Xemi Nan & Xewni Azadi

شۆڕش لە ھەموو كاتێك و لە ھەموو جێیەك ئەگەری بەرپاكردنی ھەیە. ئەوانەی دەیانەوێت لە باڕی سەرمایەداران (مەبەست پارلەمانە/ ھەر ئاوا كە باڕی ھەژاران بە پارلەمانی ھەژاران نێودەبرێت)دا شۆرش بكەن، تەری تێگەییشتوون !

كاتێك كە پاراستنی سیستەم پێویستی بە بەرزكردنەوەی گۆچانی جەنەراڵ ھەبوو، ئەوسا تێدەگەن ‘مورسی’ خەڵكی كوێیە !

شۆڕش لە ھەموو كاتێك و لە ھەموو جێیەك ئەگەری بەرپاكردنی ھەیە. ئەوانەی دەیانەوێت لە باڕی سەرمایەداران (مەبەست پارلەمانە/ ھەر ئاوا كە باڕی ھەژاران بە پارلەمانی ھەژاران نێودەبرێت)دا شۆرش بكەن، تەری تێگەییشتوون !

كاتێك كە پاراستنی سیستەم پێویستی بە بەرزكردنەوەی گۆچانی جەنەراڵ ھەبوو، ئەوسا تێدەگەن ‘مورسی’ خەڵكی كوێیە !

“تا بازاری قەسابخانەكان گەرمبێت، زرم و ھوڕی بەرەكانی جەنگ بەردەوامدەبێت ”
لیئۆ تۆلستۆی

بەناوی ھەموو ئاژەڵانەوە، نەفرەت لەو ئایینەی كە پیرۆزڕاگرتنی لە قوربانیكردنی مرۆڤ و بوونەوەرەكانی دیكەدایە !

لەوەش دەبەنگیتر، ئەوەیە كە خێر و بەزەیی بە برسییەكاندا بكرێتە پاساوی سەربڕینی ئاژەڵ !

لە ھەندێك زماندا گرفتی نەبوونی واژەی تایبەت بۆ ھەر یەك لە ‘ئازادی’ ، ‘ڕزگاری’ و ‘سەربەخۆیی’ ھەیە.

لە زمانی كوردیدا ھەر یەك لەوانە واژەی تایبەتییان ھەیە، كەچی نووسەران لە بری ‘ ڕزگاری ‘ ھەر ‘ ئازادی بەكاردەبەنەوە و سەروەران كە سەركوتگەری ‘ئازادی’ن، لە سەركوتكراوان زیاتر واژەی ئازادی بەكاردەبەن !

لێرەدا پرسیارێك یەخەماندەگرێت ؛ گرفت لە نەبوونی شارەزایی زمانەوانییە یا ئەتكردنی زمانە لەلایەن سەروەران و نووسەرانی دەرباریانەوە ؟

سنووری ئازادی من، ئازادی تۆ و ئەوانی دیكەیە

ئازادی و سەركوت بە پەیوەندییە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانی تاكەوە پەیوەستن، كاتێك كە پەیوەندییە كۆمەڵایەتیی و ئابوورییەكان لەسەر بنەمای سەر و خوار، فەرمانڕەوا و فەرمانبەر ، سەروەر و ژێردەست، ڕەنجدەر و ڕەنجخۆر [مشەخۆر] ڕۆنرابن، ئیدی قسەكردن لە ئازادی تاك دەچێتە خانەی پووچگەراییەوە.

كاتێك كە تاك ئازاد نەبێت، ئیدی قسەكردن لە ئازادی كۆمەڵ، لە فریودان و شاردنەوەی سەركوتی كەمینەی سەروەر لەسەر ژێردەستی زۆرینە، بەدەرنییە.

لەبەرئەوە ئازادی كۆمەڵ بە ئازادی تاكەوە بەستراوە و ئازادی تاكیش تەنیا لە كۆمەڵگەی ئازاددا دابیندەكرێت، بۆ ئەوەی خودی ئازادی وەك بنەمای پەیوەندی كۆمەڵایەتیی بوونی ھەبێت، پێویستی بە بنەما ئابووریی و كۆمەڵایەتییەكانی ھەیە، كە یەكسانی ئابووریی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و ھاوبەشیی گشتییە لە دەسەڵات و بەڕێوەبردندا.

ھەڵبەتە دەسەڵات بە واتای بڕیاردانی پێكڕایی لەسەر كاروبارەكانی كۆمەڵگە، نەك دەزگەی فەرمانڕەوایی و دەوڵەتیی سەرووخەڵكی. بەو جۆرە سنووری ئازادی ھەر تاكێك، تەنیا ئازادی ئەوی دیكە دەبێت و بەس، ئەوەش زەمینەسازی سەرھەڵدانی ھێزێكی یەكگرتووی كۆمەڵایەتییە و بەختەوەریی ھەمووانی دەئافرێنێت !

ئەو یاداوەرییانەی هەرگیز لەبیرناچنەوە

زستانی ١٩٩٢، پاش ئەوەی کە ڕێکخراوی ڕەوتی کۆمونیست لە هەڵەبجە و رانیە بە نیازی فریاکەوتنی پڕۆلیتاریای “بێ پارت و پێشڕەوی” وڵاتانی ئەوروپا بنکەکانی داخستن. لە یەکەمین کۆبوونەوەدا بۆ ڕێکخستنەوەی بەشی ئاشکرای ڕێکخستن پاش تێکشکانی پێشنیارە پادەرهەواکەیان، سەرلەبەیانییەك لە ماڵی هاورێ خەبات لە شەهیدانی ئازادی کۆبووینەوە و پاش پێکهێنانی حەوزەکانی ڕێکخستنی ئاشکرای سلێمانی، هاوڕێ ئارام ….[لە فینلەندا] کورتە باسێکی پێشنیاریی هەبوو، کە قسەی لەسەر ناپێویستبوونی خەبات دەکرد و دێترمینیستانە مژدەی گۆرانی خۆبەخۆی کۆمەڵگەی بەپێی گەشەی ئابووری و پیشەسازی دەدا. تەنیا کەسێك کە لایەنگریی لە بۆچوونەکانی کرد، هاوڕێ ئاراس بوو. پاش تەواوبوونی دانیشتنەکە لێمپرسی هاوڕێ، چۆن بەلامەوە سەیرە تۆ ئاوا بیردەکەیتەوە، لە وەڵامدا گوتی ” هەر من نیم، کەسانی دیکەش هەن، بەڵام شەرم لە دەربڕینی بۆچوونیان دەکەن یا بوێری ئەوەیان نییە، من لەم ساتدا ئاوا بیردەکەمەوە”. ئەمە یەکەمین ناسینی هاوڕێ ‘ ئاراس ‘ و من بوو.

هاوینی هەمان ساڵ پاش ئەوەی لە گەشتیکی ئێران گەڕامەوە، هاوڕێیانی حەوزەکەی ئێمە کە زۆربە کەرکووکی بووین و لە هوتێڵ ‘سۆمەر’دا دەژیایین، بە مەبەستی بەهێزکردنەوەی ڕێکخستنی ئاشکرای هەولێر، کە پاش دوورکەوتنەوەی هاوڕێیان ‘جەمال کۆشش’ و ‘ ئازاد [بژارد] ‘ و ڕەحیم … [لە کەنەدەا] ، ‘سیروان عەلی ‘ لەسەر پرسی بەشداری خۆهەڵبژاردنی پارلەمانی، ڕێکخستن لەوێ کزبووبوو، هاوڕێیانی حەوزەکەی هوتێڵ سۆمەر چووبوونە هەولێر و لە شوققەیەکی نزیک باخچەی کورد ‌حەرەب دەژیان، بە فەرمانی ڕێکخستن دەبوو منیش بچمە هەولێر و بەڕێکەوت هاوڕێ ئاراس لەوێ بوو و گوتی بەیانی منیش دێم و بەیەکەوە دەچین. بەڕاستی بۆ من گەورەترین دیاری بوو، جونکە چوونم بۆ هەولێر زۆر سەخت بوو و هەرەندە لە ژیانمدا هەولێرم نەدیتبوو، لە داخی گۆرانی “سەدام زێرە” هەولێرم لەبەرچاو کەوتبوو. هاوڕێ ئاراس بوو بەو فریشتەیەی کە باڵی منی گرت و سڵەمانەوەی چوونە ئەو شارەی لای من شکاند و چەند ساتی [سەعاتی] ڕێگە زۆر قسەوباسمانکرد و هاوبۆچوونییەکەی زۆرمان هەبوو. کاتێك کە لەلای ”شێخەڵڵا/ شێخ اللە” دابەزین و لە دەستی چەپەوە لەژێر سێبەری شوققەکاندا بەرەو گاراجی شیمال شۆڕبووینەوە، ئەو بەردەوام سەرنجی ڕوخسار و هەنگاوەکانی منی دەدا، کە چۆن پاگیرە گرتبوومی و هەستم دەکرد بەرەو چارەنووسیكی نەخوازراوم دەبەن، بەداخەوە هەر ئاواش بوو.

ئەو ساتەم لەبیرناچێت کە ئەو لە پێشمەوە چوست و چالاک بە پێپلیکانەکاندا سەرکەوت و لە تاریکی ڕاڕەوەکەی نهۆمی سێیەمدا لە دەرگەی شوققەکەی دا و لە خۆشی دیتنی هاوڕێیان ‘سۆران کەریم’ و ‘ڕێبوار میدحەت’ و ‘هیوا کەریم ‘ و ‘مامە کەریم [کەریمی حەمەگوڵناز]’ و ‘ باییز عەزیز [ڕێباز]’ ، کردی بە هەڕایەك و وەها لە ئامیزی دەگرتن، مرۆڤ تەنیا دەیتوانی پەیوەندی نێوان کۆمونارەکانی پاریس بهێنێتە بەرچاوی، لە قسە و شۆخی و جوڵەکانی، میهرەبانی دەتکا، پاکی مرۆڤێکی سۆشیالیست ۆی نمایاندەکرد …

پاییزی هەمان ساڵ، کاتێك کە هاورێ ‘سۆران کەریم’ و من، لەلایەن ئەمنەکانی حکومەتی هەرێمەوە گیراین، ئەو، ئەو ڕۆژە لەبەرئەوەی لەتەك باوکیدا کەمێك دەمەقاڵەی بووبوو و سەری خۆی بەرەو کۆمونەکەی ئێمە هەلگرتبوو، بەخۆی و هەموو داراییەکەیەوە، چاکەت و پانتۆڵێکی لەنگەفرۆشییەکەی خۆی و ڕادیۆ و مسەجەلێکی شکاوی بە لاستیک بەستراوی توشیبای مۆدیل کۆن بوو، دابووە بنباڵی و بەپێی خۆی هاتبوو بۆ بەردەم ‘عەقید سمکۆ’ تا قەرەقوشییانە فەرمانی زیندانیکردنی بدات !

