin hebû, ke pêwîstîdekrid be rewanî û frawanî pexşan bnûsêt û honrawe bhonêtewe. Bellam le drêjtirîn û pexşanîtrîn honrawekanîşîda, berdewamî ew awaze lêderey, ke taybetmendî honrawey nazm hîkmet ‘e, detwanrêt bedîbkirêt.
Lêreda dwan leser honrawey nazm hîkmet le twanada nîye, betaybet ke basî jyanî pirr berhemî ew, letek ewey ke le seretada birryarwabû, le çwarde laperre zyatirnebêt, wek debînin nzîkey çil perrey dagirtuwe û hêştaş zor xallî sernicrrakêşî basnekraw mawnetewe. Lem ruwewe naçarîn basî tîrutesel lebarey honrawey nazm û berhemekanî dîkey ew, bo bwarêkî dîke hellgirîn û lêreda tenya fehrêstêk le berhemekanî ew dexeynerrû.
نازم حیكمەت باشتر بناسین
ڕەگی ھۆنراوەكانی من لە خاكی سەرزەمینمدایە
نازم حیكمەت
و. لە فارسییەوە : ھەژێن
بەشی حەوتەم
له ساڵی ١٩٥١دا لەتەك هاوهڵێكی لاودا له دهريادا بهرهو مهرگ چووم
بيری لێكردهوه و ديتی كه ئەو چ بيهوێ و چ نهيهوێ، ڕۆژی دابڕان هاتۆتهپێشهوه و دهبێت بڕوات … ههرچی زووتريش دهبێت بڕوات و نيشتمانەكهی كه ئهوهندهی خۆشدهويست و خهڵكهكهی كه بە خاتری ئەوان دهژيا و خۆشهويستی ئەوان سهراپای داگرتبوو، بهجێبهێڵێت. هاوسهرهكهی، هاوسهری خۆشهويست و ميهرهبانی، ماڵه گچكهكهی كه تازهكی به داهاته كهمهكهی كهل وپهلی بۆ كڕيبوو و له گشتی زياتر، كوڕهكهی ‘مهمهت’ هيوای ژيانی بهجێبهێڵێت …
له بهرهبهيانێكدا ماڵئاوايی له هاوسهرهكهی ‘منهوهر’ و كوڕه ساواكهی ‘مهمهت’ كرد و بهرهوپيری سيازده ساڵ تاسه و دابڕان چوو، گوتبووی كه دهچێته ماڵی خوشكهكهی له ئانكارا …
چهند ساتێك دواتر كاربهدهستێكی دەزگەی ئاسایيش تهلهفۆنی بۆ خوشكهكهی له ئانكارا كرد و پرسی كه ئايا براكهی لهوێيه؟ ‘ساميه’ی خوشكی پهشۆكا و ترسا كه بهڵايهك بهسهر براكهيدا هاتبێت، بهڵام كاربهدهستهكه پێیگوتبوو، كه نازم سهفهری كردووه و گوتويهتی دهچێته ئانكارا و ئیدی وهڵامی پرسيارهكانی دیكەی ساميهی نهداوه و گوشییهكهی دانایەوه.
نازم سهفهرێكی مهترسيداری بۆ خۆی ڕێكخستبوو، بڕياری دابوو له ڕۆژێكی تۆفانيدا كه كاربهدهستانی زۆر له دهوری بوگاز (بسفر) نين، له دهريا بدات.
نازم سهرهتا سواری كهشتییهكی كهناری بوو و له يهكێ له لهنگهرگه چۆڵهكاندا دابهزی، كه بهپێی ڕێكهوتنی پێشتريان، هاوهڵێكی لاو به بهلهمێكی موتورداری ماسيگرییهوه چاوهڕێی بوو. چووه بهلهمی هاوهڵهكهيهوه. بۆ ئهوهی سهرنجی دهوروبهر ڕانهكێشن بهرهو باشوور چوون و پاش ئهوهی كه له كهنار دووركهوتنهوه، بهلهمهكهيان بهرهو باكوور بادايهوه و بهخێرايی له دهريای ڕهشدا تێپەڕین. ئێواره بوو، تۆفان توندتر بوو و شهپۆلە گەورە و بەرزەكانی دهريا، بهلهمهكهیان وهك پووشێك دەهێنايه ههشهكۆ. لهم كاتهدا مۆتۆڕی بهلهمهكهش لهكاركهوت. له كاتێكدا كه ئیدی تهمابڕ بووبوون، كهشتییهك كه له بوگاز(بسفر)ەوه دههات، هاته دهريای ڕهشهوه و كاتێك كه به تهنيشت بهلهمهكهی ئهواندا تێدهپهڕی، لهژێر دوا ڕۆشنايی خۆردا، نازم ديتی كه كهشتییهكه، كهشتی وڵاتی ‘ڕۆمانيا’يه. نازم ڕوو له چهند دهرياوانێك كه لهسهر تهختی كهشتییهكه وهستابوون و به سهرسوڕمانهوه سهيری ئهم بهلهمه گچكه و لهكاركهوتوهيان دهكرد، كه گيرۆدهی شهپۆڵهكانی دهريابوو بوو، هاواریكرد “من نازم حيكمهت، هۆنهری توركم. ههواڵ بگهيێننه كاپيتان”. كهشتییهكه تێپهڕی و پاش چهند ساتێك، كه ئهوان لهنێوان گومان و مهرگ و هيوای ژياندا دهست و پێيان ڕادهوهشاند، كهشتییهكه وهستا … چهند ساتێك دواتر نازم و هاوهڵهكهی له كابينهی كاپيتنی كهشتییهكهدا بوون و بهرهو يهكێتی سۆڤيهت دهڕۆيشتن.
نازم حيكمهت، هۆنهری گهورهی تورك، كه به سهراپای گيانییهوه نیشتمانەكهی خۆی خۆشدهويست، سيازده ساڵی دوور له نيشتمانهكهی بردهسهر. لهم ماوهدا بۆ زۆر شوێن گەشتیكرد و له گشت شوێنێك لەتەك شهيدايی و وروژانی لهڕادهبهدهری ئازاديخوازانی جيهان ڕووبهڕوو بوو. هۆنهران و نووسهران و هونهرمهندانی گهوره، كه له دواساڵی زيندانبوونهكهيدا بۆ ئازادبوونی ئەو دهنگيان ههڵبڕيبوو، هۆنراوهيان هۆنيبووهوه و بهياننامهيان دهركردبوو، يهك به يهك سەردانی كردن. چهند جار چووه پاريس. له تهنيشت ‘ئاراگۆن’ بۆ كارگهران هۆنراوهی خوێندهوه، لەتەك ‘سارتهر’ قسهوباسگهلێكی دورودرێژی كرد، دوابهرههمی پيكاسۆ’ی له شوێن كارهكهيدا ديت. ساڵی ١٩٥١ له ڤيستيڤالی لاوان له بيرلين لەتەك ‘پابلۆ نيرۆدا’ ئاشنا بوو و هۆنراوهكانی ئەوی له زمانی خۆيهوه بيستن. لەتەك ‘نيكلاس گيلين’ هۆنهری كوبايی گەشتیكرد و لەتەك ئەودا له هۆتێله ئاسيايی و ئهوروپاییهكاندا خهوت. چووه كوبا و له شهقامهكانی هاڤانا’دا لەتەك لاوانی كوبايیدا له ڕێپێوانیكرد و سروودی گوت. بهڵام ئيدی ههرگيز نهيتوانی بگهڕێتهوه بۆ نيشتمانە خۆشهويستهكهی و بهو ئارهزووهوه تلايهوه :
نيشتمانم، نيشتمانم، نيشتمانم
ئيدی نه كڵاوی چنراوی تۆم بۆ ماوهتهوه
نه كهوشێك كه ڕێگهكانی تۆی پێوابێ
دوا كراسيشم سهردهمانێكه لهبهرما دڕاوه
كە له كهتانی ناسك بوو
ئێستاكه تۆ تهنيا له سپێتی پرچما
له وهستانی دڵما
له چرچ و لۆچی نێوچهوانمای
نيشتمانم
نيشتمانم
نيشتمانم
بهرههمهكانی ئەو لهم ماوهدا بۆ زياتر له سی (٣٠) زمان وهرگێڕدران و چاپكران. بهڵام تا كاتێك كه زيندوو بوو، نهيانهێشت له نيشتمانی خۆیدا به زمانی خۆی بڵاوبكرێنهوه. ده (١٠) ساڵی تهواو لەتەك منهوهر نامهی گۆڕییهوه. ئهو نامانهی كه به هۆنراوه بۆ منهوهر’ی نووسيبوون، دواتر كرانه پهرتووكێكی جيا.
بهڵام نازم له دوا ساڵهكانی ژيانيشيدا، بوو به دڵدار و لەتەك ‘ڤراتۆليا كوڤا’ كه زۆر له خۆی گهنجتر بوو، ساڵی ١٩٦١ هاوسهرییكرد.
دڵهی نهخۆشهكەی نازم حيكمهت، له بهرهبهيانی ڕۆژی ٣ی جولای ١٩٦٣دا له مۆسكۆ لهلێدانكهوت. مردنی ئەو، خهڵكی زۆربهی وڵاتانی دونيای خهمباركرد. زۆرێك له هۆنهران و نووسهران له پرسهی ئەودا بهرههمی بهرچاويان ئافهراند، بهڵام هيچكام دهردناكتر له هۆنراوهی هاوهڵی پابلۆ نيرۆدا’ی هۆنهری گهورهی چيلی نییه :
نازم بۆچ مردی ؟
ئێستا، چ بكهم
بهبێ ھۆنینەكانی تۆ
له كوێ چاوگێك پهيداكهم كه تێيدا
ههمان خهنده ههبێ، كه له كاتی پێشوازی ئێمهدا له ڕوخساری تۆدا بوو
نيگايهك وێنهی نيگای تۆ
تێكهڵەیەيێك له ئاو و ئاگر
پڕ له ئازار و شادی
نيگايهك كه ئێمهی بۆ ڕاستی دهچڕی، له كوێ پهيداكهين ؟
برای من
وهها ههستگەلی تازه و ئهندێشانێكت له مندا ئافهراند،
كە ئەگەر بايهكی توند، كە له دهرياوه ههڵدهكا
بيانبا
ههر وهك ههورێ، وهك گهڵايێ دهخليسكێن و
دهچنه شوێنێك و لهسهر زهمينێكی دووردهست دهكهونهخوارێ
كه تۆ له ژيانتدا ههڵتبژاردبوو و
پاش مردنيش پهناگهی تۆيه
ئهمه بۆ تۆ، چهپكه گوڵێكی داودیی چیلی
بۆ تۆ، ڕۆشنایی ساردی مانگ لەسەر دەریاكانی باشوور
بۆ تۆ، جهنگی گهلان و مشتومڕی من و
دهنگی كپكراوی تهپڵه خهمبارهكانی سهرزهمينی من
برام، بێ تۆ له دونيادا، چهنده تهنيام.
له تاسهی ڕوخساری تۆدا ماوم
كه وهك درهختی گوڵكردووی گێلاس، زێڕين بوو
له هاوهڵیی تۆ كه بۆم نان بوو، كه بۆم شكانی تينوويهتی بوو و
وزهی دهدايه خوێنم، بێبهشبووم
یەكەم جار كە تۆم دیت، كاتێ بوو كه له زيندان دهرچووبووی
له زيندانێكی نيوه تاريكدا، كه وهك چاڵی ستهم و ئازار بوو
نيشانهی ستهمم له دهستهكانی تۆيا ديت
له نيگای تۆدا لهدوی تيری كينه گهڕام
بهڵام دڵێكی پاكت ههبوو
دڵێ پڕ له زام و ڕۆشنايی
ئێستاكه من چ بكهم ؟
ئايا دهتوانرێ دونيا بهبێ ئهو گوڵانه وێنابكرێ
كه تۆ له گشت لايێ چاندبووتن ؟
چۆن دهتوانم بژێم، بێ ئهوهی تۆ ڕێنوێيگهر بی ؟
بێ ههستی سوارچاكانهی گهلیی تۆ و توانای هۆنهریی تۆ ؟
سوپاس بۆ تۆ كه وهها بووی
سوپاس بۆ تۆ، بۆ ئهو ئاگرهی كه به سروودهكانت ههڵتگيرساند …
Nazm Hîkmet baştir bnasîn
Regî Honrawekanî min le Xxakî Serzemînimdaye
Nazm hîkmet
w. le Farsîyewe : Hejên
Beşî hewtem
Le sallî 1951da letek hawellêkî lawda le deryada berew merg çûm
Bîrî lêkirdewe û dîtî ke ew çi byewê û çi neyewê, rojî dabrran hatotepêşewe û debêt birrwat … Herçî zûtrîş debêt birrwat û nîştmanekey ke ewendey xoşdewîst û xellkekey ke be xatrî ewan dejya û xoşewîstî ewan serapay dagirtbû, becêbhêllêt. Hawserekey, hawserî xoşewîst û mîhrebanî, malle giçkekey ke tazekî be dahate kemekey kel wpelî bo krrîbû û le giştî zyatir, kurrekey ‘memet’ hîway jyanî becêbhêllêt …
Le berebeyanêkda mallawayî le hawserekey ‘mnewer’ û kurre sawakey ‘memet’ kird û berewpîrî syazde sall tase û dabrran çû, gutbûy ke deçête mallî xuşkekey le ankara …
Çend satêk dwatir karbedestêkî dezgey asayîş telefonî bo xuşkekey le ankara kird û pirsî ke aya brakey lewêye? ‘samye’î xuşkî peşoka û tirsa ke bellayek beser brakeyda hatbêt, bellam karbedesteke pêygutbû, ke nazm seferî kirduwe û gutuyetî deçête ankara û îdî wellamî pirsyarekanî dîkey samyey nedawe û guşîyekey danayewe.
Nazm seferêkî metrisîdarî bo xoy rêkxistibû, birryarî dabû le rojêkî tofanîda ke karbedestanî zor le dewrî bugaz (bsifr) nîn, le derya bdat.
Nazm sereta swarî keştîyekî kenarî bû û le yekê le lengerge çollekanda dabezî, ke bepêy rêkewtinî pêştiryan, hawellêkî law be belemêkî muturdarî masîgrîyewe çawerrêy bû. Çuwe belemî hawellekeyewe. Bo ewey sernicî dewruber ranekêşn berew başûr çûn û paş ewey ke le kenar dûrkewtnewe, belemekeyan berew bakûr badayewe û bexêrayî le deryay reşda têperrîn. Êware bû, tofan tundtir bû û şepole gewre û berzekanî derya, belemekeyan wek pûşêk dehênaye heşeko. Lem kateda motorrî belemekeş lekarkewt. Le katêkda ke îdî temabirr bûbûn, keştîyek ke le bugaz(bsifr)ewe dehat, hate deryay reşewe û katêk ke be tenîşt belemekey ewanda têdeperrî, lejêr dwa roşnayî xorda, nazm dîtî ke keştîyeke, keştî wllatî ‘romanya’ye. Nazm rû le çend deryawanêk ke leser textî keştîyeke westabûn û be sersurrmanewe seyrî em beleme giçke û lekarkewtweyan dekrid, ke gîrodey şepollekanî deryabû bû, hawarîkrid “min nazm hîkmet, honerî turkim. Hewall bgeyênne kapîtan”. Keştîyeke têperrî û paş çend satêk, ke ewan lenêwan guman û merg û hîway jyanda dest û pêyan radeweşand, keştîyeke westa … Çend satêk dwatir nazm û hawellekey le kabîney kapîtnî keştîyekeda bûn û berew yekêtî sovyet derroyiştin.
Nazm hîkmet, honerî gewrey turk, ke be serapay gyanîyewe nîştmanekey xoy xoşdewîst, syazde sallî dûr le nîştmanekey birdeser. Lem maweda bo zor şwên geştîkrid û le gişt şwênêk letek şeydayî û wrujanî lerradebederî azadîxwazanî cîhan rûberrû bû. Honeran û nûseran û hunermendanî gewre, ke le dwasallî zîndanbûnekeyda bo azadbûnî ew dengyan hellbrrîbû, honraweyan honîbuwewe û beyannameyan derkirdbû, yek be yek serdanî kirdin. Çend car çuwe parîs. Le tenîşt ‘aragon’ bo kargeran honrawey xwêndewe, letek ‘sarter’ qsewbasgelêkî durudrêjî kird, dwaberhemî pîkaso’î le şwên karekeyda dît. Sallî 1951 le vîstîvalî lawan le bîrlîn letek ‘pablo nîroda’ aşna bû û honrawekanî ewî le zmanî xoyewe bîstin. Letek ‘nîklas gîlîn’ honerî kubayî geştîkrid û letek ewda le hotêle asyayî û ewrupayyekanda xewt. Çuwe kuba û le şeqamekanî havana’da letek lawanî kubayîda le rêpêwanîkrid û srûdî gut. Bellam îdî hergîz neytwanî bgerrêtewe bo nîştmane xoşewîstekey û bew arezuwewe tlayewe :
nîştmanim, nîştmanim, nîştmanim
îdî ne kllawî çinrawî tom bo mawetewe
ne kewşêk ke rêgekanî toy pêwabê
dwa krasîşm serdemanêke leberma drrawe
ke le ketanî nask bû
êstake to tenya le spêtî pirçma
le westanî dillma
le çirç û loçî nêwçewanmay
Nîştmanim
nîştmanim
nîştmanim
Berhemekanî ew lem maweda bo zyatir le sî (30) zman wergêrrdran û çapkran. Bellam ta katêk ke zîndû bû, neyanhêşt le nîştmanî xoyda be zmanî xoy bllawbikrênewe. De (10) sallî tewaw letek mnewer namey gorrîyewe. Ew namaney ke be honrawe bo mnewer’î nûsîbûn, dwatir krane pertûkêkî cya.