کاتێك کە لە کۆتایی ئەو ساڵەدا لە زیندان دەرچووین، ئێوارە درەنگێك بوو، بەدەم گوتنەوەی سروودی ئینتەرناسیونال و سروودە کرێکارییەکانی دیکەوە بە کۆڵانە تەنگ و تاریکەکانی ‘تەیراوا’ دا بەرەو شوققە چووینەوە. ڕۆژی دوایی چاکەت و پانتۆڵە چڵکگرتووەکەی زیندانی پۆشییەوە و مسەجەلە شکاوەکەی [ئەگەر باش لەبیرممابێت دا بە ئێمە] و پێکەوە چووین بۆ سلێمانی و هاوڕێ سۆران کەریم چوو بۆ دیانە بۆ لای خۆشەویستەکەی، چونکە کەسێك کە سەر بە ئاساییش و ڕێکخستنی (ینک) بوو و لە ڕێگەی ڕێکخستنی نهێنی هەولێرەوە کنەی کردبووە ڕیزەکانی ڕەوت و هەر بە فەرمانی دەزگەی ئەمن هاتبوو لە نهۆمی یەکەمی ئەو بالاخانەدا کاری دەکرد و ناوی ‘خەلیل’ بوو، ئێمەی دابوو بەگرتن و یەکسەر پاش ئازادبوونیشمان هەنگاو بە هەنگاو لە ماڵەوە بۆ ئاساییش و لە ئاساییشەوە بۆ ماڵ چاودێریی دەکردین، ناچار هەر یەکەمان بەلایەکدا بۆ چەند ڕۆژ دوورکەوتینەوە …

بەداخەوە تا ئێستا هەلم بۆ نەڕەخساوە، یاداوەرییەکانی زیندان جارێکی دیکە بنووسمەوە، هەرچەندە هەوڵمداوە لە چەند چیرۆکێکدا هەندێکی بنووسمەوە، بەڵام ئەوەی کە پێشتر لە دووتوێی شانۆگەرییەکی چەند پەردەییدا بەناوی “ڕۆژی فیدراڵی” نووسیبوومەوە، بەڵام پاش ئەوەی ناردم بۆ لای هاوڕێ ‘سۆران کەریم’ لە سوێد، لەلای ئەو ڕەشنووسی شانۆگەرییەکە فەوتا و نەگەڕایەوە و ئەوە بووە هۆی نەبوونی توانا بۆ دووبارەنووسینەوەی.

لێرەدا وەك وەفادارییەك بەو هاوڕێ کۆچکردووەم، بەو بەشە ونبووەی ژیانم، بەو مرۆڤە لێوانلێوە لە شادی و ڕاستگۆیی و خەندەلێوە، بەڵێندەدەم، کە لە هەلێکدا کات بۆ نووسینەوەی ڕۆژە زیندانکراوەکانی هاوڕێ ‘ ئاراس ‘ تەرخانبکەم. هیوادارم ئەگەر هاوڕێ سۆران کەریم لە هەرکوێیەك هەیە و ئەم ڕستانەی پێدەگات، هەوڵبدات ئەگەر ئەو ڕەشنووسەی لەلا ماوە، بۆمبنێرێتەوە یا بەخۆی بڵاوبکاتەوە …

ئاخ چەندە ناخۆشە ژیان
لە پاش مەرگی ئازیزان
چەند ناخۆشە مانەوە،
بۆ خوێندنەوەی خەمی هاوڕێیان

ڕۆژ نییە،
هەواڵی مەرگی بەشێك لە ژیانم،
نەگاتە گوێم
سات نییە،
خەمی ئێوە،
ژیان نەکاتە ئازارێکی نەبڕاوە، لێم

هاوڕێ تۆ ڕۆییشتی و
دڕاندت بەشێك لە پەڕاوی یاداوەریی من
تۆ ڕۆیشتی و
بە مەرگی ناوادە و ناخواستەت
مراندت بەشێك لە ژیانی من

بەم جۆرە من ماوم،
تا خەمی تۆ و ئەوانی دی بگرمە دڵ
بە گیانی وێڵ و
جەستەی ماندوو
بکەم سۆراخی خەندەی تۆ،
لەسەر پەڕەی گوڵ

تـــــــــزار

  بێرتۆڵد برێشت

و. له‌ فارسییه‌وه‌: هەژێن

له‌تەك ئەوان

به‌ زاری تفه‌‌نگ ‌و قامچی

له ‌‌يه‌‌كشه‌‌ممه‌‌ی خوێناویا

دوابوو.

پاشان

له‌تەك ئەوان

به ‌‌زمانی تفه‌‌نگ ‌و قامچی

گشت ڕۆژانی هه‌‌فته‌

گشت ڕۆژانی كار

جه‌‌لادی شایستەی گه‌‌ل

دوا.

خۆری گه‌‌لان

په‌‌رستيارانی خۆی سووتان.

فێرگه‌‌ری گه‌‌وره‌‌ی جيهان

مانيفێستی كۆمونيستی فه‌رامۆشكرد.

هوشمه‌‌ندترين ‌شاگردی لێنين

مستی كوتايه‌‌ ناوده‌‌می ئەو

له‌ ‌لاويدا كارامه ‌‌و چالاك‌ بوو‌‌،

به‌‌ڵام له‌ پيريدا بێبه‌‌زه‌يی

ئه‌‌وه‌‌ی ببێته‌ خوا

گه‌‌وج ده‌‌بێ .

*****

تای ته‌رازوو لاره‌سه‌نگه‌

له‌ تای دیكەی ته‌‌رازوودا،

هوشياری

داده‌‌نێن،

وه‌‌ك‌ سه‌‌نگی پێويست، بۆ هاوتايی،

دڵڕه‌‌قی

ده‌‌خه‌‌نه‌سه‌‌ری.

په‌‌رستياران‌ له‌‌ خۆ ده‌پرسن :

چی هه‌‌ڵه‌بوو ؟

خوا ؟ يان نزا ؟

ئه‌ی ئامێره‌‌كان ؟

ئه‌‌ی سه‌‌ركه‌وتنی دره‌‌خشان ؟

ئه‌‌ی ساوای بێنان ؟

ئه‌‌ی‌ هاواری ترسی نه‌بيستراوی

هاوڕێيانی له‌خوێناگه‌‌وزاو ؟

ئه‌وی كه‌ فه‌‌رمانی گشت شتێكی دا.

گشت كاره‌كانی ڕانه‌‌په‌‌ڕان.

به‌‌ڵێنی سێويان دابوو

به‌‌ڵام هه‌‌تا هه‌واڵێ له‌ ‌نانیش نیيه‌.

*****

خوا له‌ بۆگه‌‌نبووندايه‌.

په‌رستياران

ئاوا به چێژەوە

له‌ سنگیان ده‌‌ده‌‌ن

هه‌‌روه‌‌ك له‌‌ سمتی ژنانيان.

      *****

بۆ كشتی گه‌‌نمی زستانی

شاره‌‌زای زۆر به‌‌كارده‌‌گرن

ئايا ده‌بێ، بينای سۆشياليزم

به‌‌هۆی هه‌‌ندێكه‌‌وه‌

له‌ ‌تاريكیدا

له‌‌سه‌‌ريه‌‌ك ڕۆ‌نرێ ؟

ئايا ڕابه‌‌ر

مرۆڤه‌‌كانی ژێر سايه‌‌ی خۆی

له‌‌تەك خۆی ده‌‌كێشێته‌‌ لوتكه‌‌يه‌‌ك

كه‌ ته‌‌نيا خۆی ده‌‌يناسێ؟‌

مرۆڤەكانی ژێر ڕابه‌‌ری

لایەنیكه‌م به‌هۆی ئامارەوە

ڕابه‌ریده‌‌كه‌‌ن،

بەو‌‌ ڕێگه‌‌يه‌

يا خۆیان ده‌‌ستبه‌‌كارده‌‌بن،

‌يا مۆڵه‌‌تی ئه‌‌وه‌ ده‌‌ده‌‌ن.‌

لێرەدا مه‌به‌ست لە هه‌ڵسه‌نگاندنی ميژوويی ستالین نیيه ‌و به‌هۆی ونبوونی فاكته‌كانەوه، ناتوانرێت به‌م كاره هه‌ستين. به‌ڵام ده‌بێت ئۆتوريته‌ی ئه‌و بۆ قه‌ره‌بووكردنی زيانه‌كانی ‌ئۆلگوبوونی ئه‌و، له‌نێوببرێت. (و. فارسی)

Tzar

  Bêrtolld Brêşt

w. le Farsîyewe: Hejên

letek ewan

be Zarî Tfeng û Qamçî

le Yekşemmey xwênawya

dwabû.

paşan

letek ewan

be Zmanî Tfeng û Qamçî

gişt Rojanî Hefte

gişt Rojanî Kar

Celadî şayistey Gel

dwa.

Xorî Gelan

Peristyaranî xoy sûtan.

Fêrgerî gewrey Cîhan

Manîfêstî Komunîstî feramoşkird.

Huşmenditrîn şagridî Lênîn

Mistî kutaye nawdemî ew

le lawîda karame û çalak bû,

bellam le pîrîda bêbezeyî

ewey bbête Xwa

gewc debê .

*****

Tay Terazû laresenge

le Tay dîkey Terazûda,

huşyarî

dadenên,

wek Sengî pêwîst, bo hawtayî,

dillrreqî

dexeneserî.

Peristyaran le xo deprisn :

çî hellebû ?

Xwa ? yan nza ?

ey Amêrekan ?

ey Serkewtinî drexşan ?

ey Saway bênan ?

ey Hawarî Tirsî nebîstrawî

Hawrrêyanî lexwênagewzaw ?

ewy ke fermanî gişt Ştêkî da.

gişt Karekanî raneperran.

bellênî Sêwyan dabû

bellam heta hewallê le Nanîş nîye.

*****

Xwa le bogenbûndaye.

Peristyaran

awa be çêjewe

le Singyan deden

herwek le Simtî Jnanyan.

      *****

bo kiştî Genmî zistanî

Şarezay zor bekardegrin

aya debê, bînay Soşyalîzm

behoy hendêkewe

le tarîkîda

leseryek ronrê ?

aya Raber

Mrovekanî jêr Sayey xoy

letek xoy dekêşête Lutkeyek

ke tenya xoy deynasê ?

Mrovekanî jêr Raberî

layenîkem behoy Amarewe

raberîdeken,

bew Rêgeye

ya xoyan destbekardebin,

ya molletî ewe deden.

lêreda mebest le hellsengandinî Mîjûîy Stalîn nîye û behoy winbûnî Faktekanewe, natwanrêt bem Kare hestîn. bellam debêt Oturîtey ew bo qerebûkirdnî Zyanekanî Olgubûnî ew, lenêwbibrêt. (w. Farsî)

بێرتۆڵد برێشت لە ڕۆڵی ‘دەرھێنەر’دا

كارل ڤێبەر Carl Weber

 و. ھەژێن

 بابەتی زۆر لەم ‌وڵاتەدا ( وڵاتە یەگرتووەكانی ئەمریكا) لەبارەی برێشت’وە نووسراون. بەشێك لە نووسینە تیئۆرییەكانی ئەو وەرگێڕدراون و زۆربەی شانۆیییەكانی بە زمانی ئینگلیزی بڵاوكراونەتەوە. لەم گشتە، خەڵكی ئێمە ئاوھا تێدەگەن، كە برێشت تەنیا ھۆنەر و نووسەر بووە. گەرچی ئەم ئەنجامگیرییە دروستە، بەڵام بۆ دەرككردنی ‘برێشت’ی شانۆنووس دەبێت برێشت وەك كەسێكی شانۆکار ‘دەرھێنەر’ بناسرێت. كارایی برێشت لەسەر شانۆی سەردەمی خۆی لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو داھێنانانەی، كە لە دەرھێنانی شانۆیییەكانیدا لەسەر شانۆی ‘ بێرلینەر ئێنزێمبل Berliner Ensemble’ دایھێنان؛ لەو كاتەوە كە ئەو كارە نموونەیییەكانی لە ساڵەكانی سەرەتا و نێوەڕاستی دەھەی پەنجای زایینیدا لە بێرلینی خۆرھەڵاتی نواند، شانۆی ئاڵمانیا بەگشتی گۆڕانی بەسەرداھات. ئەگەر كارەكانی لە بێرلینەر ئێنزێمبل ساڵی ١٩٥٦ و دواتر لە دەھەی شەستدا لە ‘ لوزن ‘ نەنواندایە،  بزووتنەوەی نوێی شانۆی بریتانیا ‘ ڕۆیال كۆرت The Royal Court’ ، ‘ پیتەر بروك ‘ و ‘ پیتەر ھال’ ، ‘ كێنێس تای نێن Keneeth Tynan ‘ ئەگەر وەبیرھێنانەوەی چەند ناو بەسبووایە، لەوانەیە زۆر جیاوازتر بووایە، لەوەی كە ھەیە. ‘ گیۆرگیۆ سترێھلەر Giorgio Strehler’ لە ئیتالیا و ‘ ڕۆژە پلانشۆ Roger Planchon ‘ لە فەرەنسە بەشێوەیەكی قوڵتر لەوە و چۆنیەتی ئەوەی برێشت لە بێرلین دایھێنا، كارایییان وەرگرت. گەرچی برێشت بەدرێژایی تەمەنی بەردەوام لەتەك شانۆدا سەروكاری ھەبوو، سەرەتا وەك ڕەخنەگر و پاشان وەك شانۆنووس، بەڵام سەرئەنجام لە ساڵی ١٩٤٩دا بوو، كە ئەو توانی شوێنێكی ھەمیشەیی بۆ ئەزموونگەرییەكانی بەدەستبھێنێت؛ تیپێكی شانۆیی و دواتر ساختمانێك، كە لە دەستی ئەو‌دا توانیان ببن بە ئامرازی باڵا بۆ خستنەڕووی تێڕوانینەكانی، شانۆیەك كە ئەزموونگە بوو، شوێنێك بۆ لێكۆلینەوە و شیكردنەوە و بنیاتنانی مۆدێل و نموونەكان.

 برێشت پاش نیشتەجێبوونی لە سەردەمی جەنگدا لە ئەمریكا، پاش جەنگ گەڕایەوە ئۆروپا، كاربەدەستانی ئاڵمانیا خۆرھەڵاتی میواندارییانكرد، تاوەكو نواندنێك لە شانۆیی ‘داپیرە دلاوەر’ بە بەشداری ھاوسەرەكی ‘ھێلینا ڤایگل’ لە ڕۆڵی سەرەكیدا دەربھێنێت؛ بۆ یەكەم جار پاش پازدە ساڵ ئەو ھەلی بۆ ڕەخسابوو، ئەو تیئۆریانەی كە بەدرێژایی تەمەنی، چ لە ئاڵمانیا و چ لە وڵاتانی‌ دیكە، لەپێناویاندا تێکۆشابوو، بخاتە بەرچاوان. ئەم شانۆیییە ساڵی ١٩٤٩ لەسەر ‘شانۆی ئاڵمانی Deutsche Theatre’ لە بێرلین پێشكەشكرا و بووە خاڵی وەرچەرخان لە مێژووی شانۆی ئاڵمانیادا، لەوانەیە لەم سەدەیەدا و بەدڵبیایییەوە لە سەردەمی (Reinhardt) بەم لاوە.

 ڕەخنەگرانێك، كە زۆربەیان بەشێوەیەكی چونیەك كارەكانی ‘برێشت’‌یان لە ساڵانی پێش ١٩٣٣دا تاوانباركردبوو، لووتیان شكاو و دەرھێنانەكە لەتەك سەركەوتنێكی گەورە ڕووبەڕوو بوو. من كە ئەو كات لاوێك بووم، لە زانكۆی شاری ھایدلبێرگ بۆ بینینی ئەم نواندنە چووم؛ ئەم نواندنە ھێشتاكە وەك گەورەترین ئەزموونی شانۆیی لە ژیانی مندا ماوەتەوە. ڕوونكردنەوەی ئەوەی كە چ شتێك وەھا بێوێنەی كردبوو، ئێستاكەش بۆم دژوارە، بۆچی لەو كاتە بەدواوە من بە ڕۆڵبینین لەو شانۆیەدا و دووبارەنواندنەوەی لە ساڵی ١٩٥٤دا، خوومگرتووە. بەڵام شتێك کە هەرگیز لەبیرناچێت، ئەوەیە كە یەكەم جار بوو، من كەسەكانم لەسەر شانۆ دەبینین، كە وەك مرۆڤی ئاسایی ھەڵسوكەوتیاندەكرد؛ تەنانەت تۆزقاڵێك ‘ڕۆڵبینین’ی تێدانەبوو، ھەرچەند لێیھاتوویی تەكنیكی و جوانی ھەر ساتێكی، سەرنجراكێشبوو. سادەیی و بەسوودی دیكۆر و كەرەستەكانی دیكەی شانۆ بۆ كەسێك، كە تا ئەو كات تەنیا شانۆی پلەدوو و [ھەڵبەتە ھێندێك جار باشترینی ] شانۆیییەكانی ئاڵمانیایان دیتبوو، سەرسوورھێنەر و واقوڕرمێنەربوو، كە چۆن چۆنی بیری شانۆیی بەبێ زۆر و كردنەمێشك بۆ بینەران دەگوێزرایەوە. ئەمە تەنانەت باشتر و بڵندتر لە جوان ڕۆڵبینینی ڤایگل و ناودارەكانی ‌دیكەی تیپەكە بوو.

 لەبەرئەوە بڕیارمدا، كە ھەرچۆن بووە، لەتەك برێشت’‌دا كاربكەم. بەڵام ئەم بڕیارە تا ساڵی ١٩٥٢ تا خاڵیبوونی شوێنی ھاوكارێكی دەرھێنەر لە ‘ئێنزێمب’ جێبەجێنەكرا. من چوومە لای یەكێك لە شانۆنووسەكانی تیپەكە بەناوی پیتەر پاڵتیژ (Peter Palitych) و چۆنیەتی كارداواكردن لە برێشت’م لێپرسی. لە وەڵامدا گوتی “برێشت خۆشی لە چاوپێكەوتنی داواكەران نایێت و باشترین كار ئەوەیە، كە بابەتێك لە بارەی نواندنەكانی ئێنسێمبل بنووسم و بۆچوونی خۆمی تێدا دەرببڕم. نەك ڕەخنە، بەڵكو تەنیا ڕوونكردنەوە و باسكردنی ئەوەی ئەكتەرەكان پێیھەڵدەستن. بۆچی ئاوا و ئەوەی ئایا كارایی ھەیە یان نە. چەند جارێك چووم بۆ دیتنی شانۆیی ‘پۆنتیلا’. دەربارەی دوو دیمەنی ئەو نواندنە بابەتێكم نووسی و ناردم بۆ برێشت. پاش ماوەیەك تێلەفۆنم بۆ جێگرەكەی برێشت كرد و گوتم: دەتوانم بێم، یان ئەوەتا بابەتەكە ھیندە خراپە بەكەڵك نایێت؟ وەڵامەكەی ئەو بۆ من، ئەمە بوو، كە ” مەگەر لەتوانادا ھەیە ئەو ناچاربكەین شتێك بخوێنێتەوە. ئەو زۆر ناخوێنێتەوە”. بەڵام من جێگرەكەیم ڕازیكرد، كە جارێكی‌ دیكە ھەوڵبدات سەرنجی برێشت بۆ نووسینەكە ڕابكێشێت. پاش دوو ھەفتە دووبارە تێلەفۆنمكردەوە و جێگرەكە گوتی ” چۆن بیڵێم، نووسینەكەمان ونكردووە”. لە بەدبەختیدا دەستنووسەكەم نەمابوو. بەڵام باشبوو ئەوان پەیدایانكردەوە.

سێ ھەفتەیەك تێپەری و جارێكی ‌دیكە تێلەفۆنمكردەوە و ئەم جارە سكرتێرەكەی گوتی “برێشت خوێندوویەتییەوە و دەیەوێت بتبینێت”. ڕۆژی دواتر بەیانییەكەی بە كڵاوە بەناوبانگەكەیەوە لەوێندەرێ بوو. من شەرممدەكرد و دەستوپێی خۆمم ونكردبوو، بەڵام ئەو تەنانەت لە من شەرمنتر بوو. ئەو گوتی “بەڵێ، ئێوە … ، بەڵێ، من خوێندمەوە …” بێدەنگییەكی درێژخایەن باڵی بەسەر هەردووکماندا كێشا. من نەمدەزانی چی بڵێم و ئەویش بەس سەیری منی دەكرد. سەرەنجام ھاتەگۆ و گوتی “دەبێت بڕۆم بۆ پڕۆڤە، ئێوە دەتوانن بڕۆن بۆ نووسینگەی بەڕێوەبردن و لەتەك ‘ڤایگل’ سەبارەت بە ڕێكەوتننامەی كارەكەتان قسە بكەن” پاش ئەوە چووە دەرەوە.

لە نووسینگەی بەڕێوەبەرایەتی پرسیارمكرد، ئایا بۆم ھەیە پرۆڤەكان ببینم یان نە، لە وەڵامدا گوتیان “ھەركەس بەڕاستی ھۆگری ئەوە بێت، دەتوانێت پرۆڤەكان ببینێت، مەگەر ئەوەی كە برێشت، لە ھەندێك شوێنی دیاریكراودا پێیوابێت، ئەكتەرێك زۆر توڕەیە، كە لەم كاتەدا ئەو بەجیا لەتەك ئەو ئەكتەرە كاردەكات، بەڵام پرۆڤەكانی ‌دیكە كراوەن و سەیردەكرێن”. برێشت دەیویست ئەكتەرەكان لەتەك بینەردا ڕابێن، بكەونە پێكەنین و بەپێی توانا لە سەرەتای دەستپێكردنی پرۆڤەوە لەتەك ئامادەبووانی نێو ھۆڵەكە پەیوەندیبگرین. ئەو كات تیپەكە شانۆیی ‘ئورفاوست Urfaust’ یان پرۆڤەدەكرد. ئەم شانۆیییە ‘گۆتە’ لە بیست‌ و پێنج ساڵیدا نووسیبووی، واتە چەندین دەھە پێش ئەوەی دوا ڤێرژنی ‘فاوست’ بنووسێت. برێشت لەبەر چەند ھۆ ‘ئورفاوست’‌ی بەلاوە گرنگبوو. زمانی ئەم نواندنە بەشێوەی ھۆنراوەی گاڵتەجاڕی/ شعر هزلي Knittelverse ) نووسراوە، زمانێك كە كیشی نییە یان كێشێكی ناجێگیری ھەیە و سەرواشی نییە یان بە زۆر سەروا وەردەگرێت. ئەم زمانە لە نواندنە كۆمیدییەكانی فارس و نواندنە مەزھەبییەكانی كۆتایی سەدەكانی ناوەڕاست و سەرەتای ڕێنیسانس بەكارھێنراوە و ھەروەك نواندە گەلییە وێوڵەیییەكانی ئاڵمانیایە. نواندنی ‘فاوست’، ھەرچەندە بەرھەمێكی بەنرخە، شانۆیی پیرە میردێكە لە كۆمەڵگەدا خاوەنی بۆچوونێكی گۆشەگیرانەیە و تەنیایە، بەڵام ‘ئۆرفاوست’ كارایییەكە لە بزووتنی ‘ تۆفان و تووڕەیی Strum und Drang’ بە مامەڵەكردنێكی سەرچڵانە‌ و بێباك لەتەك جیھاندا. چوونە سەرباسی ئەوین لەم نواندنەدا، بەشێوەیەكی سەرنجڕاكێش لە شێوەیەكەوە نزیكە، كە برێشت لە شانۆیییەكانی ‘بعل- Baal ‘ و ‘ئاوازی تەپلەكان لە دڵی شەودا ‘ بەكاریھێناوە.