Bellam nazm le dwa sallekanî jyanîşîda, bû be dilldar û letek ‘vratolya kuva’ ke zor le xoy genctir bû, sallî 1961 hawserîykird.
Dlley nexoşekey nazm hîkmet, le berebeyanî rojî 3î culay 1963da le mosko lelêdankewt. Mirdnî ew, xellkî zorbey wllatanî dunyay xembarkird. Zorêk le honeran û nûseran le pirsey ewda berhemî berçawyan aferand, bellam hîçkam derdnaktir le honrawey hawellî pablo nîroda’î honerî gewrey çîlî nîye :
Nazm boç mirdî ?
Êsta, çi bkem
Bebê honînekanî to
Le kwê çawgêk peydakem ke têyda
heman xende hebê, ke le katî pêşwazî êmeda le ruxsarî toda bû
Nîgayek wêney nîgay to
têkelleyeyêk le aw û agir
pirr le azar û şadî
Nîgayek ke êmey bo rastî deçrrî, le kwê peydakeyn ?
Bray min
Weha hestgelî taze û endêşanêkt le minda aferand,
ke eger bayekî tund, ke le deryawe helldeka
byanba
her wek hewrê, wek gellayê dexlîskên û
deçne şwênêk û leser zemînêkî dûrdest dekewnexwarê
ke to le jyantda helltibjardibû û
paş mirdnîş penagey toye
eme bo to, çepke gullêkî dawdîy çîlî
Bo to, roşnayî sardî mang leser deryakanî başûr
bo to, cengî gelan û miştumrrî min û
Dengî kipkrawî teplle xembarekanî serzemînî min
Bram, bê to le dunyada, çende tenyam.
Le tasey ruxsarî toda mawm
Ke wek drextî gullkirdûy gêlas, zêrrîn bû
Le hawellîy to ke bom nan bû, ke bom şkanî tînûyetî bû û
wzey dedaye xwênim, bêbeşbûm
Yekem car ke tom dît, katê bû ke le zîndan derçûbûy
Le zîndanêkî nîwe tarîkda, ke wek çallî stem û azar bû
Nîşaney stemim le destekanî toya dît
Le nîgay toda leduy tîrî kîne gerram
Bellam dllêkî pakt hebû
Dllê pirr le zam û roşnayî
Êstake min çi bkem ?
Aya detwanrê dunya bebê ew gullane wênabkirê
ke to le gişt layê çandibûtin ?
Çon detwanim bjêm, bê ewey to rênwêyger bî ?
bê hestî swarçakaney gelîy to û twanay honerîy to ?
Supas bo to ke weha bûy
Supas bo to, bo ew agrey ke be srûdekant helltigîrsand …
نازم حیكمەت باشتر بناسین
ڕەگی ھۆنراوەكانی من لە خاكی سەرزەمینمدایە
نازم حیكمەت
و. لە فارسییەوە : ھەژێن
بەشی شەشەم
نازم حيكمهت بيری لێكردهوه، كه لهوه زياتر ناتوانێت بهرگهی ئهم ستهمه بگرێت. ئهو چاك دهيزانی، كه ئازادبوونی ئەو واته ئازادبوونی ههزاران زيندانی ڕامیاریی دیكە، كه له زيندانه جۆراوجۆرهكانی وڵاتدا بهندكرابوون …
هيچكام له ناڕهزايهتییهكان، بهياننامه، تێلهگراف و نامهگەلێك، كه له گشت لایەكی جيهانهوه ههروهك لافاو بهڕووی سهرانی توركيه’دا ههڵياندهكرد، كاراییان دانهنابوو. لهتاو ئەوە نازم حيكمهت بڕياریدابوو، دواشتێك كه بۆی ماوهتهوه، لە ڕێی ئازادی خۆی و ههزاران زيندانيدا بيبهخشێت: واته گيانی !
ههڵبهته دهبێت بگوترێت “نيوهی گيانی!”، چونكه لهم دوازده ساڵهدا سهرهڕای پشتئێشە و و لاوازی سییهكانی و ئازاری لاڕەشە سیاتالجی Sciatalgia، تووشی نهخۆشی دڵيش بووبوو. سەرەڕای گشت ئهوانهش، ئەو بڕياریدا له خواردن مانبگرێت : يان ئازادبوون يان مردن !
لهم سهردهمهدا، نازم حيكمهت له زۆربهی وڵاتانی دونيادا تهواو ناسراوبوو. له توركيهش ڕۆژنامهوانان ساتێك لێی نائاگانهبوون و چاپكراوهكان ههموو ڕۆژێ ههواڵێكی تازهی ئەویان بڵاودهكردهوه.
نازم حيكمهت وێردی سهر زمانان بوو. ههمووان خوازياری ئازادبوونی ئەو بوون. ئێستاكه ئيدی بۆی ساخ بووبووهوه، كه له ماوهی ئهم دوازده ساڵهدا بهرگهی چ ستهمێكی كوشندهی گرتووه.
نازم حيكمهت ڕايگهياند، كه له ڕۆژی ٨ی ئاپريڵی١٩٥٠’وه له خواردن ماندهگرێت و نووسی كه ئهم كارهی ئەو ههرگيز له ئهنجامی نائومێدییهوه نییە، بهڵكو بۆ بهدهستهێنانی مافی خۆيهتی و ههروا درێژهیدايێ، ” گيانی تهنيا شتێكه، كه دهتوانێت بهوپهری ئارهزووهوه لهڕێی خۆی و كهسانی دیكەدا بیبەخشێت …”.
بابهتی لهخواردنمانگرتنی نازم له چاپكراوهكاندا بڵاوكرايهوه و گشت لايهنگرانی ئەوی پهشێوكرد و ڕای گشتی دونيای وروژاند. جارێكی دیكە لافاوی تيلهگراف و نامهی ناڕهزايهتی بهرهو سهرانی دهوڵهتی توركيه له ههر چوارلای دونياوه ههڵيكرد. لهلايهكی دیكەيشهوه لايهنگرانی نازم و ههرواش لێپرسراوان بهشێوهيهك دهيانويست بهر به مانگرتن له خواردنی ئەو بگرن. لايهنگرانی نازم، پهشێوی گيانی ئەو بوون و دهيانزانی كه ئەو نهخۆشه و توانای بهرگهگرتنی ئهو كارهی نییه. سهرانی وڵاتيش دهيانويست بهر به وروژانی خهڵك بگرن.
به شێوازی جۆراوجۆر ويستيان ئەو له بڕيارهكهی پاشگهز بكهنهوه و جارێكی دیكەيش بههيوايهكی بێبنهما ئەو لهپشت دیواری زيندان ڕابگرن. بهڵام نازم لهسهر بڕياری خۆی سووربوو و له ههمان ڕۆژدا كه پێشتر ڕايگهياندبوو، دهستیدايه مانگرتن له خواردن …
لهخواردنمانگرتنی نازم نهك تهنيا بۆچوونی گشتی توركيهی دژی كهسانێك، كه ئهم هۆنهره ئازاديخوازه، كه به شانازی ئهدهبياتی هاوچهرخی تورك و باوكی هۆنراوهی توركی دهژمێردرا، زيندانیكردبوو، وروژاند، بهڵكو خهڵكی زۆرێك له وڵاتانيش لهتاو ئهو ههمگه ستهم و نادادوهرییهی كه سهرانی دهوڵهتی توركيه بهرامبهر ئهم هۆنهره گهورهيه ڕهواياندهبينی، توڕهكرد … دهوڵهت و ڕامیاركارانی وڵات بهره بهره شڵهژان. شالياری دادوهریی دهستبهجێ لێكۆڵهرهوانی نارده زيندانی بورسه و ھەوڵیاندا به بهڵێندانی درۆينه، ئەو له بريارهكهی پاشگهزبكهنهوه. بهڵام نازم گوێی بە ھەوڵەكەی نهدا. ناچار، دهوڵهت ڕايگهياند، لهبهرئهوهی كه نازم حيكمهتی هۆنهر بهتوندی نهخۆشه و پێداویستییهكانی چارهسهركردنی له زيندانی بورسه’دا نين، دهيگوێزرێتهوه بۆ ئێستانبول. زيندانيانی زيندانی بورسه، كه ‘نازم’يان زۆر خۆشدهويست و به “بابه” بانگياندهكرد، بهم ههواڵه پهشێوان. ئهوان نهياندەويست، ھەروا به ئاسانی “بابه” لهدهستبدهن. له كاربهدهستانی دهوڵهتی دڵنيانهبوون و دهترسان، كه لهنێویبهرن. خهريكبوو زيندانيانی بورسه ههڵچن. لهبهرئهوه كاربهدهستانی دهوڵهت لهژێر چاودێرییهكی زۆردا، نيوهشهو بهنهێنی نازم’يان له زيندانی بورسه دهركرد و گواستيانهوه بۆ ئێستانبول. له ئێستانبول دهستبهجێ ئەویان له نهخۆشخانه پڕ ئامێرهكان خهواند. نازم بهرههڵستیدهكرد و ئامادهنهبوو مانگرتن له خواردنهكهی بشكێنێت. دكتۆر و شارهزايان چاويانپێكهوت و ڕاپۆرتيان نووسی، كه زۆر نهخۆشه، باری سییهكان و دڵی زۆر خراپه و بۆی ههيه گيانی لهدهستبدات. نازم دهيزانی، كه مردنی ئەو بۆ دوژمنهكانی مهترسيداره، لهبهرئهوه دڵبهستهی مردن بووبوو و گوێی لهو ڕاپۆرتانه شلنهبوو و بهشێوهيهكی بێچەندوچون، ملی به مانهوه و خهوتن له نهخۆشخانه نهدهدا و ئامادهی چارهسهركردننهبوو و داوايكرد ههرچی زووتر بيگێڕنهوه زيندان. سهرهنجام دەسەڵاتداران ناچاربوون، بيبهنه يهكێك له زيندانهكانی ئێستانبول …
خاتوو ‘جهليله’ دايكی نازم حيكمهت، كه تاڕادهيهك بينايی لهدهستدابوو و له خهمی كوڕه ئازاديخوازهكهيدا له باری ئاسايی كهمێك پيرتر دههاتهبهرچاو، بۆ ڕزگاركردنی كوڕهكهی كه له يازدهههمين ڕۆژی مانگرتن له خواردنهكهيدا بێهۆشكهوتبوو و له گيانهڵاندا بوو، لهسهر پردی بهناوبانگی ‘ گالاتای’ دانيشت و ڕۆژووی ڕاگهياند و بۆ ڕزگاری ئەو واژۆی كۆدهكردهوه. خهڵك له دهوری ئهم ژنه جهرگسووتاوه، كۆبوونهوه و لهسهر پردهكه قهرهباڵخییهكی سهير پهيدابوو. پۆليس ئەویشیان گرتيان برديانه پۆليسخانه، بهڵام پاش چهند ساتێك (ساعهتێك) بۆ پێشگرتن به وروژانی زياتری خهڵك، ئازاديانكرد.
بهڵام بۆ سبهينێی ئهو ڕۆژه، ئورهان وهلی ، ئهكتای ڕهفعهت و مهليح جهودهت، سێ هۆنهری بهناوبانگ و خۆشهويستی خهڵك، بۆ ڕزگاركردنی گيانی نازم حيكمهت سێ ڕۆژ ڕۆژوويان ڕاگهياند … لهم كاتهدا ههڵبژاردن دهستیپێكرد. لهبهرئهوه تا پێكهێنانی ئهنجومهنی تازه و پهسهندكردنی ياسای لێبورنی گشتی، دهبوو چاوهڕوانبكرێت. لهسهر داخوازی پێداگرانهی زۆرێك له نووسهران و هۆنهران و هونهرمهندان و ڕۆشنبيرانی وڵات، بهتايبهت كۆمهڵه خهڵكێكی زۆر له لايهنگرانی، نازم ئامادهبوو بهشێوهی كاتی مانگرتنەكەی لهخواردن بشكێنێت.
سهرهنجام ههڵبژارن كرا و پارتی ديموكرات دهسهڵاتی گرتهدهست، پاش پێكهێنانی پارلەمان، پێشنیاری لێبوردنی گشتی چووه بهردهم پارلەمان. جارێكی دیكە دوژمنانی نازم دهستهوهستان نهمانهوه و خاڵيێكيان خسته ياسای لێبوردنی گشتییهوه، كه بهپێی ئهوه كهسانێك، كه بهپێی بهندی (٩٤)ی ياسای سزادانی سەربازیی گيرابوون، بهر لێبوردن نهكهون و ئهمه بەواتای پانزده (١٥) ساڵی دیكە له زيندانداڕاگرتنی نازم حيكمهت، بوو. بهڵام ناڕهزايهتییهكان جارێكی دیكە زياد و زيادتر پهرهيانسهند و دواجار بە ناچاریی خاڵێكی دیكەيان خسته ياساوه، كه وهبهركهوتووانی ئهو بهندهش دوو لهسهر سێی سزاكهيان دهبهخشرا و نازم كه سيازده ساڵی له بيست و ههشت ساڵ زيندان بەسەربردبوو، سهرهنجام ڕۆژی ١٥ی جونی ١٩٥٠ به دڵێكی نهخۆش و سی لاوازوه لهپشت شورەی ئاسنينی زیندان هاتهدهر. هاوسهرهكهی منهوهر، له تهواوی ئهم ماوهدا بۆ ساتێك وچانی نهدابوو. يهك ساڵی تهواو له شاری بورسه نيشتهجێ بووبوو و لهم گشته ماوهدا تا ئهو جێیەی، كه دهستورهكانی زيندان بواريان دهدا، چاودێریی و ئاگاداریی هاوسهرهكهی دهكرد.
زندانيانی زيندانی بورسه، چ ئهوانهی كه لهسهر بنهمای لێبوردنی گشتی ئازاد بووبوون و چ ئهوانهی كه چهند ساڵ لهماوهی زيندانی بوونهكهيان داشكابوو، بهڵام هێشتاكه دهبوو له زيندان بمێننهوه، به شادی و دڵخۆشییهكی بێوێنهوه له دهوری نازم كۆبووبوونهوه و بهبۆنهی ئازادبوونی ئەوهوه، جهژنيان دهگێڕا.
نازم’يش وهك گشت زيندانییه ئازادبووهكان پاش چهند ڕۆژ كهوته گهڕان له دووی كار. دهيويست كار بكات و خهرجی خۆی و هاوسهر و كۆرپهكهيان كه بهڕێوهبوو، پەیدابكات. ئەو چهند زمانی دهزانی. له زيندان ساڵههای ساڵ كاری ڕستن و چنينی كردبوو و لهم كارهدا بووبووه وهستا. بهڵام ئهوانهی كه له تهواوی ئهم ساڵانهدا نهيانهێشتبوو گهورهترين هۆنهری تورك ههناسهيهكی ئاسووده ههڵكێشێت، جارێكی دیكە لهسهر ڕێی ئەو كۆمەلێك ڕێگریی نهديتراو و ديتراويان دانان.
ئەو له ڕوانگهی ئهوانهوه تاوانبار بوو، ئهگهرچی بهر لێبوردنی گشتی كهوتبێت يان نا، دهبوو دهنگی ئەو كپبكرێت، چونكه ههندێك گوێچكه بهرگهی بیستنی دهنگی ئەویان نهدهگرت. نازم لهم دهرگه و لهو دهرگهی دەدا، ئامادهبوو ههر كارێك بكات، تاوهكو تهنيا بتوانێت خهرجی ژيانی خۆی و هاوسهر و مناڵی دابینبكات. ئيدی تهنيا ئارهزووی ئەو ئهوه بوو، كه ماڵێكی گچكه بهكرێبگرێت و به ئارهزوو و خواستی خۆی بيڕازێنێتهوه و پاش ساڵانێك له زيندان و دهربهدهری به ئاسودهییهوه له تهنيشت هاوسهر و مناڵهكهيدا بژی و خهريكی كاری ئهدهبی و هۆنراوه و شانۆنووسين بێت. ڕۆژانێكی دورودرێژ له دووی كار گهڕا، بهڵام كهس ئامادهنهبوو، كار بەو بدات. له ههمووی خراپتر، ئهوهی كه هێشتا پۆليس له دووی بوون، بۆ ههر شوێنێك دهڕۆيشت، چهند پۆليسی نهێنی له دووی بوون.