من چوومە نێو ھۆڵەكە و دیاربوو، كە ھەمووان كاتی پشوودانیان بەسەردەبرد. برێشت لەسەر كورسییەك دانیشتبوو و سیگاری گەڵایی دەكێشا، ‘ئیگۆن مۆنك Egon Monk’ بەڕێوەبەری جێبەجێكردن و دوو سێ یارمەتیدەر لە كن ئەو دانیشتبوون، ھەندێك لە ئەكتەرەكان لەسەر شانۆ بوون و ھەندێكی ‌دیكە لە دەوروبەری برێشت ڕاوەستابوون، نووكتەیان دەگێرایەوە و جوڵانەوەی خەندەئاوەریان دەكرد و پێدەكەنین. پاش ئەوە ئەكتەرێك چووە سەرشانۆ و شتێكی لە سێ شێوەی جیاوازی لەسەرمێزكەوتنەخوارەوەی ئەنجامدا. ھەمووان كەمێك دەربارەی دیمەنی ‘لە ئاوێرباخە كێلەر Auerbache Keler’ی شانۆییەكە دەدوان، [دیمەنێك كە مفیستو، ‘فادست’ دێنێتە میوانخانەیەك كە لەوێدا خوێندكارانی سەرخۆش بە نوكتەی سێكسی و ئاوازی سادە حاڵیاندەكرد]). ئەكتەرێكی ‌دیكە خەریکی كەوتن لەسەر مێزی تاقیكردەوە و ئەنجامگیرییەكانی بەراورددەكرد؛ بەپێكەنینێكی زۆر و سەرخستنەسەری فرەی یەكدییەوە، ئەم بەزمە درێژەیكێشا، كەسێك ساندویچی دەخوارد و من ئاوام بیركردەوە، كە پشوویەكی درێژە. شەرمنانە دانیشتم، چاوەڕێ مامەوە ھەتا پاش ئەوەی كە مۆنك ڕایگەیاند “دەی، ئەوا كارمان تەواوبووە، با بڕۆینە ماڵەوە”. ئینجا من تێگەیشتم، كە گشت ئەمانە پرۆڤە بوون و، ئەم پرۆڤەیە نموونەی شێوەیەكی كراوە و ئازاد بوو، كە برێشت بەكاریدەبرد. ئەم پرۆڤەیە، بەرخوردی ئەزموونگەریی ئەو و گەلكارییەكی ئاوەھا كە شانۆی ئێنزێمبل لەتەكی ڕاھاتبوو، نیشاندەدا. برێشت ھەر بۆچوونێك كە لەتەك خۆیدا بھێنایەتە نێو پرۆڤەكەوە تاقیدەكردەوە و دەیخستە   لاوە و شتێكی‌ دیكەی تاقییدەكردەوە. ھێندێك جار دیمەنێك بە چل شێوەی جیاواز تاقیدەكرایەوە، ھێندێك جاریش بە دوو شێوە. تەنانەت پاش ئەوەی شانۆیییەكە چووبووە سەرشانۆ و ڕەخنەی لەسەر نووسرابوو، دووبارە دەستكاری ھەندێك لە بەشەكانی دەكرد و دووبارە پرۆڤەیدەكردەوە و (میزانسن)ی دەگۆڕی. ئەكتەرەكانیش بەرخوردێكی ئەزموونگەرییان لەتەك كارەكەدا ھەبوو، ئەوان ڕێگەی ئەنجامدانی شتێكیان پێشنیاردەكرد و لەتەك ئەوەی كە دەستیان بەڕوونكردنەوە دەكرد، برێشت ڕایدەگەیان لەكاتی پرۆڤەدا گوێ لە ھیچ باسێك ڕاناگرێت. دەبێت تاقیبكرێتەوە. ئاشكرایە، كە تەواوی تیڕوانینەكانی ئەو لەسەر ئەم بنچینەیە وەستابوون، كە جیھان شیاوی گۆڕانە و مرۆڤیش لەم جیھانەدا دەگۆڕێ؛ ھەر ڕێگەچارەیەك تەنیا خاڵی دەستپێكردن بوو بۆ ڕێگەچارەیەكی نوێتر و باشتر.

ھەڵبەتە ئەم گشتە لەبەر شەیدایی ئەزموونگەری نەبوو. مەبەستی سەرەكی برێشت ئەوە بوو، كە شانۆیی بەشێوەیەكی ڕوون، جوان و سەرگەرمكەر، گێڕانەوەی بەسەرھاتێك بێت بۆ بینەران. ئەو ئەگەر لە دەرھێنانێكدا بەشێكی ناڕۆشن و وەڕسكەری ببینیایە، دەیقرتاند. ھیچ كات كەسێكم نەبینیوە وەك برێشت ئاوا بێبەزەیییانە دەقەكانی خۆی ببڕێ و بەشەكانی تەركبكات. برێشت لێوەشاوەیییەكی دیكەشی تێدابوو؛ ئەگەر ھەفتەیەك لەسەر دیمەنێك كاری بكردایە و دواتر بۆ ھەفتەیەك بیخستایەتەلاوە، كاتێك كە دەگەڕایەوە سەر ئەو دیمەنە، دەیتوانی وەھا سەیریبكات، كە وەك بڵێی پێشتر نەیدیتووە. لێرەدا نموونەیەك وەبیر دێنمەوە، دیمەنێك لە پەردەی سێیەمی ‘بازنەی گەچینی قەفقازی ‘، ئەو كاتەی كە ‘ گروشا ‘ لەتەك منداڵە دۆزراوەكەی و براكەی ‘لارن تیج’ دێنە ماڵە جوتیارێكی دەمسەرەمەرگ، كە گروشا ناچار بووبوو ھاوسەریی لەتەكدا بكات. ئەم دیمەنە سێ ھەفتە بوو، پرۆڤەی لەسەر نەكرابوو. پرۆڤەی ئەم شانۆیییە حەوت مانگ درێژەیكێشا. كاتێك كە برێشت گەڕایەوە سەر ئەم دیمەنە، پێمانوابوو كە دیمەنەكە زۆرباش دەچێتە پێشەوە، كەچی لەناكاو برێشت ھاواریكرد “ڕاوەستن !”. ئەو لە ئەكتەرێك كە لەو دیمەنەدا ڕۆڵی ‘لارن تیج’ی دەبینی و ئەم سەر و ئەو سەری ژوورەكەی دەكرد، پرسی : بۆ ئەو جوڵانەوەیە ئەنجامدەدات. ئێمە ھەموومان وەڵامماندایەوە، لەبەرئەوەی بۆ ئەوە بەڵگەی ھەیە؛ ئەو بۆ دەڕبڕینی ڕستەكەی دواتری، دەبێت لەوسەری ژوورەكەدا بێت. ئەمە ‘ میزانسن ‘ی خۆتانە. برێشت بەتووڕەیییەوە ئەمەی ڕەتكردەوە. وتی “بەڵگەیەك بۆ جووڵانەوەكەی ئەو لە ئارادا نییە”. ئێمە گوتمان بەڵام ڕستەی پاشتر وەھا شتێك دەخوازێت. ئەو ھاواریكرد “چ ڕستەیەك ؟ “، ئەكتەرەكە ڕستەكەی دەربڕی. لە وەڵامدا گوتی ” ئەم ڕستەیە ناكرێت نووسینی من بێت ! “. ئێمە ناچاربووین، كە دەقەكە نیشانبدەین و بیسەلمێنین، كە ڕستەكە ھی خۆیەتی و ئەو بەڕاستی لەتاو ئێمە تووڕەبوو. ئەو دیمەنەكەی دووبارە نووسییەوە. برێشت ئەم دیمەنەی ئاوا دیتبوو، ھەروەك بڵێی كەسێكی دیكە نووسیبێتی و پەیوەندی بە شانۆنامەیەكەوە ھەبێت، كە ئەو شتێكی لەبارەیەوە نەبیستبێت. ئەو وەك بینەرێك ھەڵیدەسەنگاند و دەیبینی كە دیمەنێكی سەركەوتوو نییە.

پێشەكییەكانی ئامادەكردنی شانۆیییەك لەباری ئاساییدا نیوەساڵێكیان دەخایاند. لەو ماوەیەدا شانۆیییەكە دەكەوتە بەرباس ‌و لێدودوان و گەر وەرگێڕان بووایە، دەكەوتەبەر لێكۆڵینەوە. دیكۆری دیمەنەكە سەرەتا لەسەر كاخەز و پاشان لە شێوەی نموونەی وێنەیی ئامادەدەكرا. ئەم بابەتە لەبارەی پۆشاکیشەوە ھەروا بوو. پاش ئەم قۆناخە، كاتێك كە برێشت پرۆڤەی دەستپێدەكرد، دیاریكردنی ‘میزانسن’ لایەنیكەم سێ تا چوار مانگی دەخایاند. ‘میزانسن’ەكان وردەكاری زۆریان دەخواست. برێشت پێیوابوو، كە میزانسن بڕبڕەی پشتی دەرھێنانی شانۆییە؛ ئەو لەو باوەڕەدابوو، كە میزانسن، لەباری خوازراویدا، پێویستە بەتەنیا توانای گێڕانەوەی بەسەرھاتی شانۆیییەكەی ھەبێت. بەو جۆرەی كە ئەگەر كەسێك لە پشت دیوارێكی شۆشەیییەوە سەیری نواندنەكە بكات و بەبێ ئەوەی گوێی لە ڕستەیەكیش بێت، بتوانێت توخمە سەرەكییەكانی بەسەرھاتەكە و بەرخوردەكانی نێوی تێبگات. بەدەستھێنانی وەھا ‘میزانسن’ێكی ڕۆشن و ئاشكرا، كاتێكی فرەی فرەی گەرەكە. ئەو ھەرشتێك شیاوی خستنەپێشچاو بووایە، تاقیدەكردەوە و ئەگەر دیمەنێك لە پرۆڤەدا لەتەك جلوبەرگ و دیكۆردا نەگونجایە، یەكەمین شتێك میزانسن بوو، كە گۆڕانی بەسەردا دەھات.