دواجار له ههمان كۆمپانی فيلمسازيدا، كه پێش زيندانییكرانی، كاری لێ دهكرد، توانی كارێك پهيدابكات. ههرچهنده داهاتێكی كهمی ههبوو، بهڵام بهرامبهر بهم چاكهيهی بهڕێوهبهرانی كۆمپانییەكه سوپاسگوزار بوو، كه وێرابوويان كار بەو بدهن. لهو كۆمپانییهدا سيناريۆی دهنووسی، خهريكی كاری دوبلاج بوو و له ئامادهكردنی فيلمهكاندا چاودێرییدهكرد، بهڵام بڕياربوو بههيچ شێوهيهك له هيچ كوێيهكی ئهو فيلمانهدا ناوی ئهو نهبردرێت. نازم بەم مەرجە ڕازيبوو. پاشنيوهڕوان ماندوو و نيوهگيان لهكار دهگهڕاوه و له تهنيشت هاوسهرهكی منهوهر، هيلاكی ڕۆژگاری لهبيری خۆی دهبردهوه و بۆ ساوايهك كه له داهاتوويهكی نزيكدا لهدايكدهبوو، پلانی دادهڕێژا و جار جار هاوهڵە نزیكەكانی وهك ‘عابدين دنيو’ی نيگاركێش، ‘سهعيد فايق’ نووسهری بهناوبانگ و ‘ئهكتای ڕهفعهت’ی هۆنهر دههاتنه ديدهنی و چهند سات پێكهوه دادهنيشتن و لهبارهی هونهر و ئهدهبيات قسهوباسياندهكرد.
سهرهنجام منهوهر، كوڕێكی بوو. نازم ههميشه به خزم و هاوهڵانی دهگوت : كه منهوهر كوڕێكی بۆ ئەو دهبێ و پێشتر ناويشی نابوو ‘مهمهت’ … سەرەنجام مهمهت لهدايكبوو. شادی نازم لهڕادهبهدهر بوو. ئهم پياوه، ئهم مرۆڤه كه دونيای به هۆنراوهی جوان و پايهدارییهوه داگرتبوو، بهختهوهری بهواتای كەتواریی، پاش ئهو ههمووه ڕهنج و كوێرهوهرییه بێئهژمارانه، كه لهو نێوهنده بچووكه خێزانییهی بهدهستیهێنابوو. به شادییهكی لهڕادهبهدهر و و به شانازیی باوكانهوه لهبارهی مهمهت’وه دهدوا. مافی خۆی بوو، چل و نۆ ساڵ له تهمهنی دهگوزهرا و تازه بووبوو به باوك.
نازم دهيزانی كه دهيانهوێت ئهم خۆشییه گچكهيهی، كه پاش ساڵانێك له زيندان و دهربهدهری بهدهستیهێنابوو، لێیبستێنن. دهيزانی كه ههميشه چاودێرییدهكهن، دهيزانی كه چاوهڕێی بيانوويهكی بچووكن، بهڵام ئهو ههموو توانای خۆی دهخستهگهڕ، تاوەكو بيانوويهك نهداته دهست دوژمنانی. چونكه بەتەمابوو له وڵاتهكهيدا له تهنيشت خێزانهكهيدا بژی و ئيدی به هيچ شێوهيهك ئامادهنهبوو، ئهوهی كه بهدهستیهێناوه، لهدهستیبدات. بهڵام …
ڕۆژێك كاربهدهستێكی فهرمانگهی سهربازگيریی له دهگهی ماڵهكهی دهدا و داوا له نازم دهكات، كه ههرچی زووتر خۆی بۆ ئهنجامدانی خزمهتی سهربازیی بناسێنێت. نازم حيكمهت باوهڕینهدهكرد، كه له تهمهنی پهنجا ساڵيدا ئهويان بۆ خزمهتی سهربازیی بيهوێت. بێجگه لهوهش، ئهو كه كۆلێجی هێزی دهريايی تهواوكردووه و ماوهيهكيش له هێزی دهريايیدا خزمهتیكردووه. ههرچۆن بوو، سبهينێی ئهو ڕۆژه گشت بڕوانامهكانی و ڕاپۆرته پزيشكییه جۆراوجۆرهكان لهبارهی نهخۆشی دڵ و لاوازی سییهكانی و ئازاری لاڕەشە سیاتالجی Sciatalgia، لەتەك خۆی بردنییه فهرمانگهی سهربازگيری و چهند سات لەتەك كاربهدهستانی بيانووگير مشتومڕدهكات، ڕۆشنیدهكاتهوه و باسیدهكات. بهڵام ھەوڵەكەی بێسووددەبێت. تهنانهت شوێنی خزمهتكردنهكهشی پێشتر ئامادهكرابوو؛ له شوێنێكی دووردهست و ئاو و ههوا ناجۆری وڵات ! نازم پێشنياردهكات، كه پزيشكی سەربازیی بیبینێت. پزيشك بهوردی دهيپشكنێت و دووبهدوو پێیدهڵێت ” تۆ بهم بارهوه كه ههتە، نيو سات لهبهر خۆرهتاو بووهستیت، مردنت مسۆگەرە ! بهڵام چیبكهم، كه دهبێت له ڕاپۆرتهكهمدا بنووسم، كه تهندروستيت زۆرباشه ! “
ئيدی ئهمه له توانای ئەو بهدهربوو. بههيچ شێوهيهك ناتوانرێت ئهم پيلانه پوچهڵبكرێتهوه و بههيچ شێوهيهكيش ناتوانرێت بهرگهی بگيردرێت. لهو كاتهدا نازم ڕووداوی كوشتنی ‘سهباحهدين عهلی’ بيركهوتهوه ؛ نووسهری بهناوبانگ، كه دواجار به فێڵ و تهڵهكه لهسهر سنووری بولگاريا لهكاتی ههڵهاتندا كوشتيان ! نازم كهوته بيركردنهوه : ‘سهباحهدين عهلی’يان ئهوهنده خسته ژێر فشارهوه، تاوەكو ناچاربوو ڕابكات و سەرەنجام لهسهر سنووری توركيه- بولگاريا بهدهستی يهكێك له نۆكهرانيان كوشتيان و ئاوايان نيشاندا، ئهو كهسهی كه لەتەكيدا بووه، لهبهر چاوبڕينه پارهوپوول، ئهوی كوشتووه …. نازم ئەمەی بەخەیاڵداھات، نهكا ئێستاكه بۆ ئهويش وهها پيلانێكيان داڕشتبێت؟ تۆ بڵێی ئهم جاره ويستبێتيان به شێوهيهك ئەو لهناوبهرن. ههر چهند شهوێك لهوهوپێش، كه لهسهر كارهوه بۆ ماڵهوه دهگهڕايهوه، خهريكبوو به ئۆتۆمۆبێل بەژێرییهوه بكەن … ئهو ڕۆژانه هاوهڵانی دوور و نزيكی ئاگادارياندهكردهوه و پێداگرانه داوايانلێدهكرد كه ئاگاداری خۆی بێت … نازم ههستی بهمهترسی كردبوو … ههردهم مهرگ بۆ ئەو له بۆسهدا بوو … ئهم جار دهيانويست بيبهنه سهربازی و لهو ناوچه ئاو وههوا خراپهدا سهنگومی بكهن. ئهوان بهباشی دهيانزانی، كه ئهو نهخۆشه ! باری دڵ و سییهكانی جۆرێكه، كه لهو ناوچهدا چهند ڕۆژ زياتر ناژی.
Nazm Hîkmet baştir bnasîn
Regî Honrawekanî min le Xxakî Serzemînimdaye
Nazm Hîkmet
w. le Farsîyewe : Hejên
Beşî şeşem
Nazm hîkmet bîrî lêkirdewe, ke lewe zyatir natwanêt bergey em steme bigrêt. Ew çak deyzanî, ke azadbûnî ew wate azadbûnî hezaran zîndanî ramyarîy dîke, ke le zîndane corawcorekanî wllatda bendikrabûn …
Hîçkam le narrezayetîyekan, beyanname, têlegraf û namegelêk, ke le gişt layekî cîhanewe herwek lafaw berrûy seranî turkye’da hellyandekrid, karayyan danenabû. Letaw ewe nazm hîkmet birryarîdabû, dwaştêk ke boy mawetewe, le rêy azadî xoy û hezaran zîndanîda bîbexşêt: wate gyanî !
Hellbete debêt bgutrêt “nîwey gyanî!”, çunke lem dwazde salleda sererray piştêşe û wi lawazî sîyekanî û azarî larreşe syatalcî Sciatalgia, tûşî nexoşî dllîş bûbû. Sererray gişt ewaneş, ew birryarîda le xwardin manbigrêt : yan azadbûn yan mirdin !
Lem serdemeda, nazm hîkmet le zorbey wllatanî dunyada tewaw nasrawbû. Le turkyeş rojnamewanan satêk lêy naaganebûn û çapkrawekan hemû rojê hewallêkî tazey ewyan bllawdekirdewe.
Nazm hîkmet wêrdî ser zmanan bû. Hemuwan xwazyarî azadbûnî ew bûn. Êstake îdî boy sax bûbuwewe, ke le mawey em dwazde salleda bergey çi stemêkî kuşindey girtuwe.
Nazm hîkmet raygeyand, ke le rojî 8î aprîllî1950’we le xwardin mandegrêt û nûsî ke em karey ew hergîz le encamî naumêdîyewe nîye, bellku bo bedestihênanî mafî xoyetî û herwa drêjeydayê, ” gyanî tenya ştêke, ke detwanêt bewperî arezuwewe lerrêy xoy û kesanî dîkeda bîbexşêt …”.
Babetî lexwardinmangirtnî nazm le çapkrawekanda bllawkrayewe û gişt layengranî ewî peşêwkird û ray giştî dunyay wrujand. Carêkî dîke lafawî tîlegraf û namey narrezayetî berew seranî dewlletî turkye le her çwarlay dunyawe hellîkrid. Lelayekî dîkeyşewe layengranî nazm û herwaş lêprisrawan beşêweyek deyanuyist ber be mangirtin le xwardinî ew bigrin. Layengranî nazm, peşêwî gyanî ew bûn û deyanzanî ke ew nexoşe û twanay bergegirtnî ew karey nîye. Seranî wllatîş deyanuyist ber be wrujanî xellk bigrin.
Be şêwazî corawcor wîstyan ew le birryarekey paşgez bkenewe û carêkî dîkeyş behîwayekî bêbnema ew lepşit dîwarî zîndan rabgrin. Bellam nazm leser birryarî xoy sûrbû û le heman rojda ke pêştir raygeyandibû, destîdaye mangirtin le xwardin …
Lexwardinmangirtnî nazm nek tenya boçûnî giştî turkyey djî kesanêk, ke em honere azadîxwaze, ke be şanazî edebyatî hawçerxî turk û bawkî honrawey turkî dejmêrdra, zîndanîkirdbû, wrujand, bellku xellkî zorêk le wllatanîş letaw ew hemge stem û nadadwerîyey ke seranî dewlletî turkye beramber em honere gewreye rewayandebînî, turrekrid … Dewllet û ramyarkaranî wllat bere bere şllejan. Şalyarî dadwerîy destbecê lêkollerewanî narde zîndanî burse û hewllyanda be bellêndanî droyne, ew le biryarekey paşgezbkenewe. Bellam nazm gwêy be hewllekey neda. Naçar, dewllet raygeyand, leberewey ke nazm hîkmetî honer betundî nexoşe û pêdawîstîyekanî çareserkirdnî le zîndanî burse’da nîn, deygwêzrêtewe bo êstanbul. Zîndanyanî zîndanî burse, ke ‘nazm’yan zor xoşdewîst û be “babe” bangyandekrid, bem hewalle peşêwan. Ewan neyandewîst, herwa be asanî “babe” ledestibden. Le karbedestanî dewlletî dillnyanebûn û detirsan, ke lenêwîbern. Xerîkbû zîndanyanî burse hellçin. Leberewe karbedestanî dewllet lejêr çawdêrîyekî zorda, nîweşew benhênî nazm’yan le zîndanî burse derkird û gwastyanewe bo êstanbul. Le êstanbul destbecê ewyan le nexoşxane pirr amêrekan xewand. Nazm berhellsitîdekrid û amadenebû mangirtin le xwardnekey bişkênêt. Diktor û şarezayan çawyanpêkewt û raportyan nûsî, ke zor nexoşe, barî sîyekan û dllî zor xrape û boy heye gyanî ledestibdat. Nazm deyzanî, ke mirdnî ew bo dujimnekanî metrisîdare, leberewe dillbestey mirdin bûbû û gwêy lew raportane şilnebû û beşêweyekî bêçenduçun, mlî be manewe û xewtin le nexoşxane nededa û amadey çareserkirdinnebû û dawaykird herçî zûtir bîgêrrnewe zîndan. Serencam desellatdaran naçarbûn, bîbene yekêk le zîndanekanî êstanbul …
Xatû ‘celîle’ daykî nazm hîkmet, ke tarradeyek bînayî ledestdabû û le xemî kurre azadîxwazekeyda le barî asayî kemêk pîrtir dehateberçaw, bo rizgarkirdnî kurrekey ke le yazdehemîn rojî mangirtin le xwardnekeyda bêhoşkewtibû û le gyanellanda bû, leser pirdî benawbangî ‘ galatay’ danîşt û rojûy rageyand û bo rizgarî ew wajoy kodekirdewe. Xellk le dewrî em jne cergisûtawe, kobûnewe û leser pirdeke qereballxîyekî seyr peydabû. Polîs ewîşyan girtyan birdyane polîsxane, bellam paş çend satêk (sa’etêk) bo pêşgirtin be wrujanî zyatrî xellk, azadyankird.
Bellam bo sbeynêy ew roje, urhan welî , ektay ref’et û melîh cewdet, sê honerî benawbang û xoşewîstî xellk, bo rizgarkirdnî gyanî nazm hîkmet sê roj rojûyan rageyand … Lem kateda hellbjardin destîpêkrid. Leberewe ta pêkhênanî encumenî taze û pesendkirdnî yasay lêburnî giştî, debû çawerrwanbikrêt. Leser daxwazî pêdagraney zorêk le nûseran û honeran û hunermendan û roşnibîranî wllat, betaybet komelle xellkêkî zor le layengranî, nazm amadebû beşêwey katî mangirtnekey lexwardin bişkênêt.
Serencam hellbjarn kra û partî dîmukrat desellatî girtedest, paş pêkhênanî parleman, pêşnyarî lêburdinî giştî çuwe berdem parleman. Carêkî dîke dujimnanî nazm destewestan nemanewe û xallyêkyan xiste yasay lêburdinî giştîyewe, ke bepêy ewe kesanêk, ke bepêy bendî (94)î yasay szadanî serbazîy gîrabûn, ber lêburdin nekewn û eme bewatay panizde (15) sallî dîke le zîndandarragirtnî nazm hîkmet, bû. Bellam narrezayetîyekan carêkî dîke zyad û zyadtir pereyansend û dwacar be naçarîy xallêkî dîkeyan xiste yasawe, ke weberkewtuwanî ew bendeş dû leser sêy szakeyan debexişra û nazm ke syazde sallî le bîst û heşt sall zîndan beserbirdbû, serencam rojî 15î cunî 1950 be dllêkî nexoş û sî lawazwe lepşit şurey asnînî zîndan hateder. Hawserekey mnewer, le tewawî em maweda bo satêk wçanî nedabû. Yek sallî tewaw le şarî burse nîştecê bûbû û lem gişte maweda ta ew cêyey, ke desturekanî zîndan bwaryan deda, çawdêrîy û agadarîy hawserekey dekrid.
Zindanyanî zîndanî burse, çi ewaney ke leser bnemay lêburdinî giştî azad bûbûn û çi ewaney ke çend sall lemawey zîndanî bûnekeyan daşkabû, bellam hêştake debû le zîndan bmênnewe, be şadî û dillxoşîyekî bêwênewe le dewrî nazm kobûbûnewe û beboney azadbûnî ewewe, cejnyan degêrra.
Nazm’îş wek gişt zîndanîye azadbuwekan paş çend roj kewte gerran le dûy kar. Deyuyist kar bkat û xercî xoy û hawser û korpekeyan ke berrêwebû, peydabkat. Ew çend zmanî dezanî. Le zîndan sallehay sall karî ristin û çnînî kirdbû û lem kareda bûbuwe westa. Bellam ewaney ke le tewawî em sallaneda neyanhêştibû gewretrîn honerî turk henaseyekî asûde hellkêşêt, carêkî dîke leser rêy ew komelêk rêgrîy nedîtraw û dîtrawyan danan.
Ew le rwangey ewanewe tawanbar bû, egerçî ber lêburdinî giştî kewtibêt yan na, debû dengî ew kipbkrêt, çunke hendêk gwêçke bergey bîstinî dengî ewyan nedegrit. Nazm lem derge û lew dergey deda, amadebû her karêk bkat, taweku tenya bitwanêt xercî jyanî xoy û hawser û mnallî dabînbkat. Îdî tenya arezûy ew ewe bû, ke mallêkî giçke bekrêbgirêt û be arezû û xwastî xoy bîrrazênêtewe û paş sallanêk le zîndan û derbederî be asudeyyewe le tenîşt hawser û mnallekeyda bjî û xerîkî karî edebî û honrawe û şanonûsîn bêt. Rojanêkî durudrêj le dûy kar gerra, bellam kes amadenebû, kar bew bdat. Le hemûy xraptir, ewey ke hêşta polîs le dûy bûn, bo her şwênêk derroyişt, çend polîsî nhênî le dûy bûn.