پاش دیاریكردنی ‘میزانسن’ی سەرەكی، ئێمە لەسەر وردەكاری ڕۆڵبینین، دەستبەكاردەبووین. تا ئەم كاتە ئەكتەرەكان ڕستەكانی خۆیان بەتەواوی دەرخكردبوو و دەیانتوانی بە ئاسانی ڕۆڵیان لەتەكدا بگێڕن. جووڵانەوە و بارە جەستەیییە زۆر جوانەكان، زۆرترین سەرنجیان بۆ خۆ ڕادەكێشا. ھەندێك جار كاتژێرێك بۆ چۆنیەتی ھەڵگرتنی شتێك لەلایەن ئەكتەرێكەوە تەرخاندەكرا. سەرنجی تایبەت دەدرایە وردەكارییەكانی جووڵانەوەی جەستەیی؛ خوگرتنەكان، ڕاھاتنەكان، بەرخوردەكان و تەنانەت بارە جەستەیییە فرە جوانەكانی مرۆڤ، كە كەسایەتی ئەو پێكدەھێێنێت و ئەمە ڕاستییەكە، كە بەزۆری لە شانۆدا پشتگوێدەخرێت. برێشت چەند كاتژێرێكی بەوەوە دەبردەسەر، كە ببینێت ‘گالیلە’ چۆن تێلەكسكۆپێك یان سێوێك بەدەستەوە دەگرێت. ‘ گروشا ‘ی قەڵەو، چۆن بوتڵە ئاو یان منداڵێك بەرزدەكاتەوە، سەربازی لاو ‘ئیلیف’ چۆن چۆنی لەسەر مێزی جەنراڵكەی خۆی دەخواتەوە و شتی ‌دیكە. زۆربەی كات نیگار و بەڵگەی وێنەیی كات و سەردەمی بەسەرھاتی شانۆیییەكە بۆخوێندنەوەی جوولە و بارە جەستەیییەكان دەھێنرایە نێو پرۆڤەكان. نیگاركێشانی پەسەندکراوی برێشت ‘برۆگل’ و ‘بوش’ بوون. نیگاركێشیی ئەوان ‘بەسەرھاتەكان’یان دەگێڕانەوە، كەسایەتییەكانیان لەتەك ژیان‌ و پیشە و باوەڕ و تاوانەكانیان ئامێتە بووبوون. كارایی ئەو وێنانەی، كە برێشت دیتبوونی بەزۆری لە كارەكانی ئەودا بەدیدەكران، ساتی تایبەت لە میزانسن و ھەروا كەسایەتییەكان و دیمەنەكان، لەو نیگار و وێنانەوە سەرچاوەیانگرتبوو.

مەرجەكانی كەسایەتی، مەرجەكانی بەسەرھاتەكە و ئەو كارانەی كە لە دەوروبەری كەسایەتییەكاندا ڕوویاندەدا، ھەر سات دەبوو لێكۆڵینەوە و شیكردنەوە لەبارەیانەوە بكرێت. كاتێك كە ھەموو ئەم وردەكارییانە دەگەیشتنە قۆناخێكی دیاریكراو، قۆناخێك كە خاڵی تەواوبوون نییە، بەڵكو قۆناخی كەمبوونەوەی توانایییە جۆراوجۆرەكان بوو، برێشت یەكەمین پرۆڤەی تەواوی نواندنەكەی دەستپێدەكرد. ئەم قۆناخە دەیتوانی شەش مانگ پاش دەستبەكاركردنی ئەكتەرەكان لەسەر شانۆیییەكە بێت. شەش مانگ كاركردن لەسەر ‘میزانسن’ەكان، ساتی جیاجیا و بەشی چكۆلەی دیمەنەكان. یەكەمین پرۆڤەی گشت شانۆیییەكە بەزۆری كارەسات بوو. بۆ ئەكتەرەكان نەدەلوا كە وەھا بەخێرایی ھەموو شتێك پێكەوە گرێبدەن. بەڵام برێشت خۆی لەسەر ئەم بابەتە پێداگریدەکرد. لە پرۆڤەی دووەم و سێیەم لە گشت شانۆیییەكەدا، لەسەرخۆ كێشێك خۆی دەردەخست و تەواوی ئەو ھەڵانەی، كە تاوەكو ئەوكات نەبینرابوون، بەڕۆشنی دەردەكەوتن. جارێكی ‌دیكە برێشت تەواوی شانۆیییەكەی بە ساتی كورت و بەشی بچووك بچووك دابەشدەكرد و ھەر پارچەیەك كە سەركەوتوو نەبووایە، كاری لەسەر دەكردەوە. پاش كاركردن لەسەر بەشە جیاكراوەكان، دواقۆناخی پرۆڤە دەستیپێدەكرد. ئەم قۆناخە پرۆڤەكانی تەواوی شانۆیییەكەی دەگرتەوە، بەڵام ئەم پرۆڤانەش ھەمیشە دووبارە كاركردنەوە لەسەر وردەكاری و دیمەنە جیاوازەكانی لەتەكدابوو. یەك دوو ھەفتە بۆ پرۆڤەی كارە تەكنیكییەكان تەرخاندەكرا. ھەندێك جار ڕوناكیدان بە شانۆیییەكە پێنج ڕۆژ درێژەیدەكێشا، كە لەم ماوەدا بۆ دەرھێنانی جووڵە و ‘مزانسن’ەكانی شانۆیییەكە، سوود لە ئەكتەرە زیادەكان وەردەگیرا، تاوەكو ئەكتەرە سەرەكییەكان كات و وزەی خۆیان بەفیرۆنەدەن. بەدرێژایی پرۆڤەكان بەجلوبەرگەوە، وردەكارییەكان ھەمیشە گۆڕانیان بەسەردادەھات و چاكتر دەبوون، ئەم ئاڵوگۆڕانە زۆربەی كات تەنانەت میزانسن و دەقی شانۆیییەكەشی دەگرتەوە. لەیادمە كە لە یەكەمین شەوەكانی نواندندا، ئەكتەرەكان كورتە تێبینی برێشت’‌یان لەسەر مێزی ژووری خۆگۆڕیندا دەدۆزییەوە، لەم تێبینییانەدا وێڕای ئارەزووی سەركەوتن لە نواندنەكەدا داوایلێدەكردن، كە بۆ نموونە لە فلانە دیمەندا لە جێی ئەو ڕستەیەی كە برێشت بڕیاری گۆڕینی دابوو، لە ڕستەی تازە سوودوەربگرن، لەبەرئەوەی كاردانەوەی بینەران لە جەنەراڵ پرۆڤەدا بەجلوبەرگەوە ئەوی نیشانداوە، كە ڕستەی شانۆیییەكە ئەو كارایییەی كە برێشت ویستوویەتی، نەیبووە.

پاش جەنەراڵ پرۆڤە بە جلوبەرگەوە، برێشت ھەمیشە پرۆڤەیەكی دەھێنایەكایەوە، كە بە پرۆڤەی ” ھێڵكێشی” یان ” ھێمادانان” ناویدەبرد؛ دەبوو ئەكتەرەكان لەسەر شانۆ، بەبێ ھەوڵ لە ڕۆڵگێراندا، بەڵام بە پاراستنی هاوسەنگی و وەستانەكان و ھیدیكە و بەبێ جلوبەرگی نواندن، گشت جوڵانەوەی شانۆنامەكەیان بەخێرایی لە سەرەتاوە تا كۆتایی ئەنجامبدەن و دەقەكە بەخێرایی دەربڕن. ئەگەر كەسێك لەو سەری ھۆڵەكەدا بووایە، ئەم پڕۆڤەیەی وەك فیلمە بێدەنگەكان دەبینی؛ دەیبینی كە كەسەكان بەخێرایی دەجووڵێنەوە و باری جۆراوجۆری جەستەیی لەخۆیان نیشاندەدەن، بەڵام نەیدەتوانی وشەكان ببیستێ و یان ھیچ جۆرە ھەستێك بێجگە لە ھەستە ئاشكراكان ببینێت. ئەم پرۆڤەیە كارایییەكی زۆر بەسوودی ھەبوو، دەبووە ھۆی ئاسوودەیی و ئازادی ئەكتەر. كۆمەكی پێدەكرد كە ھەر وردەكارییەكی فیزیكی لەبیربێت و باشتر چۆنیەتی هاوسەنگی نواندنەكە بەدەستبھنێت.

سەرئەنجام شەوی یەكەمی نواندنەكە [كە لەڕاستیدا پێشنواندنێك بوو بە ئامادەبوونی بینەران] كاتی دەھات. پاش ئەوە پرۆڤەدەكرا، تاوەكو ئاڵوگۆڕ لەسەر بنەمای كاردانەوەی بینەران لە شانۆیییەكەدا بكرێت. پاش پێنج تا ھەشت ‘پێشنواندن’ی شانۆیییەكە لە شەوی یەكەمدا بە ئامادەبوونی نوێنەری ڕۆژنامە و بڵاوكراوە و میوانەكان، نواندنی فەرمیی دەستپێدەكرد. برێشت بەپێی ئەزموونەكانی خۆی لە ئەمریكا و بریتانیا ئەم پێشنواندنەی لە شانۆی ئاڵمانیادا كردە باو. سەرەتا ڕەخنەگرانی ئاڵمانی بەتوندی دژی ئەم كارە بوون، بەڵام ئێستاكە شانۆكانی ‌دیكەش شێوەی برێشت دەگرنەبەر. پاش دەستپێكردنی فەرمی نواندنەكانیش كاركردن لەسەر شانۆیییەكە نەدەوەستا. دەرھێنەر [ یان یەكێك لە یارمەتیدەرانی ئەو] شەوانە نواندنەكەیان سەیردەكرد و ھەر كات كە ئاڵوگۆڕ یان دووبارە كاركردنەوەیان لەسەر بەشێك بەپێویست بزانرایە، دەستیان بە پڕۆڤەدەكرد.

ئەم ھەمووە لەوانەیە بە ڕۆژێكی پڕ سەختی و ماندووبوون بێتەپێشچاو، كە تاكو ڕادەیەك ھەر وئااش بوو. بەڵام ھەموو شتێك لە كەشێكی ئارام و ئاسوودە و ئازاد‌دا بۆ ئەزموونكردن بەرپادەكرا. ئەكتەرەكان (دەرھێنەرانێك) كە تازەكی ھاتبوونە بێرلینەر ئێنزێمبل، بەزۆری فرە تووڕە و شڵەژابوون و ھەوڵیاندەدا، كە دەستبەجێ ئەنجامێك بەدەستبھێنن، بەو جۆرەی كە ئەگەر تەنیا چەند ھەفتەیەك ھەلی پرۆڤەكردن ھەیە، دەبێت ئاوابێت. بەڵام برێشت پێیدەگوتن “ھەمیشە دەبێت بەگومانەوە تەماشای ئەنجامی پەلە بكرێت. یەكەمین ڕێگەچارە بەزۆری ڕێگەچارەیەكی باشنییە. لەبەرئەوەی بیركردنەوەی پێویست لەبارەیانەوە بەكارنەبراوە. وەك سروشتی ڕێنوێنیگەرێكی گوماناوییە، بەتایبەت بۆ دەرھێنەر”.

 بەبۆچوونی برێشت نیگاركێشی گرنگییەكی زۆری ھەبوو. ئەو شێوەكانی بەكارھێنانی نیگاركێشی لەتەك ھاوەڵەكەی ‘ كاسپێر نێھەر Kasper Neher ‘ باسكردبوو و لەتەك ئەودا دەسكەوتێكی نوێیان بەدەستھێنابوو. كاتێك كە ‘نێھەر’ لێپرسراوەتی نیگاركێشی شانۆیی برێشت’ی لەئەستۆدەگرت، سەرەتا بەھێلكارییە چكۆلەكان دەستیپێدەكرد، كە شوێنە گرنگەكانی بەسەرھاتەكەیان نیشاندەدا. ھەندێك جار ئەو تەواوی بەسەرھاتەكەی لە شێوەی كاریكاتۆری ڕوونكراوە دەكێشا. ئەو لە كەسایەتییەكانەوە دەستیپێدەكرد و وێنەكانی بەپێی شوێنی تایبەتیان دەكێشا، بەم شێوەیە ‘میزانسن’ی وێنەكێشی دەكرد، كاتێك كە ئەو و برێشت، نیگاركێشییەكانیان پەسەندبكردایە، دەستبەكاری كێشانی دیمەنەكان دەبوون. بۆ برێشت‌ و بۆ ‘نێھەر’یش كاتی كاركردنی لەتەك برێشت’‌دا، ھەروەھا بۆ ‘ئۆتۆ Otto’ و ‘فۆن ئاپێن von Appen’ كە لە دەھەی پەنجادا لەتەك برێشت’‌دا كاریاندەكرد، دیكۆر كەشێك بوو، كە لەوێدا ئەكتەر بەسەرھاتێكی تایبەتیان بۆ بینەران دەگێڕایەوە. یەكەمین ھەنگاو ئەوە بوو، كە كەش و كەرەستە ڕۆنەرە پێویستەكانی ئەكتەر بخرێنەبەردەستی؛ ھەنگاوی دواتر ئەوەبوو، كە دیكۆرە داھێنراوەكە خۆی بەڕادەی پێویست بەسەرھاتی شانۆیییەكە و ناكۆكییەكانی ناخی، سەردەمی مێژوویی، پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و ھیدیكە بگەیێنێتە بینەر. دواھەنگاو ئەوە بوو، كە بەجوانی بیھێننەدی.

ئەوەی كە بە دەرھێنانی برێشتی ناودەبرێت، شتێك بوو كە ھەمیشە لەدوا قۆناخی ئامادەكردنی شانۆیییەكەدا بەدەستدەھات. برێشت ھیچ كات بەبیرۆكەیەكی پێشترداڕێژراوەوە لەبارەی شێوەی دەرھێنان دەستیپێنەدەكرد، تەنانەت شتێكی سەرەكی وەك ئەوەی كە دەبێت دەرھێنانەكە ‘ناتورالیستی’ بێت یان ‘سەردەمێكی مێژوویی تایبەت’ نیشانبدرێت یان ھەر شێوەیەكی گەوجانەی كە ڕێسا و ڕێكەوتنە شانۆیییەكان بەزۆری لەسەر شانۆنامەكان دەیسەپێنن. ئەو بە وردبوونەوەیەكی قوڵی پەیوەندی ئاڵۆزكاوی كۆمەڵایەتیی كەسەكان و ئەو ھەڵسوكەوتانەی كە لەوەوە سەرچاوە دەگرن، دەست بەكار دەبوو. ئەو دەروونناسینی كەسایەتییەكانی پشتگوێ نەدەخست، بەڵكو لەسەر بنەمای پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان گەشەیپێدەدا. كاتێك برێشت پرۆڤەكانی دەستپێدەكرد، ھێڵكارییەكانیانی سەیردەكرد و لەسەر بۆچوونەكانی كاریدەكرد. دوو جار من بەخۆم ئەوەم دیتووە، كە لەسەدا حەفتاوپێنجی دیكۆرێك بەتەواوی دروستكراوە و [ پۆشاکی دوراو و گونجاو لەتەك ئەو دیكۆرە ] پاش دوا پرۆڤە لەتەك پۆشاکەكاندا وەلانراون. لەتەك ئەوەی كە ھەرچەندە جوانیش بوون، بەڵام ئەوەی كە برێشت و ‘فۆن ئاپێن’ دەیانویست نەیاندەگەیاند. پارەیەكی زەبەند خەرجی ئەم ئەزموونانە دەكرا، بەڵام بەبێگومان بەفیرۆ نەدەچوو. یەكێك لە پەندە جێپەسەندەكانی برێشت ئەوەبوو ” تام وچێژی خواردن بەچێژتنی خوارنەكە دیاریدەكرێت”، ھەمیشە ئەمە لەبارەی كاری شانۆیی ئەوەوە ڕاستبوو.

لە دەھەی بیستی سەدەی ڕابوردووەوە، كە برێشت لە شاری ‘مونیخ’ كەوتە دەرھێنانی شانۆیی، تا كۆتای، پێیخۆشبوو لەكاتی دەرھێناندا دەوروبەری قەرەباڵخ بێت. ھەر كەسێك كە جێمتمانەی بووایە، بانگھێشتەی پرۆڤەكانی دەكرد و بەردەوام لە سەرنجەكانی دەكۆڵییەوە. ئەو بە لەبەرچاوگرتنی كاردانەوەی ئەو كەسانە، سەرپەرشتی كارەكەی خۆی دەكرد. لە دەھەی پەنجادا دەرھێنانەكانی برێشت وەك ھەمیشە بەرھەمی گەلكاری بوون و ئەو بەردەوام سوودی لە تەواوی كەسانێك كە لەتەك دەرھێناندا سەروكاریان ھەبوو، ھاریكاران، ھیڵكاران و ئامادەكەران و ئاوازدانەران، وەردەگرت.

برێشت لە لێپرسراوە ھونەرییەكانی ئێنزێمبل خوازیاربوو، كە پرۆڤەكان بە پۆشاکەوە ببینن، تاوەكو بتوانێت لە سەرنجی ئەوانیش ئاگاداربێت. لە یادمە كە دواپرۆڤەی ‘كاتسگرابن Katzgraben’ [شانۆیییەكی چیرۆكنووس و شانۆنووسی ھاوچەرخی ئاڵمانی خۆرھەڵاتی’ ئێرڤین شتریتماتەر Erwin Stritmatter ‘ كە برێشت لە ساڵی١٩٥٣دا ھێنایە سەرشانۆ] برێشت كۆمەڵێكی لە تازەلاوانی دە تا چواردە (١٠- ١٤) ساڵەی بۆ سەیركردن بانگەێشتەكردبوو. پاش تەواوبوونی پرۆڤەكە، ئەو، دوو كاتژێری تەواو كاتی لەتەك ئەوان بەسەربرد، تا بزانێت كە ئەوان چی لە شانۆیییەكە تێگەیشتوون و چی تێنەگەیشتوون و بۆچی. ئەم دیمانەیە كێشایە ئەوەی كە ھێشتا لەسەر ھەندێك لە دیمەنەكان كاربكرێت و تاوەكو زێدەتر ڕۆشنببنەوە و ‘گێڕانەوەی بەسەرھاتەكە’ چۆنیەتییەكی باشتری ھەبێت. برێشت بڕوای تەواوی بە دیتنی بێلایەنانە و بێدەمارگیریی منداڵان ھەبوو. واتە لە بیركردنەوەی ساكار و ھۆنەرانە بەھرەمەندبوون، بیركردنەوەیەك كە برێشت پێیوابوو بۆ شانۆ زۆر گرنگە.

برێشت بڕیاریدا، كە دەرھێنەرانی لاو لە ئێنزێمبل پێكەوە كاری دەرھێنان بكەن. دوو یان ھەتا سێ كەس لە ئەوان بەشێوەیەكی یەكسان و ھاوبەش ڕۆڵی دەرھێنەر لەئەستۆبگرن. ئەم كارە ئەنجامێكی خوازراوی ھەبوو. دەرھێنەران چەمكێكی بنەڕەتی كە ھەمووان پێیڕازیبوون، بەدەستیاندەھێنا و دواتر دەستیان بەپرۆڤەکردنیاندەكرد، بەڵام لە درێژەی پرۆڤەكاندا شتگەلێكی جوان لە بەرخورد و جوودایی ئەندێشە جیاوازەكاندا، كە لەسەر بابەتێكی ھاوبەش كاریاندەكرد، دەھاتنەگۆڕێ. ڕێگەچارەی باشتر لەوەی كە ھەریەكە لەم دەرھێنەرانە بەتەنیاكاریی بتوانێت بەدەستیبھێنێت، دەستكەوت دەبوو. لە ڕاستیدا زۆرێك لە دەرھێنانەكانی پێش و زۆربەی دەرھێنانەكانی پاش مەرگی برێشت، بەم جۆرە دەرھێنران.

بۆ برێشت ھەرگیز شێوەكاری ئەكتەر گرنگ نەبوو، ئەو پێینەدەگوتن بڕۆنە ماڵەوە ئەم كارە یان ئەو كارە بكەن، یان بڕۆنە پشتی شانۆوە و خۆ جەموجۆر بكەن. ئەو كاری بەسەر میكانیزمی سوودلێوەرگیراوی ئەكتەرەوە نەبوو، بەڵكو تەنیا بیری لە ئەنجامی كارەكە دەكردەوە، برێشت ڕێزی لە ئەكتەرەكان دەگرت، بە ئاسوودەییەكی زۆر زیادەوە لەتەك ئەوان دەجووڵایەوە و زۆربەی پێشنیارەكانی ئەوانی بەكاردەھێنا. لە كاتی پشووداندا، ئەو تەنانەت گوێی لە قسەوباسەكانی دیكەی ئەكتەرەكان ڕادەگرت و نەیدەویست ئەوان لەتەكیدا نائاسوودەبن. ئەو دەیویست كە ھەرچۆن بووە، ئەوان باوەڕبەخۆبوون لەلایان دروستبێت. ئەو دەیتوانی ببێت بە شۆخیگەرێكی لێھاتوو؛ ھێندێك جار ئەكتەرەكان بەس بۆ سەیر و سەرگەرمی، ئەویان ناچاردەكرد، كە بەكارێك ھەستێت. ئەو ئەكتەری ناچار بە لاساییكردنەوەی خۆی نەدەكرد، بەڵكو بەمەبەستەوە لەكاری خۆیدا زیادەڕەوییدەكرد، تاوەكو ئەوەی ئەو دەیویست ئەكتەرەكان سەیریبكەن، بەڵام ھەرگیز دوچاری دڵەڕاوكێی لاساییكردنەوەی ‌و كوپیكردنی، نەبن.