Dwacar le heman kompanî fîlimsazîda, ke pêş zîndanîykranî, karî lê dekrid, twanî karêk peydabkat. Herçende dahatêkî kemî hebû, bellam beramber bem çakeyey berrêweberanî kompanîyeke supasguzar bû, ke wêrabûyan kar bew bden. Lew kompanîyeda sînaryoy denûsî, xerîkî karî dublac bû û le amadekirdnî fîlmekanda çawdêrîydekrid, bellam birryarbû behîç şêweyek le hîç kwêyekî ew fîlmaneda nawî ew nebirdrêt. Nazm bem merce razîbû. Paşnîwerrwan mandû û nîwegyan lekar degerrawe û le tenîşt hawserekî mnewer, hîlakî rojgarî lebîrî xoy debirdewe û bo sawayek ke le dahatûyekî nzîkda ledaykdebû, planî daderrêja û car car hawelle nzîkekanî wek ”abdîn dnîw’î nîgarkêş, ‘se’îd fayq’ nûserî benawbang û ‘ektay ref’et’î honer dehatne dîdenî û çend sat pêkewe dadenîştin û lebarey huner û edebyat qsewbasyandekrid.
Serencam mnewer, kurrêkî bû. Nazm hemîşe be xzim û hawellanî degut : ke mnewer kurrêkî bo ew debê û pêştir nawîşî nabû ‘memet’ … Serencam memet ledaykbû. Şadî nazm lerradebeder bû. Em pyawe, em mrove ke dunyay be honrawey cwan û payedarîyewe dagirtbû, bextewerî bewatay ketwarîy, paş ew hemuwe renc û kwêrewerîye bêejmarane, ke lew nêwende bçûke xêzanîyey bedestîhênabû. Be şadîyekî lerradebeder û wi be şanazîy bawkanewe lebarey memet’we dedwa. Mafî xoy bû, çil û no sall le temenî deguzera û taze bûbû be bawk.
Nazm deyzanî ke deyanewêt em xoşîye giçkeyey, ke paş sallanêk le zîndan û derbederî bedestîhênabû, lêybistênin. Deyzanî ke hemîşe çawdêrîydeken, deyzanî ke çawerrêy byanûyekî bçûkin, bellam ew hemû twanay xoy dexistegerr, taweku byanûyek nedate dest dujimnanî. Çunke betemabû le wllatekeyda le tenîşt xêzanekeyda bjî û îdî be hîç şêweyek amadenebû, ewey ke bedestîhênawe, ledestîbdat. Bellam …
Rojêk karbedestêkî fermangey serbazgîrîy le degey mallekey deda û dawa le nazm dekat, ke herçî zûtir xoy bo encamdanî xizmetî serbazîy bnasênêt. Nazm hîkmet bawerrînedekrid, ke le temenî penca sallîda ewyan bo xizmetî serbazîy byewêt. Bêcge leweş, ew ke kolêcî hêzî deryayî tewawkirduwe û maweyekîş le hêzî deryayîda xizmetîkirduwe. Herçon bû, sbeynêy ew roje gişt birrwanamekanî û raporte pzîşkîye corawcorekan lebarey nexoşî dill û lawazî sîyekanî û azarî larreşe syatalcî Sciatalgia, letek xoy birdnîye fermangey serbazgîrî û çend sat letek karbedestanî byanûgîr miştumirrdekat, roşnîdekatewe û basîdekat. Bellam hewllekey bêsûddebêt. Tenanet şwênî xizmetkirdnekeşî pêştir amadekrabû; le şwênêkî dûrdest û aw û hewa nacorî wllat ! Nazm pêşnyardekat, ke pzîşkî serbazîy bîbînêt. Pzîşk bewridî deypişknêt û dûbedû pêydellêt ” to bem barewe ke hete, nîw sat leber xoretaw buwestît, mirdint msogere ! Bellam çîbkem, ke debêt le raportekemda bnûsim, ke tendrustît zorbaşe ! “
Îdî eme le twanay ew bederbû. Behîç şêweyek natwanrêt em pîlane puçellbikrêtewe û behîç şêweyekîş natwanrêt bergey bgîrdirêt. Lew kateda nazm rûdawî kuştinî ‘sebahedîn ‘elî’ bîrkewtewe ; nûserî benawbang, ke dwacar be fêll û telleke leser snûrî bulgarya lekatî hellhatinda kuştyan ! Nazm kewte bîrkirdnewe : ‘sebahedîn ‘elî’yan ewende xiste jêr fşarewe, taweku naçarbû rabkat û serencam leser snûrî turkye- bulgarya bedestî yekêk le nokeranyan kuştyan û awayan nîşanda, ew kesey ke letekîda buwe, leber çawbrrîne parewpûl, ewî kuştuwe …. Nazm emey bexeyalldahat, neka êstake bo ewîş weha pîlanêkyan darriştbêt? To bllêy em care wîstibêtyan be şêweyek ew lenawbern. Her çend şewêk lewewpêş, ke leser karewe bo mallewe degerrayewe, xerîkbû be otomobêl bejêrîyewe bken … ew rojane hawellanî dûr û nzîkî agadaryandekirdewe û pêdagrane dawayanlêdekrid ke agadarî xoy bêt … nazm hestî bemetrisî kirdbû … herdem merg bo ew le boseda bû … em car deyanuyist bîbene serbazî û lew nawçe aw whewa xrapeda sengumî bken. Ewan bebaşî deyanzanî, ke ew nexoşe ! Barî dill û sîyekanî corêke, ke lew nawçeda çend roj zyatir najî.
نازم حیكمەت باشتر بناسین
ڕەگی ھۆنراوەكانی من لە خاكی سەرزەمینمدایە
نازم حیكمەت
و. لە فارسییەوە : ھەژێن
بەشی پێنجەم
ساڵ له دوای ساڵ تێدهپهڕێ. كۆتايی به جەنگی جيهانی دووهم ھاتووە. دونيا خهريكه ههناسهيهكی بهبهردادێتهوه. فاشيزم له گشت لايهكهوه پاشهكشێی پێكراوه، ڕايش [دەوڵەتی نازیی ئاڵمانیا] كه پاگهندهی دهوڵهتی ههزار ساڵهيی دهكرد، له چهند ساڵ زياتر خۆی ڕانهگرت. خهڵكی وڵاتانی ژێردهسته يهك له دوای يهك بۆ ئازادی و سهربهخۆيی دهجهنگن … له ‘توركيه’ش پاش ساڵانێكی دورودرێژ سهركوت و داپلۆساندن بهره بهره سروهی ئازادی ههڵدهكا … له تهواوی ئهم ساڵانهدا ناوی نازم حيكمهت له هيچ شوێنێك نهبراوه و دوژمنانی ئەو ئاوا بيردهكهنهوه، كه ئهو لهبيركراوه و شورەكانی زيندانهكان بۆ ههميشه ئهويان له جهماوهرهكهی دابڕيوه، بهڵام …
له كۆتايی ساڵی ١٩٤٩دا ‘موحهمهد عهلی سەبۆك’ پارێزهر، يهكهمين گوتارێكی تهكاندهری له ڕۆژنامهی نيشتماندا دهنووسێت و دادگهيیكردن و سزادانی نازم حيكمهت له ڕوانگهی ياسا باوهكانهوه ههڵدهسهنگێنێت و دهپرسێت ” لهم دادگهيهدا به پشت بهستن به چ شتێك، بهپێی كامه بهڵگه و بڕوانامه و ههروهها لهسهر بنهمای چ تاوانێك ئهويان ٢٨ ساڵ زيندان سزاداوه ؟ …”
ههر ئهم پارێزهره له گوتارێكی دیكەدا بهناونيشانی ‘درێفوس Dreyfus _ نازم حيكمهت ‘ ئهو دوو دادگهییكردنه لەتەك يهك بهراورددهكات و به مهخابنێكی زۆرهوه وهبيردێنێتهوه، كه له ماوهی چوار ساڵدا كه درێفوس ( ئهفسهری فهرهنسی كه به تۆمهتی دژهخونیكردن له نيشتمان گيرابوو و به زيندانی ههتايی سزادرابوو) له زينداندا بوو، گشت ئازاديخوازان و دادپهوهران و ڕۆشنبيران؛ بهكورتی گشت مرۆڤه ئازاديخوازهكان دژی ستهمێك، كه لهو كرابوو، دهنگی ناڕهزايهتییان ههڵبڕی و نووسهری وهك ‘ ئێميل زۆلا ‘ بهههموو توانا و وزهيهوه لهم ڕێيهدا تێكۆشا.
” بهڵام له ساڵی ١٩٣٨ بهم لاوه، هۆنهرێكی ئازاديخوازی وهك نازم حيكمهت، كه بهرههمهكانی مايهی شانازی ئهدهبياتی هاوچهرخی توركن، به ناڕهوا و بهبێ بچووكترين تاوان به بيست و ههشت ساڵ زيندان لەتەك كاری سهخت سزادراوه، هيچ كهس بچووكترين هۆگریی لەمەڕ ڕۆشنبوونهوهی ئهم پيلانه شومه دژی وهها مرۆڤێك نيشاننهداوه. له كاتێكدا كه ههمووان دهزانن و ڕاپۆرته جۆراوجۆره پزيشكییهكان سهلماندوويانه، كه سییهكانی له بارێكی ناجۆردان و خودی ئهويش زۆر لاواز و نهخۆشه و تووشی لاڕەشە سیاتالجی Sciatalgia بووه و بهدرێژای ئهم ساڵانه له زيندانی بورسهدا، نەخۆشییەكانی، نهخۆشی دڵيشیان بۆ زیادبووە … لەتەك گشت ئهمانهدا له ماوهی ئهم دوازده ساڵهدا، هيچ يهك له لێپرسراوان دهستی يارمهتيان بۆ درێژنهكردووه. “
لهلايهكی دیكەشهوه له ساڵی ١٩٤٦ بهدواوه، هۆنراوهكانی نازم حيكمهت بهشێوهی جۆراوجۆر له زيندانی ‘بۆرسه’وه دهردهچوون و پاش وهرگێڕانیان، له چاپكراوهكانی فهرهنسهدا بڵاودەبوونەوە. لهو كاتهدا هێشتا هيچ يهك له ڕۆژنامه و گۆڤارهكانی توركيه نهياندهوێرا ناوی ئەو بهرن، چ بگاتە ئهوهی هۆنراوهكانی بۆ بڵاوبكهنهوه … هۆنراوهكانی ئەو له فهرهنسه وهردهگێڕدرانه زمانهكانی دیكە و له ئامريكا و سۆڤيهت و وڵاتانی ئامريكای لاتين چاپدهكران. تهنيا يهك دوو گۆڤار له توركيه تاك و تهرا چهند هۆنراوهی كورتكراوهی ئەویان به پارێز و بهنازناوهوه چاپدهكرد.
هۆنراوهكانی نازم، بهره بهره له دونيادا ههرايهكی زۆريان بهرپاكرد و ئهوهی كه وهها هۆنهرێكی گهوره، ساڵەهايه له گۆشهی زينداندا ماوهتهوه و بهبێ بچووكترين تاوانێك سزای مهرگی شینەیی بهسهردابڕاوه، ئازاديخوازان و ڕۆشنبيرانی جيهان دهنگی ناڕهزايهتییان ههڵبڕی … له پاريس ‘ كۆميتهی ڕزگاركردنی نازم حيكمهت ‘ پێكهات. ئهم كۆميتهيه له بهياننامهيهكدا كه بۆ ئازادكردنی ‘ نازم حيكمهت’ بڵاویكردهوه، گشت ئازاديخوازان و نووسهران، هونهرمهندان و ڕۆشنبيرانی بۆ پشتيوانی بانگهوازكرد.
شانبهشانی گهوره نووسەرانی وهك پابلۆ نێرودا Pablo Neruda، ژان پول سارتهر Jean-Paul Sartre، پابلۆ پيكاسۆ Pablo Ruiz y Picasso، بيرتۆڵد برێشت Bertold Brecht، نووسهران و نيگاركێشان و موزيكژەنان و زانيارانی بهناوبانگی دونيا ناڕهزايهتی توندی خۆيان بهرامبهر دهوڵهتی توركيه دهربڕی و خوازياری ئازادبوونی نازم حيكمهت بوون.
ڕێكخراوی يونسكۆ، ئهنجومهنی مافناسانی ديموكراتی دونيا و گشت ئۆرگان و ڕێكخراوه جيهانییهكان بهياننامهيان بڵاوكردهوه و تيایاندا له دژی ئهو ستهمه گهورهيهی، كه دهوڵهتی توركيه بهم هۆنهره ئازاديخوازهی ڕهوابينيوه، ناڕهزايهتییان دهربڕی.
ئهم دهنگههڵبرين و ناڕهزايهتییانه بهره بهره له توركيهش پهرهيانگرت و سهرهنجام زانستگه و كۆلێج و دواناوهندیی شارهكان دهستياندايه ناڕهزايهتی و كۆميتهی ڕزگاركردنی نازم حيكمهت’يان پێكهێنا. پۆستهر و پلاكارت چاپكران و بهسهر ديواری شارهكاندا بهتايبهت ئانكارا و ئێستانبول چهسپێندران. له گشت لايهكی جيهانهوه ئهم بانگهوازه دهچڕرا ” نازم حيكمهت، ئازاد كهن ! “
لێپرسراوانی توركيه له وهڵام به ئهو گشته بانگهواز و ناڕهزايهتییانه، ئهمرۆ و بهيانییاندهكرد. ئهوان تهواوی ههستيان لای ههڵبژاردن بوو، بەڵام هاوار و ھەرای داخوازی ئازادكردنی نازم حيكمهت، تهنانهت گاڵهگاڵی ههڵبژاردنيشی خستبووه كارايی خۆی.
لهو دوازده ساڵهدا، كه نازم حيكمهت له زينداندا بوو، ناوبەناو پاگهنده لهبارهی لێبوردنی گشتییهوه دهكهوته بهرگوێی زيندانيان، بهڵام ههميشه پاش ماوهيهكی كورت خۆشخهياڵیی ئهو مرۆڤه بهندكراوانه، به نائومێدی كۆتايیدههات.
تا ئهوهی كه ساڵی ١٩٥٠ هاتهپێشهوه. لهم ساڵهدا خهڵكی توركيه خۆی بۆ بهشداريكردن له ههڵبژاردنی پارلەمانیی ئامادهدهكرد. له ساڵانی پاش جەنگی جيهانی دووهمهوه، سيستمی تاكپارتیی له توركيه ههڵوهشێنرايهوه و پارتێكی تازه بهناوی ‘پارتی ديموكرات’ هاته ئاراوه. دامهزراندنی پارتی ديموكرات، له سهرهتادا زۆرێك له ئازاديخوازان و ڕۆشنبيران و بهشێوهيهكی گشتی كهسانێك، كه له سهركوت و بيروكراتیی سهردهمدارانی پارتی كۆماری گهل گهيشتبووه گيانيان، هيواداركرد و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لايهنگرانی ئهم پارته تازهيه، كه دامهزرێنهرانی به گهرموگوڕیی له بارهی ئازادییه كهسییهكانەوە بهتايبهت ” ئازادی نووسين” و ” ئازادی ڕادهربڕين” دهدوان، ڕوو له زيادبوون بوو. بهتايبهت كه پارتی تازه، بهڵێنی “لێبوردنی گشتی” ڕاستەقینەی به جهماوهر دهدا و لەسەر ئەوە پێیدادهگرت، كه ئهم لێبوردنه زيندانيانی “ڕامیاریی”ش دەگرێتهوه. ههڵبژاردن نزيكبوو و ئهم پرسه بۆ ههردوو پارت بابهتێكی چارەنووسساز دهژمێردرا. چاپكراوهكان به بهردهوامی له بارهی “لێبوردنی گشتی” و ئهوانهی كه دهيانگرێتهوه، زيادەيان پێوهدهنا. لهم ماوهدا بڵاوبووهوه، كه پێشنياری لێبوردنی گشتی له ئهنجومهندا، له ههڵسهگاندندايه و شتێكی ئاوھا تا پهسهندكردنی نهماوه. ئهم ههواڵه له تهواوی زيندانهكانی توركيه، لهوانهش زيندانی ‘بورسه’دا بڵاوبووهوه و زيندانيانی دڵخۆش و هيواداركرد. نازم حيكمهت’يش ئهم ههواڵهی بيست، بهڵام ئهويش وهك زيندانییه ڕامیاریهكانی دیكە لهم قسانه بيزار بووبوو و لهبهرئهوه ئهوهنده بۆی سهرجڕاكێشنەبوو. تا ئهوهی كه ڕۆژێك ‘منهوهر’ بۆ سەردانیكردنی هاته زيندان.