بێگومان سەرنجراكێش دەبێت، ئەوەی من لە شێوەدەرھێنانی ڕۆڵبینینێك، كە لەلایەن برێشت‌’ەوە دیتوومە و ئەوەی لەلایەن ھاوسەری ‘ لیئۆن فۆیشتڤانگەر Lion Feuchtwanger ‘ەوە، كە بە یەكەمین ئەزموونی دەرھێنانی ئەم دەرھێنەرە ڕاگەیێندراوە، لەتەك یەكدا بەراوردبكەین. كاتێك كە برێشت بیست ‌و چوار ساڵە بوو، شانۆیی ئەو ‘دەنگی تەپڵەكان لە دڵی شەودا ‘ لە میونیخ پرۆڤەدەكرا، دەرھێنەری شانۆیییەكە بەسەرسوڕمانێكی تەواوەوە دەبینێت، كە نووسەری لاو لە كاتی پرۆڤەكەدا دێت و كارەكەی پێرادەگرێت و بەسەر ئەكتەرەكاندا ھاواردەكات و چۆنیەتی ئەنجامدانی ھەرشتێكیان نیشاندەدات. لە ماوەیەكی كورتدا، برێشت تەواوی شانۆیییەكە دەگرێتە ئەستۆ و دەرھێنەر [ كە پیاوێكی بەتەمەن بوو] بەكردەوە دەبێتە ھاریكاری برێشت. بەو جۆرەی كە لە شانۆی ئەو كاتی ئاڵمانیادا باو بوو، ماوەی پرۆڤەكان كورتبوو، نزیكەی سێ ھەفتە بوو، لە دوا ھەفتەدا، ئەكتەرەكان [ كە ھەندێك لە ئەوان ئەكتەری زۆر بەتواناشبوون ] زۆر ھەوڵیاندەدا، ھەتا ئەوەی برێشت لێیانخوازیاربوو، ئەنجامیبدەن. لە بنەڕەتدا برێشت ھەوڵیدەدا، كە ئەو جۆرە زیادەڕەوی و پلەخوازییە باوەی ئاڵمانیای ئەوكاتیان لێ داتەكێنێت و ناچاریانبكات، كە بەرخودێكی كەتوارییان لەتەك ڕستەكانی خۆیاندا ھەبێت. ڕاپۆرتی خانمی ‘فۆیشت ڤانگەر’ سەرنجراكێشە “ئەو پیاوە تازەلاوەی كە لە پرۆڤەكانی یەكەمین شانۆیییەكەیدا ئامادەدەبوو، بەردەوام ھاواریدەكرد، ئەوەی ئەو ئەكتەرانە دەیگەیێنن بۆگەنە. كاتێك من برێشت’‌م لە تەمەنی پەنجا ساڵیدا بەسەركردەوە، لەوانەیە ئارامتربووبێت، ئەو ھێشتاكە بەگەرمی سەرقاڵی خاوێنكردنەوەی تەختی شانۆ و ‘گشت ھونەرەكان’ لە ” درۆیە شیرینەكان” بوو، كە دەبوونە ھۆی ئەوەی كە مرۆڤ توانای ناسینی جیھانی بەو جۆرەی كە ھەیە، نەبێت”.

 برێشت ھەوڵیدەدا، كە لە شانۆی خۆیدا ڕوخساری كەتواریی جیھان بخاتەڕوو، نەك وێنەی لەئاڵتوناوھەڵكێشراوی پاڵەوانی درۆینە و وێنەی بێپەردەی كەروێشكگەل، كە سەرگەرمی خواردنی گێزەر و خەریكی جووتبوونن. لەسەر شانۆی برێشت، گومان لە خوادەستكردەكانی مرۆڤ، گومان لە یاسا داھێنراوەكانی مرۆڤ و لە ھەر شتێك كە بەزۆرەملێ بەسەر مرۆڤدا سەپێنراوە، ڕادەگەیێندرا.

برێشت وەك تاقیگەیەك سوودی لە شانۆكەی خۆی وەردەگرت و ھەڵسوكەوتی مرۆڤەكان، ڕوانگەی مرۆڤەكان و لاوازی مرۆڤەكانی لە ڕێگەی شانۆیی ‌و ئەكتەرەكانەوە دەنواند. لەم ئەزموونگەیەدا لە ھەموو شتێك دەكۆڵڕایەوە و ھەموو شتێك دەتوێژرایەوە تا سەرئەنجام بەكۆمەڵ نیشاندەدرا، كۆمەڵێك كە زۆربەی كات بۆ خۆناسین لەم ئاوێنە زۆر ڕوون و لەڕادەبەدەر ڕوونەدا، ئامادەنەدەبوون. مامەڵە و دەربڕینی كەتوارییانەی ڕستەكان، كە برێشت لە سەرەتای دەركەوتنی لە بواری شانۆدا تاوەكو كۆتایی، پێداگریی لەسەر دەکردن، شتێكی واوەتر لە ناڕەزایەتی پیاوێكی شانۆیی بە ڕێسا ڕزیوەكانی شانۆ بوو. بۆ ئەو، شانۆ ھێڵكاری و قاڵبێك لە جیھان بوو. جیھانێك كە ئێمە ھەموومان دەبێت تێیدا بژین.

* ئەم وتارە دەقی قسەكردنەكەی ‘ كارل ڤێبەر’ە لە زانكۆی تولین ساڵی ١٩٦٧. ھەروەھا لە ژمارەی تایبەت بە برێشت’ی بڵاوكراوەی TDR بڵاوكراوەتەوە.

 ** لە ( مجلە ویژە هنر تئاتر’فصل تئاتر’ شمارە ٦، ٧ سال دوم ١٩٩٨،١٩٩٩ وەرگیراوە

Bêrtolld Brêşt le rollî ‘derhêner’da

Carl Weber

w. le Farsîyewe : Hejên

 babetî zor lem wllateda ( wllate yegirtuwekanî emrîka) lebarey brêşt’we nûsrawn. Beşêk le nûsîne tîorîyekanî ew wergêrrdrawn û zorbey şanoyîyekanî be zmanî îngilîzî bllawkrawnetewe. Lem gişte, xellkî ême awha têdegen, ke brêşt tenya honer û nûser buwe. Gerçî em encamgîrîye druste, bellam bo derkkirdnî ‘brêşt’î şanonûs debêt brêşt wek kesêkî şanokar ‘derhêner’ bnasrêt. Karayî brêşt leser şanoy serdemî xoy le bnerretda degerrêtewe bo ew dahênananey, ke le derhênanî şanoyîyekanîda leser şanoy ‘ bêrlîner ênzêmbil Berliner Ensemble’ dayhênan; lew katewe ke ew kare nmûneyîyekanî le sallekanî sereta û nêwerrastî dehey pencay zayînîda le bêrlînî xorhellatî nwand, şanoy allmanya begşitî gorranî beserdahat. Eger karekanî le bêrlîner ênzêmbil sallî 1956 û dwatir le dehey şestda le ‘ luzn ‘ nenwandaye,  bzûtnewey nwêy şanoy brîtanya ‘ royal kort The Royal Court’ , ‘ pîter bruk ‘ û ‘ pîter hal’ , ‘ kênês tay nên Keneeth Tiynan ‘ eger webîrhênanewey çend naw besbuwaye, lewaneye zor cyawaztir buwaye, lewey ke heye. ‘ gyorgyo sitrêhler Giorgio Sitrehler’ le îtalya û ‘ roje planşo Roger Planchon ‘ le ferense beşêweyekî qulltir lewe û çonyetî ewey brêşt le bêrlîn dayhêna, karayîyan wergirt. Gerçî brêşt bedrêjayî temenî berdewam letek şanoda serukarî hebû, sereta wek rexnegir û paşan wek şanonûs, bellam serencam le sallî 1949da bû, ke ew twanî şwênêkî hemîşeyî bo ezmûngerîyekanî bedestibhênêt; tîpêkî şanoyî û dwatir saxtmanêk, ke le destî ewda twanyan bbin be amrazî balla bo xistnerrûy têrrwanînekanî, şanoyek ke ezmûnge bû, şwênêk bo lêkolînewe û şîkirdnewe û binyatnanî modêl û nmûnekan.

 Brêşt paş nîştecêbûnî le serdemî cengda le emrîka, paş ceng gerrayewe orupa, karbedestanî allmanya xorhellatî mîwandarîyankird, taweku nwandinêk le şanoyî ‘dapîre dlawer’ be beşdarî hawserekî ‘hêlîna vaygil’ le rollî serekîda derbihênêt; bo yekem car paş pazde sall ew helî bo rexsabû, ew tîoryaney ke bedrêjayî temenî, çi le allmanya û çi le wllatanî dîke, lepênawyanda têkoşabû, bxate berçawan. Em şanoyîye sallî 1949 leser ‘şanoy allmanî Deutische Theatre’ le bêrlîn pêşkeşkra û buwe xallî werçerxan le mêjûy şanoy allmanyada, lewaneye lem sedeyeda û bedillbyayîyewe le serdemî (Reinhardit) bem lawe.

 Rexnegranêk, ke zorbeyan beşêweyekî çunyek karekanî ‘brêşt’yan le sallanî pêş 1933da tawanbarkirdbû, lûtyan şkaw û derhênaneke letek serkewtinêkî gewre rûberrû bû. Min ke ew kat lawêk bûm, le zankoy şarî haydilbêrg bo bînînî em nwandne çûm; em nwandne hêştake wek gewretrîn ezmûnî şanoyî le jyanî minda mawetewe. Rûnkirdnewey ewey ke çi ştêk weha bêwêney kirdbû, êstakeş bom dijware, boçî lew kate bedwawe min be rollbînîn lew şanoyeda û dûbarenwandnewey le sallî 1954da, xûmgirtuwe. Bellam ştêk ke hergîz lebîrnaçêt, eweye ke yekem car bû, min kesekanim leser şano debînîn, ke wek mrovî asayî hellsukewtyandekrid; tenanet tozqallêk ‘rollbînîn’î têdanebû, herçend lêyhatûîy teknîkî û cwanî her satêkî, serincrakêşbû. Sadeyî û besûdî dîkor û kerestekanî dîkey şano bo kesêk, ke ta ew kat tenya şanoy pledû û [hellbete hêndêk car baştirînî ] şanoyîyekanî allmanyayan dîtbû, sersûrhêner û waqurrrimênerbû, ke çon çonî bîrî şanoyî bebê zor û kirdnemêşk bo bîneran degwêzrayewe. Eme tenanet baştir û bllindtir le cwan rollbînînî vaygil û nawdarekanî dîkey tîpeke bû.

 leberewe birryarimda, ke herçon buwe, letek brêşt’da karbkem. Bellam em birryare ta sallî 1952 ta xallîbûnî şwênî hawkarêkî derhêner le ‘ênzêmb’ cêbecênekra. Min çûme lay yekêk le şanonûsekanî tîpeke benawî pîter palltîj (Peter Palitiych) û çonyetî kardawakirdin le brêşt’mi lêprisî. Le wellamda gutî “brêşt xoşî le çawpêkewtinî dawakeran nayêt û baştirîn kar eweye, ke babetêk le barey nwandnekanî ênsêmbil bnûsim û boçûnî xomî têda derbibrrim. Nek rexne, bellku tenya rûnkirdnewe û baskirdnî ewey ekterekan pêyhelldestin. Boçî awa û ewey aya karayî heye yan ne. Çend carêk çûm bo dîtnî şanoyî ‘pontîla’. Derbarey dû dîmenî ew nwandne babetêkim nûsî û nardim bo brêşt. Paş maweyek têlefonim bo cêgrekey brêşt kird û gutim: detwanim bêm, yan eweta babeteke hînde xrape bekellk nayêt? Wellamekey ew bo min, eme bû, ke ” meger letwanada heye ew naçarbkeyn ştêk bixwênêtewe. Ew zor naxwênêtewe”. Bellam min cêgrekeym razîkrid, ke carêkî dîke hewillbdat sernicî brêşt bo nûsîneke rabkêşêt. Paş dû hefte dûbare têlefonimkirdewe û cêgreke gutî ” çon bîllêm, nûsînekeman winkirduwe”. Le bedbextîda destinûsekem nemabû. Bellam başbû ewan peydayankirdewe.