لهم ڕۆژانهدا پهيوهندی نازم و هاوسهرهكهی پيرايه ساردوسڕ بوو، كه له ئهنجامی ئهوهدا لهيهك جيابوونهوه. بهسهرهاتی ئهڤينی ‘منهوهر’ و نازم بۆ بيست ساڵ پێشتر دهگهڕايهوه. ساڵی ١٩٣٠ منهوهر خاڵۆزای [كچهخاڵی] نازم، كه دايكی خەڵكی فهرهنسە بوو، ههڤده ساڵه بوو و تازه له فهرهنسه گهڕابووهوه. پهيوهندییهكی بههێز لهنێوان ئهو و ‘نازم ‘دا پهيدابوو و منهوهر ئارهزووی خۆی بۆ هاوسهريكردن لەتەك نازم دهبڕی. نازم لە وەڵامدا پێيگوتبوو “تۆ هێشتاكه زۆر لاوی، دهبێت خێزان پێكهوهبنێی و ماڵ و ژيان و مناڵت ههبێت، من ناتوانم ئهم شتانه بۆ تۆ بھێنمهدی. من له داهاتوودا، چاودێرییكران و ڕاونان و زيندان و دوورخستنهوهم لهپێشه. من بۆ ژيانی ئاسووده و خێزان دروستنهكراوم. ” لهو شهوه هاوينهی ١٩٣٠دا، له كاتێكدا كه پێشنياری كيژۆڵهيهكی ههڤده ساڵهی ڕهتدهكردهوه، كێ دهيتوانی پێشبينی ئهوه بكات، كه بيست ساڵ دواتر، ههر ئهو ژنه دهبێته دايكی تاقه كوڕهكهی نازم حيكمهت ؟
‘منهوهر ئانداچ’ ساڵی ١٩٦٧ له دیمانەيهكدا لەتەك ‘رادی فيش’ نووسهری ڕوس و هاوهڵی نازم حيكمهت، كه پاش مردنی نازم پهرتووكێكی لهبارهيهوه نووسی، ئاوای گوت:
” لهو كاتهدا ههستمدهكرد، كه به توندی سووكايهتيم پێكراوه. چۆن دهبوو؟ چۆن دهلوا، كه ئهو ئهڤينی من ڕهتبكاتهوه ؟ بۆ ئهوهی كه نازم لهبيری خۆم دهرهاوێم، ههرچیم لهدهستهات، كردم. هاوسهريیمكرد و بوومه خاوەنی كيژێك. بهڵام… “
ھێشتاكە منهوهر، كه هاوسهری يهكهمی زۆری نهخاياندبوو و به جيابوونهوه كۆتايیهاتبوو، هاته ديدهنی نازم. پێیگوت كه بڕياری خۆی داوه و ئيدی ههرگيز له ئەو دانابڕێ و ئهم بڕياره لهسهر بنهمای ههست و سۆز نییه، بهڵكو له ڕووی ژيریی و هۆش و لۆجيكهوه دراوه. ھەروەھا گوتی دهزانێت كه ناهێڵن ژيانێكی ئاسايی و ئاسوودهی ههبێت و دەشزانێت كه ئەو چ دژواریی و گيروگرفتێكی لهپێشه، بهڵام بهو گشته دژواریيانه ڕازییه و بهگيانی دهيانسێنێت …. نازم و منهوهر هاوسهريانكرد. ئهمه چوارهمين هاوسهری نازم حيكمهت بوو. نازم ههروا له زيندانی بورسهدا بوو و منهوهريش لهو شارهدا نيشتهجێ بوو و چاوڕێی ئازادبوونی هاوسهرهكهی بوو…
ئهو ڕۆژه منهوهر هاته زيندان. بڕێكی زۆر ڕۆژنامه و گۆڤار و ههواڵی هيوابهخشی لەتەك خۆی هێنابوو. باوهڕی به نازم هێنا، كه خهريكه خهونی لێبوردنی گشتی دهبێته ڕاستی. ئەو گۆڤارێكيشی بهناوی ‘نازم حيكمهت’ بۆ هێنابوو. ئهم گۆڤاره لاوانی ئێستانبول بڵاوياندهكردهوه و ڕوو له ئەو [نازم] نووسيبوويان :
” تۆ فێرتكردين، كه چۆن مرۆڤهكانمان خۆشبوێن، ئێمهش ئێستاكه بۆ ئازادبوونی تۆ خەریكن دهجهنگين … ” بە خوێندنەوەی ئەم پەیامە، ئەشك زایە چاوهكانی نازم …
‘نازم حيكمهت’يش وهك گشت زيندانییه ڕامیاریهكانی دیكە دڵبهندی ئهم هيوايه بوو، كه بهزوويی ياسای لێبوردنی گشتی له ئهنجومهندا پهسهنددهكرێت، له نامهكانی خۆيدا مژدهی به دايك و هاوهڵانی دهدا، كه ئيدی سهردهمی لێكدابڕان و ئازار كۆتايیدێت و ڕۆژی ئازادبوون زۆر دوور نییه. بهڵام لهم ڕۆژانهدا، له ناكاو ههواڵێكی نائومێدگهر له زيندانهكانی وڵاتدا بڵاوبووهوه ” ئهنجومهن بهبێ ئهوهی ياسای لێبوردنی گشتی پهسهندبكات، بۆ كاروباری ههڵبژاردن، دهستی به پشووی خۆی كردووه ! “
ئهم لێدانه، لێدانێكی كوشندهبوو … له گشت زيندانهكاندا باری ياخيبوون و ههڵچوون سهریههڵدا، گشت هيواكان بێسەرهنجام بوون، ئهم جار ديوارهكانی زيندان تهنگتر و ههوای خنكێنتر و كاتهكانی بێبڕانهوهتر دههاتنه پێشچاو …
Nazm Hîkmet baştir bnasîn
Regî Honrawekanî min le Xxakî Sserzemînimdaye
Nazm Hîkmet
w. le Farsîyewe : Hejên
Beşî pêencem
Sall le dway sall têdeperrê. Kotayî be cengî cîhanî duwem hatuwe. Dunya xerîke henaseyekî beberdadêtewe. Faşîzm le gişt layekewe paşekşêy pêkrawe, rayş [dewlletî nazîy allmanya] ke pagendey dewlletî hezar salleyî dekrid, le çend sall zyatir xoy ranegrit. Xellkî wllatanî jêrdeste yek le dway yek bo azadî û serbexoyî decengin … Le ‘turkye’şi paş sallanêkî durudrêj serkut û daplosandin bere bere sirwey azadî helldeka … Le tewawî em sallaneda nawî nazm hîkmet le hîç şwênêk nebrawe û dujimnanî ew awa bîrdekenewe, ke ew lebîrkrawe û şurekanî zîndanekan bo hemîşe ewyan le cemawerekey dabrrîwe, bellam …
Le kotayî sallî 1949da ‘muhemed ‘elî sebok’ parêzer, yekemîn gutarêkî tekanderî le rojnamey nîştmanda denûsêt û dadgeyîkirdin û szadanî nazm hîkmet le rwangey yasa bawekanewe helldesengênêt û deprisêt ” lem dadgeyeda be pişt bestin be çi ştêk, bepêy kame bellge û birrwaname û herweha leser bnemay çi tawanêk ewyan 28 sall zîndan szadawe ? …”
Her em parêzere le gutarêkî dîkeda benawnîşanî ‘drêfus Dreyfus _ nazm hîkmet ‘ ew dû dadgeyîkirdne letek yek berawirddekat û be mexabnêkî zorewe webîrdênêtewe, ke le mawey çwar sallda ke drêfus ( efserî ferensî ke be tometî djexunîkirdin le nîştman gîrabû û be zîndanî hetayî szadrabû) le zîndanda bû, gişt azadîxwazan û dadpeweran û roşnibîran; bekurtî gişt mrove azadîxwazekan djî stemêk, ke lew krabû, dengî narrezayetîyan hellbrrî û nûserî wek ‘ êmîl zola ‘ behemû twana û wzeyewe lem rêyeda têkoşa.
” Bellam le sallî 1938 bem lawe, honerêkî azadîxwazî wek nazm hîkmet, ke berhemekanî mayey şanazî edebyatî hawçerxî turkin, be narrewa û bebê bçûktirîn tawan be bîst û heşt sall zîndan letek karî sext szadrawe, hîç kes bçûktirîn hogrîy lemerr roşnibûnewey em pîlane şume djî weha mrovêk nîşannedawe. Le katêkda ke hemuwan dezanin û raporte corawcore pzîşkîyekan selmandûyane, ke sîyekanî le barêkî nacordan û xudî ewîş zor lawaz û nexoşe û tûşî larreşe syatalcî Sciatalgia buwe û bedrêjay em sallane le zîndanî burseda, nexoşîyekanî, nexoşî dllîşyan bo zyadbuwe … Letek gişt emaneda le mawey em dwazde salleda, hîç yek le lêprisrawan destî yarmetyan bo drêjnekirduwe. “
Lelayekî dîkeşewe le sallî 1946 bedwawe, honrawekanî nazm hîkmet beşêwey corawcor le zîndanî ‘borse’we derdeçûn û paş wergêrranyan, le çapkrawekanî ferenseda bllawdebûnewe. Lew kateda hêşta hîç yek le rojname û govarekanî turkye neyandewêra nawî ew bern, çi bgate ewey honrawekanî bo bllawbkenewe … Honrawekanî ew le ferense werdegêrrdrane zmanekanî dîke û le amrîka û sovyet û wllatanî amrîkay latîn çapdekran. Tenya yek dû govar le turkye tak û tera çend honrawey kurtikrawey ewyan be parêz û benaznawewe çapdekrid.
Honrawekanî nazm, bere bere le dunyada herayekî zoryan berpakrid û ewey ke weha honerêkî gewre, sallehaye le goşey zîndanda mawetewe û bebê bçûktirîn tawanêk szay mergî şîneyî beserdabrrawe, azadîxwazan û roşnibîranî cîhan dengî narrezayetîyan hellbrrî … Le parîs ‘ komîtey rizgarkirdnî nazm hîkmet ‘ pêkhat. Em komîteye le beyannameyekda ke bo azadkirdnî ‘ nazm hîkmet’ bllawîkirdewe, gişt azadîxwazan û nûseran, hunermendan û roşnibîranî bo piştîwanî bangewazkird.
Şanbeşanî gewre nûseranî wek pablo nêruda Pablo Neruda, jan pul sarter Jean-Paul Sartre, pablo pîkaso Pablo Ruiz y Picasso, bîrtolld brêşt Bertold Brechit, nûseran û nîgarkêşan û muzîkjenan û zanyaranî benawbangî dunya narrezayetî tundî xoyan beramber dewlletî turkye derbrrî û xwazyarî azadbûnî nazm hîkmet bûn.
Rêkixrawî îwnisko, encumenî mafnasanî dîmukratî dunya û gişt organ û rêkixrawe cîhanîyekan beyannameyan bllawkirdewe û tyayanda le djî ew steme gewreyey, ke dewlletî turkye bem honere azadîxwazey rewabînîwe, narrezayetîyan derbrrî.
Em denghellbirîn û narrezayetîyane bere bere le turkyeş pereyangirt û serencam zanistge û kolêc û dwanawendîy şarekan destyandaye narrezayetî û komîtey rizgarkirdnî nazm hîkmet’yan pêkhêna. Poster û plakart çapkran û beser dîwarî şarekanda betaybet ankara û êstanbul çespêndran. Le gişt layekî cîhanewe em bangewaze deçirrra ” nazm hîkmet, azad ken ! “
Lêprisrawanî turkye le wellam be ew gişte bangewaz û narrezayetîyane, emro û beyanîyandekrid. Ewan tewawî hestyan lay hellbjardin bû, bellam hawar û heray daxwazî azadkirdnî nazm hîkmet, tenanet gallegallî hellbjardinîşî xistbuwe karayî xoy.
Lew dwazde salleda, ke nazm hîkmet le zîndanda bû, nawbenaw pagende lebarey lêburdinî giştîyewe dekewte bergiwêy zîndanyan, bellam hemîşe paş maweyekî kurt xoşxeyallîy ew mrove bendikrawane, be naumêdî kotayîdehat.
Ta ewey ke sallî 1950 hatepêşewe. Lem salleda xellkî turkye xoy bo beşdarîkirdin le hellbjardinî parlemanîy amadedekrid. Le sallanî paş cengî cîhanî duwemewe, sîstimî takpartîy le turkye hellweşênrayewe û partêkî taze benawî ‘partî dîmukrat’ hate arawe. Damezrandinî partî dîmukrat, le seretada zorêk le azadîxwazan û roşnibîran û beşêweyekî giştî kesanêk, ke le serkut û bîrukratîy serdemdaranî partî komarî gel geyiştbuwe gyanyan, hîwadarkird û roj le dway roj layengranî em parte tazeye, ke damezrêneranî be germugurrîy le barey azadîye kesîyekanewe betaybet ” azadî nûsîn” û ” azadî raderbrrîn” dedwan, rû le zyadbûn bû. Betaybet ke partî taze, bellênî “lêburdinî giştî” rasteqîney be cemawer deda û leser ewe pêydadegrit, ke em lêburdne zîndanyanî “ramyarîy”şi degrêtewe. Hellbjardin nzîkbû û em pirse bo herdû part babetêkî çarenûssaz dejmêrdra. Çapkrawekan be berdewamî le barey “lêburdinî giştî” û ewaney ke deyangirêtewe, zyadeyan pêwedena. Lem maweda bllawbuwewe, ke pêşnyarî lêburdinî giştî le encumenda, le hellsegandindaye û ştêkî awha ta pesendkirdnî nemawe. Em hewalle le tewawî zîndanekanî turkye, lewaneş zîndanî ‘burse’da bllawbuwewe û zîndanyanî dillxoş û hîwadarkird. Nazm hîkmet’îş em hewalley bîst, bellam ewîş wek zîndanîye ramyaryekanî dîke lem qsane bîzar bûbû û leberewe ewende boy sercirrakêşnebû. Ta ewey ke rojêk ‘mnewer’ bo serdanîkirdnî hate zîndan.
Lem rojaneda peywendî nazm û hawserekey pîraye sardusrr bû, ke le encamî eweda leyek cyabûnewe. Beserhatî evînî ‘mnewer’ û nazm bo bîst sall pêştir degerrayewe. Sallî 1930 mnewer xallozay [kçexallî] nazm, ke daykî xellkî ferense bû, hevde salle bû û taze le ferense gerrabuwewe. Peywendîyekî behêz lenêwan ew û ‘nazm ‘da peydabû û mnewer arezûy xoy bo hawserîkirdin letek nazm debrrî. Nazm le wellamda pêygutbû “to hêştake zor lawî, debêt xêzan pêkewebnêy û mall û jyan û mnallt hebêt, min natwanim em ştane bo to bhênmedî. Min le dahatûda, çawdêrîykran û rawnan û zîndan û dûrxistnewem lepêşe. Min bo jyanî asûde û xêzan drustnekrawm. ” Lew şewe hawîney 1930da, le katêkda ke pêşnyarî kîjolleyekî hevde salley retdekirdewe, kê deytwanî pêşbînî ewe bkat, ke bîst sall dwatir, her ew jne debête daykî taqe kurrekey nazm hîkmet ?
‘mnewer andaç’ sallî 1967 le dîmaneyekda letek ‘radî fîş’ nûserî rus û hawellî nazm hîkmet, ke paş mirdnî nazm pertûkêkî lebareyewe nûsî, away gut:
” lew kateda hestimdekrid, ke be tundî sûkayetîm pêkrawe. Çon debû? Çon delwa, ke ew evînî min retbkatewe ? Bo ewey ke nazm lebîrî xom derhawêm, herçîm ledesthat, kirdim. Hawserîyimkird û bûme xawenî kîjêk. Bellam… “
Hêştake mnewer, ke hawserî yekemî zorî nexayandibû û be cyabûnewe kotayîhatbû, hate dîdenî nazm. Pêygut ke birryarî xoy dawe û îdî hergîz le ew danabrrê û em birryare leser bnemay hest û soz nîye, bellku le rûy jîrîy û hoş û locîkewe drawe. Herweha gutî dezanêt ke nahêlln jyanêkî asayî û asûdey hebêt û deşzanêt ke ew çi dijwarîy û gîrugriftêkî lepêşe, bellam bew gişte dijwarîyane razîye û begyanî deyansênêt …. Nazm û mnewer hawseryankird. Eme çwaremîn hawserî nazm hîkmet bû. Nazm herwa le zîndanî burseda bû û mnewerîş lew şareda nîştecê bû û çawrrêy azadbûnî hawserekey bû…
Ew roje mnewer hate zîndan. Brrêkî zor rojname û govar û hewallî hîwabexşî letek xoy hênabû. Bawerrî be nazm hêna, ke xerîke xewnî lêburdinî giştî debête rastî. Ew govarêkîşî benawî ‘nazm hîkmet’ bo hênabû. Em govare lawanî êstanbul bllawyandekirdewe û rû le ew [nazm] nûsîbûyan:
” to fêrtkirdîn, ke çon mrovekanman xoşbiwên, êmeş êstake bo azadbûnî to xerîkin decengîn … ” Be xwêndnewey em peyame, eşk zaye çawekanî nazm …
‘nazm hîkmet’îş wek gişt zîndanîye ramyaryekanî dîke dillbendî em hîwaye bû, ke bezûîy yasay lêburdinî giştî le encumenda pesenddekrêt, le namekanî xoyda mijdey be dayk û hawellanî deda, ke îdî serdemî lêkdabrran û azar kotayîdêt û rojî azadbûn zor dûr nîye. Bellam lem rojaneda, le nakaw hewallêkî naumêdger le zîndanekanî wllatda bllawbuwewe ” encumen bebê ewey yasay lêburdinî giştî pesendibkat, bo karubarî hellbjardin, destî be pşûy xoy kirduwe ! “
Em lêdane, lêdanêkî kuşindebû … Le gişt zîndanekanda barî yaxîbûn û hellçûn serîhellda, gişt hîwakan bêserencam bûn, em car dîwarekanî zîndan tengtir û heway xinkêntir û katekanî bêbrranewetir dehatne pêşçaw …
نازم حیكمەت باشتر بناسین
ڕەگی ھۆنراوەكانی من لە خاكی سەرزەمینمدایە
نازم حیكمەت
و. لە فارسییەوە : ھەژێن
بەشی چوارەم
ساڵانی نێو زیندان : لە سی و شەش ساڵیدا شەش مانگم لە ھەوڵی دەرچوون لە چوار میتر چوارگۆشە چیمەنتۆدا، بردەسەر.
١٧ی جێنوەری ١٩٣٨، شەوێكی زستانییە، لە ئیستانبول، نازم حیكمەت لە ماڵی یەكێك لە خزمە نزیكەكانی میوانە. خواردنی ئێوارەیان خواردووە و خەریكی گاڵتەوگەپن، لەناكاو بە توندی لە دەرگەی ماڵ دەدرێت. خاوەنماڵ پەشۆكا و ھەراسان دەرگە دەكاتەوە. پۆلیس دێنە ژوورەوە و بەبێ ھیچ جۆرە پرسیار و وەڵامێك، نازم حیكمەت دەستگیردەكەن و لەتەك خۆیان دەیبەن. چەند ڕۆژێك لە ئیستانبول ڕایدەگرن و دواتر دەیگوێزنەوە بۆ ڕاگرتنگەی سەربازیی [زیندانی كاتیی سەربازی] …. بەبێ ھیچ جۆرە لێپرسینەوەیەك، بەبێ ئەوەی تەنانەت یەك وشە قسە لەتەك ئەو بكەن، چەند مانگ لە ژوورێكی زیندانی تاكەكەسیی بچووك و نیوە تاریك دەیھێڵنەوە و تەنیا لەتەك پاسەوانێك لەبەر دەرگە، كە پاسەوانیدەكات. بە ھەموو شێوەیەك سەردانی قەدەخەبوو. هيچكام له خزمانی ئەو، تهنانهت دايك و خوشكهكهی نازانن، كه ئەو له كوێيه. دايكی دێوانهئاسا له گشت دهرگهيهك دهدا و سۆراخی كوڕهكهی دهپرسێت. كهس هيچ لەبارهيهوه نازانێت. دوو مانگ بهسهر گرتنهكهيدا تێپهڕيوه، كه دواجار يهكێك له خزمەكانيان شوێنەكەی به ‘ساميه’ی خوشكی دهڵێت. ساميه، دهچێته ئانكارا و پاش تكا و پارانهوهيهكی زۆر دهتوانێت چهند خولەكێك لەتەك نازم له زينداندا قسهبكات، ئهوهش به ئامادهبوونی سهرۆكی زيندانی سەربازیی. نازم دهڵێت “پارێزهرهكهم ئاگاداربكهرهوه. لێرۆكانه نه كهسێك قسهی لەتەك كردووم و نه مۆڵهتيانداوه قسهبكهم. چهند مانگه لهم زيندانهدا بهبێ بهڵگه زيندانيم … “
لهم كاتهدا له ناكاو ههواڵدهگات، كه ژمارهيەك له خوێندكارانی زانكۆی ئهفسهریی گيراون … بهقسهی خۆيان پهيان به “پيلان”ێكی گهوره بردووه : “پيلانی ياخيبوون” له هێزه چهكدارهكاندا بهسهرپهرشتی نازم حيكمهت …
ڕهشبگير دهستپێدهكات. نازم ههروا له زيندانی چوار ميتر چوارگۆشهيی كۆنكرێتدا دێت و دهچێت. دەرچوون لهو چوار ميتر چوار گۆشهيه، شهش مانگ دهخايێنێت.
خوێندكارانی زانكۆی ئهفسهریی چهند ڕۆژ لهژێر فشار و ئهشكهنجهدا لێياندهكۆڵرێتهوه و پاش ئهوهی كه پهروهندهيان تهواودەكەن، لەتەك ‘نازم حيكمهت’دا دهياندهنه دادگهی سەربازیی.
نازم به شێوهيهكی بێچهندوچوون به ئازادبوونی خۆی لهم دادگهدا هيواداره. له نامهيهكدا كه بۆ دايكی دهنێرێت ئهم بابهته دهردهبڕێت:
” دادگهيیكردنی من بهردهوامه. له سهدا سهد دڵنيام، كه ئازاددهبم. لایەنی زۆر مانگێكی دیكە پێكهوهدهبين… “
بهڵگهكانی دادگهی سەربازیی بريتين له مشتێك ئهگهری وهك ” بۆی ههبوو “، ” لهوانهيه ” ، “ئهگهر بهم جۆره بووايه ” و شتی لەم جۆرەی دیكە.
لهو ھەژماره خوێندكارانهی زانكۆی ئهفسهریی، نازم حيكمهت تهنيا جارێك يهك كهسيانی ديتووه و ئهوانی دیكە بههيچ شێوهيەك ناناسێت. نازم له دادگه دهڵێت “من يهكهمين جاره كه ئهم لاوانه دهبينم” ئهو خوێندارهش جارێك هاتۆته ديداری نازم و بهسەر هۆنراوه و پهرتووكهكانيدا ههڵداوه و گوتويهتی كه حهز دهكات ئەو له نزيكهوه ببينێت و لەتەكیدا ئاشنابێت. ههروهها له كۆمۆدی خوێندارهكاندا لهنێو پهرتووكهكانياندا، چهند بهرگ پهرتووك و كۆمهڵه هۆنراوهكانی نازم دۆزراونهتهوه، له كاتێكدا كه هيچكام لهوانه قهدهخهنهبوون و ھەموو مۆڵهتی چاپ و بڵاوكردنهويان ههبووه.
بهڵگهيهكی دیكە، دانپێدانانی چهند كهس له خوێنكارهكانه، كه ئهوانيش له دادگه بهبێ پهرده دهڵێن كه لهژێر زۆر و فشاری لهڕادهبهدهردا پهروهندهی لێكۆڵينهوهكهيان واژۆكردووه.
مۆڵهتی داكۆكیكردن به ‘عيرفان ئهمين’ پارێزەرەكهی نازم حيكمهت نادرێت. دادگه نهێنییه و به خێرايی كاری خۆی تهواودهكات : نازم حيكمهت، وەك تاوانباری پلهيهك بە پازده (١٥) ساڵ زيندانی سزادهدرێت و ئهوانی دیكە ده (١٠) ساڵ و حهوت (٧) ساڵ و پێنج (٥) ساڵیان لهم دادوهرییه بهردهكهوێت.
نازم لهم بڕياره سهيره، كه هيچ جۆره بهڵگهيهكی نییه، داوای پێداچوونهوه دهكات. نازم بۆ دايكی دهنووسێت ” … گهورهترين تاوانی من ئهوهيه، كه ناوم ‘نازم حيكمهت’ە. بهڵام من شانازی بهم ناوهوه دهكهم و تا سهرهمهرگيش به شانازی و بهرزییهوه ئهم ناوەم دهمێنێت … ئيدی چارمنییه، بێجگه لهوهی كە به خۆڕاگرییهكی گهورهوه ئهم ساڵانه، يهك لهدوای يهك پڕبكهمهوه و بهسهربهرم… ئهگهر لهتوانادا ههبێت تۆ و پيرايه بێنه ديدارم، زۆر دڵخۆش دهبم.”
لهو سهركوته بێوێنهيهی ١٩٣٨دا، دادگهی باڵای پێداچوونهوهش ئهم بڕيارهی، كه نە له چوارچێوهی ماف، نه لۆجيك و ويژدان و نه لەتەك هيچكام له ڕێسا باوهكانی كۆمهڵگهی مرۆيدا ناگونجێت، پهسهندكرد … له گشتی خهمناكتر ئهوهیە، كه نه ئهندامێكی ئهنجومهن، نه ڕۆژنامهنووسێك … هيچكهس دژی ئهم ستهمهی، كه بهرههمی يهكێك له ڕهشترين و تاريكترين سهردهمهكانی مێژووی توركيه بوو، ناڕهزايهتی دهرنهبڕی.
بەو جۆرە ‘نازم حيكمهت’يان له زيندانی ڕاگرتنی سەربازیییهوه برده زيندانی ئانكارا و لهوێشهوه گواستيانهوه بۆ زيندانی ‘سوڵتان ئهحمهد’ی ئێستانبول …
بهڵام، وهك بڵێی ئهم پانزه ساڵ زيندانه، دوژمنانی ‘نازم حيكمهت’ی ڕازینهكردبوو و ئالۆشی ئازاردەرانەیان دانەمركابووەوە. پازدە ساڵ زيندان بۆ ئهم هۆنهره ئازاديخوازه، له ڕوانگهی ئەوانهوه سزايهكی بەسنهبوو … بەو بۆنەوە پيلانێكی دیكە له ئارادا بوو.
‘جهليله’ خاتوون، دايكی نازم حيكمهت بۆ ديداری كوڕهكهی چووه زيندانی ‘سولتان ئهحمهدی’ ئێستانبول. بهڵام نازم حيكمهت لهوێ نهبوو، گوتيان ئهويان لهوێندهرێ بردووه. بۆ كوێ؟ كەس نازانێت.
بهڕێوهبهری زيندان به دايكی گرياو و پهريشانی نازم’ی گوت “لهلايهن هێزی دهرياییهوه هاتن و برديان. فهرمان سهرووتريان پێبوو. ئاوای بۆ دهچم، كه دهبێت له دادگهيهكی دیكەدا دادگهيی بكرێت.”
دايكی نازم لەتەك كچهكهی له ڕێگهی ئاشناییەكی كۆنهوه به دهرياسالار ‘شوكری لوكان’ فهرماندهی هێزی دهريايی ناسێنران و سهرهنجام به فهرمانی ئەو پاش بهدواچوونێكی زۆر، چوونه شوێنێكهوه و له كهشتی جهنگیی ‘ئهركين’دا توانيان نازم ببينن، بۆ سبهينێی ئهو ڕۆژه ‘پيرايه’شيان لەتەك خۆيان برد. ههڵسوكهوتی كهسهكان و سەربازهكان لەتەك ئەوان بهڕێزهوه بوو و بۆ ديدار هيچ جۆره پشێوییەكیان دروستنهدهكرد، تا ئهو ڕادهيهی كه ههمووان هيواداربوون، گرفتێك له ئارادا نەبێت.
بهڵام به پهله دادگهيهكی تازه بۆ نازم حيكمهت ڕێكخرابوو. ئهم جاره چهند كهس دهرياوان و پلهدار و ههروا كهسانی ناسەربازیی، كه لهنێوياندا ‘كهمال تاهير’ نووسهری بهناوبانگيش دهبينرا، گيرابوون. ئهم جارهش لهسهر بنهمای لێكۆڵينهوه لەتەك كهسانی هێزی دهريايی پهروهندهيهك ڕێكخرا، كه دووباره لهوێشدا نازم حيكمهت تاوانباری پلهيهك بوو و به هاندانی كهسانی هێزی دهريايی بۆ ههڵچوون و ياخيبوون له دژی دهوڵهتی نێوهندی تاوانباركرابوو.
ههوا گهرم بوو. نازم حيكمهت له توالێتی كهشتیدا زيندانی كرابوو. بێجگه لهو، نزيكهی سی (٣٠) تا چل (٤٠) كهسی دیكە له ههمان كهشتيدا گيرابوون و هيچ كەسیان له بوونی ئهوانی دیكە ئاگادارنهبوو. جيا جيا لێكۆڵينهوهيان لەتەكدا دهكرا و پهروهندهكان ئامادهدهكران. تاوانی ههندێك لهمانه خوێندنهوهی پهرتووكهكانی نازم حيكمهت بوو. يهك دوو كهسيان لەتەك ئەودا ئاشنابوون. ههر ئهوهنده و بەس !
بهزوويی له ههمان كهشتيدا دادگه پێكهات؛ ئهم جارهش نهێنی ! نه پارێزهرێك، نه داكۆكییهك و نه ھیچی دیكە ! تهنيا ئهوه نهبێت، كه دادگه بهخێرايی كۆتايیهات و بڕياری دادگه له ٢٩ی ئۆگوستی ١٩٣٨دا دهرچوو : نازم حيكمهت بيست (٢٠) ساڵ زيندان، كهمال تاهير پازدە (١٥) ساڵ و ئهوانی دیكە ههژده (١٨) ساڵ و شانزه (١٦) ساڵ و پازدە (١٥) ساڵ و پێنج (٥) ساڵ و بهم جۆره …تد
ئهم بيست (٢٠) ساڵهيان لەتەك پازدە (١٥) ساڵهكهی دادگهيی پێشوو كۆكردهوه و بوو به سی و پێنج (٣٥) ساڵ، له باری سوككردنی ياسايی سووديانوهرگرت و ئهنجامێك كه دهسگيربوو (٢٨) ساڵ و چوار (٤) مانگ و بيست (٢٠) ڕۆژ بوو ! بڕيارهكه بڕايهوه. نازم لهو كاتهدا تهمهنی سی و حهفت (٣٧) ساڵ بوو. ئهگهر بيتوانیایە ٢٨ ساڵ له سياچاڵهكانی زيندانی شێدار و ديوار كونكرێتيدا به نهخۆشی سنگ و لاڕەشە (سیاتالجی Sciatalgia)، كه ههيبوو زيندوو بمێنێتەوە، ئهوا له شهست و پێنج (٦٥) ساڵيدا ئازاددهبوو ! نازم بهرامبهر ئهم بڕيارهش ناڕهزايهتی دهربڕی. خوازياری پێداچوونهوهی بوو. بەڵام بێسوود بوو … هيچ ئهنجامێكی بهدهستنههێنا. ئيدی تهنيا كارێك كه دهيتوانی بيكات، ئهوهبوو كه لهنێوان چوار ديواری زينداندا سهرگهرمی كاری ئهدهبی بێت و درێژه بهنووسين و هۆنراوه هۆنينهوه بدات. ههروهها بۆ ئهوهی خهرجی خۆی دهربێنێت، لهناو زينداندا كار بكات.
دووساڵ تێپهڕی. ئاگری جەنگی جيهانی دووهم دونيای گرتبووهوه. له زستانی ١٩٤٠دا بڕياردرا، سزادراوه ڕامیارییهكان بنێرنه ئاناتۆڵی. نازم حيكمهت بۆ زيندانی ‘چانكری’ گوازرايهوه: ناوچهيهكی دابڕاو و دووردهست له ئاناتۆڵی … نازم نووسينی ‘ئهفسانهی ئهناتۆڵی’ لێرۆكانه دهستپێكرد. دواتريش شانۆيی ‘ڕێبوار’ی نووسی …
ڕۆژ له دوای ڕۆژ ئازاری كەمەر و لاقی نازم حيكمهت زیاتردهبوو و بهره بهره بوو به ئهشكهنجهيهكی لهتوانابهدهر. دكتۆران بينيان و له ڕاپۆرتی پزيشكياندا پێشنيارانكرد، كه باشتره بگوازرێتهوه بۆ زيندانی شارێك كه (گهڕاو- ئاوی مهعدهنی)ی تێدا ههبێت. سهرهنجام بههۆی نهخۆشبوونییهوه نارديانه زيندانی ‘بورسه’.
نازم حيكمهت له زيندانی ‘بورسه’ لەتەك لاوێك بهناوی ‘ئورهان ڕاشد’ ئاشنابوو، كه زيندانی ڕامیاریی بوو و دوو ساڵ لهوهوپێش به پێنج ساڵ زيندانی سزاياندابوو.
ئهم لاوه هۆنراوهی دههۆنییهوه و له لايهنگرانی دورونزيكی نازم حيكمهت بوو. ‘ئورهان ڕاشد’ چهند ساڵ پاشتر بهنازناوی ‘ئورهان كهمال’وه بووه يهكێك له بهناوبانگترين نووسهرانی تورك و ڕۆمان و كۆمهڵه چيرۆكهكانی ئهو ئهدهبياتی هاوچهرخی توركيان دهوڵهمهندكرد. ئورهان كهمال پهرتووكێكی بهناوی ‘سێ ساڵ و نيو لەتەك نازم حيكمهت’ نووسی، كه سهرگوزشتهی ژيانی ئهوان بوو له زيندانی بورسه’دا. سهرهڕای ئهوه بيرهوهرییهكانی ڕۆژانهی كه لهو سهردهمهدا نووسيبوونی، لەبەرگرتنهوه و نیشاندەری شێوازی ژيان و خوڕهوشت و ههڵسوكهوت و شێوهكاری ‘نازم حيكمهت’ن. دهقی بنهڕهتی ئهم ياداوهرییانه ونبووه، بهڵام بهشێكيان نازم حيكمهت له نامهكانيا بۆ هاوسهری ‘پيرايه’ له زيندانهوه نووسیونی:
“٢٤/٠٥/١٩٤٢ بهيانییه، نازم حيكمهت سندوقێك، كه له كارگهی دارتاشی دروستیكردووه، نيشانی ئێمهی دهدات و شانازی پێوهدهكات. يهكێك له تايبهتمهندییهكانی ئەو ئهوهيه، لهبارهی كارگهلێكهوه، كه بەڕاستی تێاندا وهستايه، هيچ خۆی ههڵناكێشێت. بهڵام لهو كارانهدا كه تازهكار و ناشییه ھەر مهپرسه. بۆ نموونه ئاوا دهردهخات، كه له هۆنهریيدا هێشتا زۆر له سهرهتادايه و گهورهترين ئارهزووی ژيانی ئهوهيه، كه ڕۆژێك بتوانێ ببێته هۆنهر و ئهديبێكی چاك. بهڵام لهلايهكی دیكەوه پێیوايه، كه دارتاشێكی شارهزا و بێهاوتايه و بهڵگهشی ئهو سندوقه ئاساییهيه. “
نازم حيكمهت لهنێو زيندانی بورسه درێژهی به كاری ئهدهبی خۆيدا. هۆنراوهی دههۆنییهوه و شانۆيی دهنووسی و ههروا كاری وهرگێڕانيشی دهكرد. لهپاڵ ئهوهشدا بۆ ئهوهی كه خهرجی ژيانی دهربھێنێت و پێويستی بهكهس نهبێت، له زيندان خهريكی كاری چنين بوو.
بهو شێوهی كه دهزانين نازم حيكمهت له ههژده ساڵيدا تووشی نهخۆشی ( ڕهبۆ/ ئاسما) بووه و سییهكانی لهو كاتهوه لاواز بووبوون و لهبهرئهوهش له خزمهتكردنی سەربازیی له هێزی دهرياییدا ليێبورابوون. سهرهڕای چارهسهری فره تا كۆتايی تهمهنی، ئازار و فشاری سییهكانی لهكۆڵنهبووهوه و دواتريش نهخۆشی لاڕەشە سیاتالجی Sciatalgia و دواجار پشێوی دڵيشی بۆ زيادبوو.
نهخۆشی ڕۆیماتيزم و لاڕەشە سیاتالجی Sciatalgia و ئازاره سهختهكانی بوونه هۆی ئهوهی كه سهرئهنجام لێپرسراوان بينێرنه زيندانی بورسه، تاوهكو مانگانه له ڕۆژانێكی دياريكراودا سوود له ئاوه كانزاییەكان (مهعدهنیيهكانی) ئهوێندهرێ وهربگرێت. لهم ڕۆژانهدا نازم له زيندانهوه دهبرايه شوێنی چارەسەر له نزيك گهڕاوهكان (ئاوه كانزاییەكان) و لهوێندهرێ مۆڵهتی ههبوو، لهكاتی چارهسهركردندا چاوی به خێزانهكهشی بكهوێت. هاوسهرهكهی ‘پيرايه’ش بۆ ديدهنی دههاته ئهوێندهرێ.
نازم حيكمهت سهرهڕای ئهم نهخۆشيانه، سهرهڕای ئهو ستهمه لهڕادهبهدهرهی، كه له ئەو كرابوو و سهرهڕای سزادانی به بيست و ههشت (٢٨) ساڵ زيندانی، ههرگيز خۆی نهدۆڕاند. ئەو ههرگيز لهدهست نهخۆشی و ئازاره جهستهییهكانی سكاڵای نهدهكرد و دڵخۆشی دايك و خوشك و هاوسهرهكهشی دهدایەوه. ساتێك له كاری ئهدهبی بهتايبهت هۆنراوههۆنينهوه نهكهوت و له زيندانيشدا خولەكێك وچانی نهبوو. لەتەك گشت زيندانییهكان هاوهڵ بوو و ههمووان ئهويان به ” بابه ” بانگدهكرد و تاڕادهی پهرستن خۆشياندهويست.
دواجار نازم توانی چهند دهزگهی چنين ئامادەبكات و له زينداندا كارگهی چنينی بهڕێخست و به پهيگيرییهكی تهواوهوه ههر ڕۆژ خهريكی كاری چنين دهبوو و چهند كهس له زيندانيانيش لەتەك ئەودا كارياندهكرد و قوماشی دهزوويی و خاولییان دهچنی و دهيانناردنه دهرهوهی زيندان و دەستچنەكانیان باش دهفرۆشران. تا كاتێك كه ئیدی لێپرسراوانی زیندان دهزوو و پێداويستيان به ئەو نهدا و كارگهی ڕستن و چنينهكهی لهكاركهوت.
سهردهمی جەنگ بوو. جەنگی جيهانی دووهم لەتەك ئهوهی كه توركيه تێوهنهگلابوو، بهڵام نهبوونی و بێكاری و ههژاری خهڵكی ئهم وڵاتهی زياتر و له توانابهدهرتر دهبوو.
نازم حيكمهت له درێژه هۆنراوهیەكی خۆيدا بهناوی ‘ديمهنه مرۆییهكانی وڵاتی من’ ئهو مرۆڤانهی كه گهردهلوولی ڕووداوهكان لەتەك خۆی ههڵپێچیكردبوون و لەتەك خۆی بهگشت لايهكدا ڕاكێشیكردبوون، ئهو مرۆڤانهی كه تهمهنێك لەتەك ئهو ههژاری و نهداری و بێخانهولانهییهدا دهست و پهنجهيان نهرمدهركرد، وێناندووه.
Nazm Hîkmet baştir bnasîn
Regî Honrawekanî min le Xxakî Sserzemînimdaye
Nazm Hîkmet
w. le Farsîyewe : Hejên
Beşî çwarem
Sallanî nêw zîndan : le sî û şeş sallîda şeş mangim le hewllî derçûn le çwar mîtir çwargoşe çîmentoda, birdeser.
17î cênwerî 1938, şewêkî zistanîye, le îstanbul, nazm hîkmet le mallî yekêk le xizme nzîkekanî mîwane. Xwardinî êwareyan xwarduwe û xerîkî galltewgepin, lenakaw be tundî le dergey mall dedrêt. Xawenmall peşoka û herasan derge dekatewe. Polîs dêne jûrewe û bebê hîç core pirsyar û wellamêk, nazm hîkmet destigîrdeken û letek xoyan deyben. Çend rojêk le îstanbul raydegrin û dwatir deygwêznewe bo ragirtingey serbazîy [zîndanî katîy serbazî] …. Bebê hîç core lêprisîneweyek, bebê ewey tenanet yek wşe qse letek ew bken, çend mang le jûrêkî zîndanî takekesîy bçûk û nîwe tarîk deyhêllnewe û tenya letek pasewanêk leber derge, ke pasewanîdekat. Be hemû şêweyek serdanî qedexebû. Hîçkam le xizmanî ew, tenanet dayk û xuşkekey nazanin, ke ew le kwêye. Daykî dêwaneasa le gişt dergeyek deda û soraxî kurrekey deprisêt. Kes hîç lebareyewe nazanêt. Dû mang beser girtnekeyda têperrîwe, ke dwacar yekêk le xizmekanyan şwênekey be ‘samye’î xuşkî dellêt. Samye, deçête ankara û paş tka û paraneweyekî zor detwanêt çend xulekêk letek nazm le zîndanda qsebkat, eweş be amadebûnî serokî zîndanî serbazîy. Nazm dellêt “parêzerekem agadarbkerewe. Lêrokane ne kesêk qsey letek kirdûm û ne molletyandawe qsebkem. Çend mange lem zîndaneda bebê bellge zîndanîm … “
Lem kateda le nakaw hewalldegat, ke jmareyek le xwêndkaranî zankoy efserîy gîrawn … Beqsey xoyan peyan be “pîlan”êkî gewre birduwe : “pîlanî yaxîbûn” le hêze çekdarekanda beserperşitî nazm hîkmet …
Reşbigîr destipêdekat. Nazm herwa le zîndanî çwar mîtir çwargoşeyî konkirêtda dêt û deçêt. Derçûn lew çwar mîtir çwar goşeye, şeş mang dexayênêt.
Xwêndkaranî zankoy efserîy çend roj lejêr fşar û eşkenceda lêyandekollrêtewe û paş ewey ke perwendeyan tewawdeken, letek ‘nazm hîkmet’da deyandene dadgey serbazîy.
Nazm be şêweyekî bêçenduçûn be azadbûnî xoy lem dadgeda hîwadare. Le nameyekda ke bo daykî denêrêt em babete derdebrrêt:
” dadgeyîkirdnî min berdewame. Le seda sed dillnyam, ke azaddebim. Layenî zor mangêkî dîke pêkewedebîn… “
Bellgekanî dadgey serbazîy brîtîn le miştêk egerî wek ” boy hebû “, ” lewaneye ” , “eger bem core buwaye ” û ştî lem corey dîke.
Lew hejmare xwêndkaraney zankoy efserîy, nazm hîkmet tenya carêk yek kesyanî dîtuwe û ewanî dîke behîç şêweyek nanasêt. Nazm le dadge dellêt “min yekemîn care ke em lawane debînim” ew xwêndareş carêk hatote dîdarî nazm û beser honrawe û pertûkekanîda helldawe û gutuyetî ke hez dekat ew le nzîkewe bbînêt û letekîda aşnabêt. Herweha le komodî xwêndarekanda lenêw pertûkekanyanda, çend berg pertûk û komelle honrawekanî nazm dozrawnetewe, le katêkda ke hîçkam lewane qedexenebûn û hemû molletî çap û bllawkirdnewyan hebuwe.
Bellgeyekî dîke, danpêdananî çend kes le xwênkarekane, ke ewanîş le dadge bebê perde dellên ke lejêr zor û fşarî lerradebederda perwendey lêkollînewekeyan wajokirduwe.
Molletî dakokîkirdin be ”îrfan emîn’ parêzerekey nazm hîkmet nadrêt. Dadge nhênîye û be xêrayî karî xoy tewawdekat : nazm hîkmet, wek tawanbarî pleyek be pazde (15) sall zîndanî szadedrêt û ewanî dîke de (10) sall û hewt (7) sall û pênc (5) sallyan lem dadwerîye berdekewêt.
Nazm lem birryare seyre, ke hîç core bellgeyekî nîye, daway pêdaçûnewe dekat. Nazm bo daykî denûsêt ” … Gewretrîn tawanî min eweye, ke nawm ‘nazm hîkmet’e. Bellam min şanazî bem nawewe dekem û ta seremergîş be şanazî û berzîyewe em nawem demênêt … Îdî çarminîye, bêcge lewey ke be xorragrîyekî gewrewe em sallane, yek ledway yek pirrbkemewe û beserberm… Eger letwanada hebêt to û pîraye bêne dîdarm, zor dillxoş debim.”
Lew serkute bêwêneyey 1938da, dadgey ballay pêdaçûneweş em birryarey, ke ne le çwarçêwey maf, ne locîk û wîjdan û ne letek hîçkam le rêsa bawekanî komellgey mroyda naguncêt, pesendkird … Le giştî xemnaktir eweye, ke ne endamêkî encumen, ne rojnamenûsêk … Hîçkes djî em stemey, ke berhemî yekêk le reştirîn û tarîktirîn serdemekanî mêjûy turkye bû, narrezayetî dernebrrî.
Bew core ‘nazm hîkmet’yan le zîndanî ragirtnî serbazîyyewe birde zîndanî ankara û lewêşewe gwastyanewe bo zîndanî ‘sulltan ehmed’î êstanbul …
Bellam, wek bllêy em panze sall zîndane, dujimnanî ‘nazm hîkmet’î razînekirdbû û aloşî azarderaneyan danemirkabuwewe. Pazde sall zîndan bo em honere azadîxwaze, le rwangey ewanewe szayekî besnebû … Bew bonewe pîlanêkî dîke le arada bû.
‘celîle’ xatûn, daykî nazm hîkmet bo dîdarî kurrekey çuwe zîndanî ‘sultan ehmedî’ êstanbul. Bellam nazm hîkmet lewê nebû, gutyan ewyan lewênderê birduwe. Bo kwê? Kes nazanêt.
Berrêweberî zîndan be daykî giryaw û perîşanî nazm’î gut “lelayen hêzî deryayyewe hatin û birdyan. Ferman serûtiryan pêbû. Away bo deçim, ke debêt le dadgeyekî dîkeda dadgeyî bikrêt.”
Daykî nazm letek kçekey le rêgey aşnayyekî konewe be deryasalar ‘şukrî lukan’ fermandey hêzî deryayî nasênran û serencam be fermanî ew paş bedwaçûnêkî zor, çûne şwênêkewe û le keştî cengîy ‘erkîn’da twanyan nazm bbînin, bo sbeynêy ew roje ‘pîraye’şyan letek xoyan bird. Hellsukewtî kesekan û serbazekan letek ewan berrêzewe bû û bo dîdar hîç core pşêwîyekyan drustnedekrid, ta ew radeyey ke hemuwan hîwadarbûn, griftêk le arada nebêt.
Bellam be pele dadgeyekî taze bo nazm hîkmet rêkixrabû. Em care çend kes deryawan û pledar û herwa kesanî naserbazîy, ke lenêwyanda ‘kemal tahîr’ nûserî benawbangîş debînra, gîrabûn. Em careş leser bnemay lêkollînewe letek kesanî hêzî deryayî perwendeyek rêkixra, ke dûbare lewêşda nazm hîkmet tawanbarî pleyek bû û be handanî kesanî hêzî deryayî bo hellçûn û yaxîbûn le djî dewlletî nêwendî tawanbarkrabû.
Hewa germ bû. Nazm hîkmet le twalêtî keştîda zîndanî krabû. Bêcge lew, nzîkey sî (30) ta çil (40) kesî dîke le heman keştîda gîrabûn û hîç kesyan le bûnî ewanî dîke agadarnebû. Cya cya lêkollîneweyan letekda dekra û perwendekan amadedekran. Tawanî hendêk lemane xwêndnewey pertûkekanî nazm hîkmet bû. Yek dû kesyan letek ewda aşnabûn. Her ewende û bes !
Bezûîy le heman keştîda dadge pêkhat; em careş nhênî ! Ne parêzerêk, ne dakokîyek û ne hîçî dîke ! Tenya ewe nebêt, ke dadge bexêrayî kotayîhat û birryarî dadge le 29î ogustî 1938da derçû : nazm hîkmet bîst (20) sall zîndan, kemal tahîr pazde (15) sall û ewanî dîke hejde (18) sall û şanze (16) sall û pazde (15) sall û pênc (5) sall û bem core …tid
Em bîst (20) salleyan letek pazde (15) sallekey dadgeyî pêşû kokirdewe û bû be sî û pênc (35) sall, le barî sukkirdnî yasayî sûdyanwergirt û encamêk ke desgîrbû (28) sall û çwar (4) mang û bîst (20) roj bû ! Birryareke brrayewe. Nazm lew kateda temenî sî û heft (37) sall bû. Eger bîtwanyaye 28 sall le syaçallekanî zîndanî şêdar û dîwar kunkirêtîda be nexoşî sing û larreşe (syatalcî Sciatalgia), ke heybû zîndû bmênêtewe, ewa le şest û pênc (65) sallîda azaddebû ! Nazm beramber em birryareş narrezayetî derbrrî. Xwazyarî pêdaçûnewey bû. Bellam bêsûd bû … Hîç encamêkî bedestnehêna. Îdî tenya karêk ke deytwanî bîkat, ewebû ke lenêwan çwar dîwarî zîndanda sergermî karî edebî bêt û drêje benûsîn û honrawe honînewe bdat. Herweha bo ewey xercî xoy derbênêt, lenaw zîndanda kar bkat.
Dûsall têperrî. Agrî cengî cîhanî duwem dunyay girtbuwewe. Le zistanî 1940da birryardra, szadrawe ramyarîyekan bnêrne anatollî. Nazm hîkmet bo zîndanî ‘çankirî’ gwazrayewe: nawçeyekî dabrraw û dûrdest le anatollî … Nazm nûsînî ‘efsaney enatollî’ lêrokane destipêkrid. Dwatrîş şanoyî ‘rêbwar’î nûsî …
Roj le dway roj azarî kemer û laqî nazm hîkmet zyatirdebû û bere bere bû be eşkenceyekî letwanabeder. Diktoran bînyan û le raportî pzîşkyanda pêşnyarankird, ke baştre bigwazrêtewe bo zîndanî şarêk ke (gerraw- awî me’denî)î têda hebêt. Serencam behoy nexoşbûnîyewe nardyane zîndanî ‘burse’.
Nazm hîkmet le zîndanî ‘burse’ letek lawêk benawî ‘urhan raşd’ aşnabû, ke zîndanî ramyarîy bû û dû sall lewewpêş be pênc sall zîndanî szayandabû.
Em lawe honrawey dehonîyewe û le layengranî durunzîkî nazm hîkmet bû. ‘urhan raşd’ çend sall paştir benaznawî ‘urhan kemal’we buwe yekêk le benawbangitrîn nûseranî turk û roman û komelle çîrokekanî ew edebyatî hawçerxî turkyan dewllemendkird. Urhan kemal pertûkêkî benawî ‘sê sall û nîw letek nazm hîkmet’ nûsî, ke serguziştey jyanî ewan bû le zîndanî burse’da. Sererray ewe bîrewerîyekanî rojaney ke lew serdemeda nûsîbûnî, lebergirtnewe û nîşanderî şêwazî jyan û xurrewşit û hellsukewt û şêwekarî ‘nazm hîkmet’n. Deqî bnerretî em yadawerîyane winbuwe, bellam beşêkyan nazm hîkmet le namekanya bo hawserî ‘pîraye’ le zîndanewe nûsîwnî:
“24/05/1942 beyanîye, nazm hîkmet sinduqêk, ke le kargey dartaşî drustîkirduwe, nîşanî êmey dedat û şanazî pêwedekat. Yekêk le taybetmendîyekanî ew eweye, lebarey kargelêkewe, ke berrastî têanda westaye, hîç xoy hellnakêşêt. Bellam lew karaneda ke tazekar û naşîye her mepirse. Bo nmûne awa derdexat, ke le honerîyda hêşta zor le seretadaye û gewretrîn arezûy jyanî eweye, ke rojêk bitwanê bbête honer û edîbêkî çak. Bellam lelayekî dîkewe pêywaye, ke dartaşêkî şareza û bêhawtaye û bellgeşî ew sinduqe asayyeye. “
Nazm hîkmet lenêw zîndanî burse drêjey be karî edebî xoyda. Honrawey dehonîyewe û şanoyî denûsî û herwa karî wergêrranîşî dekrid. Lepall eweşda bo ewey ke xercî jyanî derbihênêt û pêwîstî bekes nebêt, le zîndan xerîkî karî çnîn bû.
Bew şêwey ke dezanîn nazm hîkmet le hejde sallîda tûşî nexoşî ( rebo/ asma) buwe û sîyekanî lew katewe lawaz bûbûn û lebereweş le xizmetkirdnî serbazîy le hêzî deryayîda lyêburabûn. Sererray çareserî fre ta kotayî temenî, azar û fşarî sîyekanî lekollnebuwewe û dwatrîş nexoşî larreşe syatalcî Sciatalgia û dwacar pşêwî dllîşî bo zyadbû.
Nexoşî roymatîzm û larreşe syatalcî Sciatalgia û azare sextekanî bûne hoy ewey ke serencam lêprisrawan bînêrne zîndanî burse, taweku mangane le rojanêkî dyarîkrawda sûd le awe kanzayyekan (me’denîyekanî) ewênderê werbigrêt. Lem rojaneda nazm le zîndanewe debraye şwênî çareser le nzîk gerrawekan (awe kanzayyekan) û lewênderê molletî hebû, lekatî çareserkirdinda çawî be xêzanekeşî bkewêt. Hawserekey ‘pîraye’şi bo dîdenî dehate ewênderê.
Nazm hîkmet sererray em nexoşyane, sererray ew steme lerradebederey, ke le ew krabû û sererray szadanî be bîst û heşt (28) sall zîndanî, hergîz xoy nedorrand. Ew hergîz ledest nexoşî û azare cesteyyekanî skallay nedekrid û dillxoşî dayk û xuşk û hawserekeşî dedayewe. Satêk le karî edebî betaybet honrawehonînewe nekewt û le zîndanîşda xulekêk wçanî nebû. Letek gişt zîndanîyekan hawell bû û hemuwan ewyan be ” babe ” bangdekrid û tarradey peristin xoşyandewîst.
Dwacar nazm twanî çend dezgey çnîn amadebkat û le zîndanda kargey çnînî berrêxsit û be peygîrîyekî tewawewe her roj xerîkî karî çnîn debû û çend kes le zîndanyanîş letek ewda karyandekrid û qumaşî dezûîy û xawlîyan deçnî û deyannardne derewey zîndan û destiçnekanyan baş defroşran. Ta katêk ke îdî lêprisrawanî zîndan dezû û pêdawîstyan be ew neda û kargey ristin û çnînekey lekarkewt.
Serdemî ceng bû. Cengî cîhanî duwem letek ewey ke turkye têweneglabû, bellam nebûnî û bêkarî û hejarî xellkî em wllatey zyatir û le twanabedertir debû.
Nazm hîkmet le drêje honraweyekî xoyda benawî ‘dîmene mroyyekanî wllatî min’ ew mrovaney ke gerdelûlî rûdawekan letek xoy hellpêçîkirdbûn û letek xoy begşit layekda rakêşîkirdbûn, ew mrovaney ke temenêk letek ew hejarî û nedarî û bêxanewlaneyyeda dest û penceyan nerimderkird, wênanduwe.
نازم حیكمەت باشتر بناسین
ڕەگی ھۆنراوەكانی من لە خاكی سەرزەمینمدایە
نازم حیكمەت
و. لە فارسییەوە : ھەژێن
بەشی سێیەم
له سی ساڵيدا ويستيان لهسێدارهمبدهن
نازم حيكمهت، له نامهيهكدا كه له زيندانهوه بۆ خوشكهكهی دەینێرێت، تێيدا دهنووسێت “دادگهر له داوانامهكهيدا خوازياری لهسێدارهدانی من بووه. ئاوای بۆ دهچم، گرفتێك لهم داوانامهدا نهبێت، چونكه ئهو تاوانانهی كه دراونهته پاڵ من، بههيچ جۆرێك پهيوهنديان به منهوه نییه… “
دادگهيیكردن پێشنیوەڕۆ و دوانيوهڕۆ درێژهی دهبێت، پارێزهرهكهی ‘نازم’ به گيان و بهدڵ داكۆكی لێدهكات و ئهو بهڵگانهی كه دادگهر به پشتبهستن بەوان، خوازياری لهسێدارهدانی نازم بوو، ڕهتدهكرێنهوه، بهڵام ئازادبوونی ئەو بهدهستنايێت. بەو جۆرە سزادهدرێت : سهرهتا به پێنج ساڵ زيندانی سزایدهدن. پاش داخوازیی بهردانی، دادگهی ‘بورسه’ به چوار ساڵ كهمیدهكاتهوه، بهسوودوهرگرتن له ياسای لێبوردنی گشتی، كه تاوانبارانی ڕامیارش دهگرێتهوه، سێ ساڵی بهر لێبوردن دهكهوێت، بهم پێيه سزاكهی نازم يهك ساڵی دهمێنێتهوه. لهم كاتهدا نازم ساڵ و نيوێكه كه له زينداندايه. بهو جۆره كاتێك كه ئازاد دهبێت، دهوڵهت شهش مانگ زيندانی قهرزاری ‘نازم حیكمەت ‘ دەبێت.
ههرچۆن بووه، نازم له زيندان ئازاددهبێت، بهڵام له دهرهوهی زيندان نهيارانی ئەو، چينی خۆشگوزهران و دهوڵەتمەند، كۆنهپهرستان و لايهنگرانی دهوڵهتی زۆرداری و ملهوری نهيانهێشت ئاسوودهبێت، گشت دهرگهكان بهڕوويدا داخران. له هيچ شوێنێك كاريان به ئەو نهدا. كهسانێك كه نهيانتوانیبوو لهسێدارهیبدهن، ھەنووكه دهيانويست به بێكاری و سهرگهردانی و دهربهدهری، بێدهنگی بكهن. بهڵام سەرەڕای گشت ئهو فشارانه، نازم نهك بێدهنگنهكرا، بهڵكو زياتر دهنگیدايهوه و سهراپای نهيارانی هێنايه لهرزين.
نازم بووه پڕ خوێنهرترين هۆنهر و نووسهری توركییه. جهماوهر پهرتووكهكانيان ههروهك پهڕهی زێڕين دهبرد. چاپه يهك له دوای يهكهكانيان بهخێڕایی تهواودهبوون. خاوهن ڕۆژنامه و گۆڤارهكان ديتيان، كه ناتوانن لهم كۆما پارهيه خۆيان دووربگرن، بهڵام له ههمان كاتيشدا نابێت نازم له ڕيزی خۆياندا وهربگرن. لەو پێناوەدا پێشنياری هاریكارییان خستهبهردهم. ئامادهبوون گوتار و نووسينهكانی ئەو چاپبكهن و لە جیاتی ئەوە پارهيهكی كهمی بدهنێ. بهڵام مهرجی سهرهكیان ئهوهبوو، كه ئهو واز له واژۆكردنيان بهناوی خۆیەوە ‘نازم حيكمهت ‘ بھێنێت و ئازادە ههر ناوێك، كه دهيھهوێت لهژێر گوتار و نووسينهكانيدا دابنێت، بێجگه لهناوی خۆی.
نازم بەوە ڕازيبوو. ئهويش لە بەرامبەردا مهرجێكی ههبوو ؛ كه مافی بچووكترين ئاڵوگۆڕيان له نووسينهكانيدا نهبێت. نازم، ماوهيهكی زۆر به نازناوی ‘ئورهان سهليم’وه له ڕۆژنامه و گۆڤارهكاندا گوتاری نووسی. ئهو ڕۆژانه نووسهرانی ڕۆشنبيری توركيه ههوڵياندهدا زمانی توركی له كۆتوبهندی وشهی ناقۆڵا و نهسازی عهرهبی، كه زمانی نووسهران و دارێژهرانی دهرباری ئيمپراتۆری ئوسمانی بوو، ڕزگاربكهن. كۆنهوێژان و هۆنهرانی چينه خانهدان و خۆشگوزهرانهكان دژی ئهم ڕێچكه و شێوازه بوون، بهڵام نهوهی نوێی تورك دهيانويست بهو جۆرهی كه ئيمپراتۆری ئوسمانی له سهرزهمينياندا بنهوبارگهی كوێربووهوه، ئاوەها زمانی ئاڵۆز و ناقۆڵاش، كه بێجگه له ژمارهيهكی دياريكراو بۆ كهسانی دیكە دهركنهدهكرا و بهگشتی له زمانێكهوه، كه خهڵكانی ئاسايی له ژيانی ڕۆژانهدا پێیدهدوان دووربوو، بخريتهلاوه و زمانی توركی لهو وشه و دهربڕينگهله سهير و نامۆ و چواندن و بهكاربردنه بێجێيانه ڕزگاربێت. نازم يهكێك له پێڕهوانی ئهم ڕێچكهيه بوو. ئهو يهكێك لهو كهسانه بوو، كه زمانی خهڵكی ئاسايی له جیاتی ئەو زمانە خانهدانیی و دهربارییە باوە بهكارهێنا و لهم پێناوهدا ههوڵيدا و پهخشانهكانی ئەو، ڕۆشنی و باڵاییهكی تايبهتيان بهخۆوهگرت، كه لهنێوان نووسینهكانی دیكەدا دهدرهوشانهوه؛ پهخشانەكانی درهوشاوه و هۆنراوهكانی درهوشاوهتر. لهبهرئهوه به ههر ناو و نيشانێك كه دهينووسی، خهڵك له توێی وشهی گوتار و هۆنراوهكانيدا، گوته جوان و درهوشاوهكانی ئهويان دهناسينهوه و لاوان تێدهكۆشان ههرچی زياتر لاسايی ئەو بكهنهوه و ڕێگهيهك كه ئەو گرتبوويهبهر، درێژهی پێبدهن.
له ساڵی ١٩٣٦دا نازم حیكمەت يهكهمين ڕۆمانی خۆی لەژێر نازناوی ‘ئورهان سهليم’ به
ناوی ‘خوێن قساندهكات’ چاپ و بڵاوكردهوه. لهم ڕۆمانهدا نازم حيكمهت ئهو ههلپهرستانهی، كه له سهردهمی جەنگی سهربهخۆيی توركيهدا له جلوبهرگی نيشتمانپهروهريدا خۆيان بهسهر خهڵكدا سهپاندبوو و زالوئاسا خوێنيان مژيبوون، ناساندبوو و ڕێگهی ڕزگاربوونی لهدهست ئهو ستهمكاره خوێمژانهی، كه بهپێی ڕۆژ ڕهنگی خۆيان دهگۆڕی، نيشاندابوو. ئەو لهم ڕۆمانهدا ههوڵیدابوو، تا بيسهلمێنێت، كه له بهرامبهر پهستیی و گهندهڵی و ستهمدا، ئهوه تهنيا خوێن نییه، كه قساندهكات، بهڵكو ههستی مرۆڤێكه، كه هاواردهكات.
له ههمان ساڵدا نازم پهرتووكێكی دیكەی بهناوی ‘فاشيزم و ڕهگهزپهرستی’ چاپكرد. ئهم بهرههمه لايهنگرانی هيتلهر و ڕهگهزپهرستانی زۆر توڕهكرد. چونكه ئهو كهسانه بهرهبهره خهريكبوون، خۆيان بۆ جەنگی جيهانی دووهم ئامادهدهكرد.
ههروهها له ههمان ساڵدا، نازم لەتەك خاتوو ‘پيرايه’ هاوسهریكرد. پيرايه، دوو مندااڵهكهشی كه له هاوسهری پێشووی بوون، لەتەك خۆیدا هێناينه ماڵی نازم. ئهمه سێيهمين هاوسهری نازم حیكمەت و درێژترين ماوهی هاوسهری ئەو بوو. ژيان لەتەك پيرايه’دا بيست ساڵ درێژهیكێشا بهڵام لهو بيست ساڵەدا، نازم سيازده ساڵی له زينداندا بردهسهر. نامهكانی نازم بۆ پيرايه، كه زۆربهيان به زمانی هۆنراوه بوون، له ئهدهبياتی توركیدا ڕێوشوێنێكی گرنگيان ههيه.
بهو جۆره ساڵی ١٩٣٨ نزیكبووەوە. پانزهههمين ساڵڕۆژی ڕاگهياندنی كۆماریی نزيكدهبووهوه. دونيا به خێرايی بهرهو كارهساتی ترسناكی جەنگی جيهانی دووهم ھەنگاویدەنا. له ههموو شوێنێك بۆنی بارووت دههات. ئهتاتورك له جێدا كهوتبوو، هيوايهك به زيندوومانی نهمابوو و دواڕۆژهكانی تهمهنی دهبردهسهر. ‘عيسمهت ئينونو’ خهريكبوو، خۆی بۆ دهوڵهت گرتنهدهست ئامادهدهكرد.
نازم حيكمهت و ئازاديخوازانی دیكەی تورك، ههستيان به مهترسییهك دهكرد، مهترسی له پشتسهريانهوه بوو و دهنگی پێی ئەویان دهبيست. نازم ڕۆژبهڕۆژ چالاكییەكانی خۆی زياددهكرد. هاوهڵانی ئاگادارياندهكردهوه و دوژمنانی پيلانيان بۆ دادهڕێژا، بهڵام ئهو ههروا بەگوێدانه ئهو پرسانه سهرگهرمی كاری خۆی بوو و ڕوو له مۆسۆلينی و فاشيزمی فهرمانڕهوا بهسهر ئيتاليادا لهژێر ناونيشانی ‘ نامهگهلێك بۆ تارانتابابو ‘ پهرتووكێكی نووسی و بڵاویكردهوه:
‘ تارانتابابو’ ژنێكی حهبهشی ڕهشپێسته. هاوسهرهكهی بۆ خوێندن چووهته ئيتاليا، بهڵام ماوهيهكی كورت فاشيسته بهڕهڵاكان، ئهويش وهك زۆرێكی دیكە لهسێدارهدهدهن. بهڵام پێش مردن نامهگهلێكی بۆ هاوسهرهكهی ‘ تارنتابابو ‘ ناردووه :
” مۆسۆلينی، زۆربڵێيه، تارانتابابو !
ههروهك مناڵێ
كه بە تهنيا
له تاريكيدا بهڕهڵايانكردبێ … “
ئهم پهرتووكه سيازده نامهی بۆ تارانتابابو تێدايه، كه جوانترين و ڕەوانترين هۆنراوهی ڕامیاریی ‘نازم حيكمهت’ی تێدايه، كە تێياندا ڕوخساری ڕهشی فاشيزمی مۆسۆلينی بهشێوهيهكی ترسێنهر نوێندراوه. ئهم هۆنراوهی خوارهوه يهكێكه له جوانترينی ئهو نامانه :
” ئهوی له گهردنيا
ملوانكەیەك له دندانی شينی مهيمونی له گهردندايه
ئهوی بە وێنهی باڵدارێ لهژێر ئاسمانا
وهك ئاوی ڕهوانيش لهسهر زهوی ژيان دهكا
چاوانی ئاوێنهی مسينی چاوانم
دايكی سێيهمين كوڕ و پێنجهمين كچم
تارانتابابو!
دهرگهيهك نهما نهيكوتم
كۆڵان به كۆڵان
ماڵ به ماڵ
له ڕۆما
له دوی ڕوما گهڕام. “
وەك پێشتر گوتمان، دوژمنانی ئازادی نووسین و بۆچوون دەربڕین، دوژمنانی ھەموو مرۆڤێكی ئازادبیر و ئازادیخواز، بۆ نازم حیكمەت نەخشەیان داڕێژابوو. ئەوان لە شێوازی كاری دادگەكان ڕازینەبوون. لە دەستگیركردن و زیندانیكردنەكانی پێشووتری نازم حیكمەت ڕازینەبووبوون. دادگە نا سەربازییەكان زۆر دڵنەرم بوون و ھەندێك جار، ھەرچەندە كەمیش بووایە، یاساكانیان پێڕەودەكرد. بۆ نموونە مۆڵەتیان بە پارێزەرەكەی نازم حیكمەت دەدا، تا پاریزگاریی لێبكات! بەڵامئەم جارە باشترین شێوازیان ئەوەیە، كە نازم بە دادگە سەربازییەكان بسپێرن. دادگە سەربازییەكان بە باشی دەتوانن، بەر بە نازم و ھاوڕیكانی بگرن و دادگایییان بكەن.