Sê hefteyek têperî û carêkî dîke têlefonimkirdewe û em care skirtêrekey gutî “brêşt xwêndûyetîyewe û deyewêt bitbînêt”. Rojî dwatir beyanîyekey be kllawe benawbangekeyewe lewênderê bû. Min şermimdekrid û destupêy xomim winkirdbû, bellam ew tenanet le min şermintir bû. Ew gutî “bellê, êwe … , bellê, min xwêndmewe …” bêdengîyekî drêjxayen ballî beser herdûkmanda kêşa. Min nemdezanî çî bllêm û ewîş bes seyrî mnî dekrid. Serencam hatego û gutî “debêt brrom bo prrove, êwe detwanin brron bo nûsîngey berrêwebirdin û letek ‘vaygil’ sebaret be rêkewtinnamey kareketan qse bken” paş ewe çuwe derewe.

Le nûsîngey berrêweberayetî pirsyarimkird, aya bom heye provekan bbînim yan ne, le wellamda gutyan “herkes berrastî hogrî ewe bêt, detwanêt provekan bbînêt, meger ewey ke brêşt, le hendêk şwênî dyarîkrawda pêywabêt, ekterêk zor turreye, ke lem kateda ew becya letek ew ektere kardekat, bellam provekanî dîke krawen û seyirdekrên”. Brêşt deyuyist ekterekan letek bînerda rabên, bkewne pêkenîn û bepêy twana le seretay destipêkirdnî provewe letek amadebuwanî nêw holleke peywendîbgirîn. Ew kat tîpeke şanoyî ‘urfawsit Urfaust’ yan provedekrid. Em şanoyîye ‘gote’ le bîst û pênc sallîda nûsîbûy, wate çendîn dehe pêş ewey dwa vêrjinî ‘fawsit’ bnûsêt. Brêşt leber çend ho ‘urfawsit’î belawe gringibû. Zmanî em nwandne beşêwey honrawey galltecarrî/ ş’ri hizlî Knittelverse ) nûsrawe, zmanêk ke kîşî nîye yan kêşêkî nacêgîrî heye û serwaşî nîye yan be zor serwa werdegrêt. Em zmane le nwandne komîdîyekanî fars û nwandne mezhebîyekanî kotayî sedekanî nawerrast û seretay rênîsanis bekarhênrawe û herwek nwande gelîye wêwlleyîyekanî allmanyaye. Nwandinî ‘fawsit’, herçende berhemêkî benirxe, şanoyî pîre mîrdêke le komellgeda xawenî boçûnêkî goşegîraneye û tenyaye, bellam ‘orfawsit’ karayîyeke le bzûtnî ‘ tofan û tûrreyî Sitrum und Drang’ be mamellekirdnêkî serçillane û bêbak letek cîhanda. Çûne serbasî ewîn lem nwandneda, beşêweyekî sernicrrakêş le şêweyekewe nzîke, ke brêşt le şanoyîyekanî ‘b’l- Baal ‘ û ‘awazî teplekan le dllî şewda ‘ bekarîhênawe.

Min çûme nêw holleke û dyarbû, ke hemuwan katî pşûdanyan beserdebrid. Brêşt leser kursîyek danîştibû û sîgarî gellayî dekêşa, ‘îgon monk Egon Monk’ berrêweberî cêbecêkirdin û dû sê yarmetîder le kin ew danîştibûn, hendêk le ekterekan leser şano bûn û hendêkî dîke le dewruberî brêşt rawestabûn, nûkteyan degêrayewe û cullanewey xendeaweryan dekrid û pêdekenîn. Paş ewe ekterêk çuwe serşano û ştêkî le sê şêwey cyawazî lesermêzkewtnexwarewey encamda. Hemuwan kemêk derbarey dîmenî ‘le awêrbaxe kêler Auerbache Keler’î şanoyyeke dedwan, [dîmenêk ke mfîstu, ‘fadsit’ dênête mîwanxaneyek ke lewêda xwêndkaranî serxoş be nuktey sêksî û awazî sade hallyandekrid]). Ekterêkî dîke xerîkî kewtin leser mêzî taqîkirdewe û encamgîrîyekanî berawirddekrid; bepêkenînêkî zor û serxistneserî frey yekdîyewe, em bezme drêjeykêşa, kesêk sanduyçî dexward û min awam bîrkirdewe, ke pşûyekî drêje. Şerimnane danîştim, çawerrê mamewe heta paş ewey ke monk raygeyand “dey, ewa karman tewawbuwe, ba brroyne mallewe”. Înca min têgeyiştim, ke gişt emane prove bûn û, em proveye nmûney şêweyekî krawe û azad bû, ke brêşt bekarîdebrid. Em proveye, berxurdî ezmûngerîy ew û gelkarîyekî aweha ke şanoy ênzêmbil letekî rahatbû, nîşandeda. Brêşt her boçûnêk ke letek xoyda bhênayete nêw provekewe taqîdekirdewe û deyixiste   lawe û ştêkî dîkey taqîydekirdewe. Hêndêk car dîmenêk be çil şêwey cyawaz taqîdekrayewe, hêndêk carîş be dû şêwe. Tenanet paş ewey şanoyîyeke çûbuwe serşano û rexney leser nûsrabû, dûbare destkarî hendêk le beşekanî dekrid û dûbare proveydekirdewe û (mîzansin)î degorrî. Ekterekanîş berxurdêkî ezmûngerîyan letek karekeda hebû, ewan rêgey encamdanî ştêkyan pêşnyardekrid û letek ewey ke destyan berrûnkirdnewe dekrid, brêşt raydegeyan lekatî proveda gwê le hîç basêk ranagrêt. Debêt taqîbkirêtewe. Aşkraye, ke tewawî tîrrwanînekanî ew leser em binçîneye westabûn, ke cîhan şyawî gorrane û mrovîş lem cîhaneda degorrê; her rêgeçareyek tenya xallî destipêkirdin bû bo rêgeçareyekî nwêtir û baştir.

Hellbete em gişte leber şeydayî ezmûngerî nebû. Mebestî serekî brêşt ewe bû, ke şanoyî beşêweyekî rûn, cwan û sergerimker, gêrranewey beserhatêk bêt bo bîneran. Ew eger le derhênanêkda beşêkî narroşn û werriskerî bbînyaye, deyqirtand. Hîç kat kesêkim nebînîwe wek brêşt awa bêbezeyîyane deqekanî xoy bibrrê û beşekanî terkibkat. Brêşt lêweşaweyîyekî dîkeşî têdabû; eger hefteyek leser dîmenêk karî bkirdaye û dwatir bo hefteyek bîxistayetelawe, katêk ke degerrayewe ser ew dîmene, deytwanî weha seyrîbkat, ke wek bllêy pêştir neydîtuwe. Lêreda nmûneyek webîr dênmewe, dîmenêk le perdey sêyemî ‘bazney geçînî qefqazî ‘, ew katey ke ‘ gruşa ‘ letek mindalle dozrawekey û brakey ‘larn tîc’ dêne malle cutyarêkî demseremerg, ke gruşa naçar bûbû hawserîy letekda bkat. Em dîmene sê hefte bû, provey leser nekrabû. Provey em şanoyîye hewt mang drêjeykêşa. Katêk ke brêşt gerrayewe ser em dîmene, pêmanwabû ke dîmeneke zorbaş deçête pêşewe, keçî lenakaw brêşt hawarîkrid “rawestin !”. Ew le ekterêk ke lew dîmeneda rollî ‘larn tîc’î debînî û em ser û ew serî jûrekey dekrid, pirsî : bo ew cullaneweye encamdedat. Ême hemûman wellammandayewe, leberewey bo ewe bellgey heye; ew bo derrbrrînî ristekey dwatrî, debêt lewserî jûrekeda bêt. Eme ‘ mîzansin ‘î xotane. Brêşt betûrreyîyewe emey retkirdewe. Wtî “bellgeyek bo cûllanewekey ew le arada nîye”. Ême gutman bellam ristey paştir weha ştêk dexwazêt. Ew hawarîkrid “çi risteyek ? “, Ektereke ristekey derbrrî. Le wellamda gutî ” em risteye nakrêt nûsînî min bêt ! “. Ême naçarbûyn, ke deqeke nîşanbdeyn û bîselmênîn, ke risteke hî xoyetî û ew berrastî letaw ême tûrrebû. Ew dîmenekey dûbare nûsîyewe. Brêşt em dîmeney awa dîtbû, herwek bllêy kesêkî dîke nûsîbêtî û peywendî be şanonameyekewe hebêt, ke ew ştêkî lebareyewe nebîstibêt. Ew wek bînerêk hellîdesengand û deybînî ke dîmenêkî serkewtû nîye.

Pêşekîyekanî amadekirdnî şanoyîyek lebarî asayîda nîwesallêkyan dexayand. Lew maweyeda şanoyîyeke dekewte berbas û lêdudwan û ger wergêrran buwaye, dekewteber lêkollînewe. Dîkorî dîmeneke sereta leser kaxez û paşan le şêwey nmûney wêneyî amadedekra. Em babete lebarey poşakîşewe herwa bû. Paş em qonaxe, katêk ke brêşt provey destipêdekrid, dyarîkirdnî ‘mîzansin’ layenîkem sê ta çwar mangî dexayand. ‘mîzansin’ekan wirdekarî zoryan dexwast. Brêşt pêywabû, ke mîzansin birrbrrey piştî derhênanî şanoyye; ew lew bawerredabû, ke mîzansin, lebarî xwazrawîda, pêwîste betenya twanay gêrranewey beserhatî şanoyîyekey hebêt. Bew corey ke eger kesêk le pişt dîwarêkî şoşeyîyewe seyrî nwandneke bkat û bebê ewey gwêy le risteyekîş bêt, bitwanêt tuxme serekîyekanî beserhateke û berxurdekanî nêwî têbgat. Bedestihênanî weha ‘mîzansin’êkî roşn û aşkra, katêkî frey frey gereke. Ew herşitêk şyawî xistnepêşçaw buwaye, taqîdekirdewe û eger dîmenêk le proveda letek cluberg û dîkorda neguncaye, yekemîn ştêk mîzansin bû, ke gorranî beserda dehat.

Paş dyarîkirdnî ‘mîzansin’î serekî, ême leser wirdekarî rollbînîn, destbekardebûyn. Ta em kate ekterekan ristekanî xoyan betewawî derixkirdbû û deyantwanî be asanî rollyan letekda bgêrrn. Cûllanewe û bare cesteyîye zor cwanekan, zortirîn serincyan bo xo radekêşa. Hendêk car katjêrêk bo çonyetî hellgirtnî ştêk lelayen ekterêkewe terxandekra. Sernicî taybet dedraye wirdekarîyekanî cûllanewey cesteyî; xugirtnekan, rahatnekan, berxurdekan û tenanet bare cesteyîye fre cwanekanî mrov, ke kesayetî ew pêkdehêênêt û eme rastîyeke, ke bezorî le şanoda piştigwêdexrêt. Brêşt çend katjêrêkî bewewe debirdeser, ke bbînêt ‘galîle’ çon têlekiskopêk yan sêwêk bedestewe degrêt. ‘ gruşa ‘î qellew, çon butlle aw yan mindallêk berizdekatewe, serbazî law ‘îlîf’ çon çonî leser mêzî cenrallkey xoy dexwatewe û ştî dîke. Zorbey kat nîgar û bellgey wêneyî kat û serdemî beserhatî şanoyîyeke boxwêndnewey cûle û bare cesteyîyekan dehênraye nêw provekan. Nîgarkêşanî pesendikrawî brêşt ‘brogil’ û ‘buş’ bûn. Nîgarkêşîy ewan ‘beserhatekan’yan degêrranewe, kesayetîyekanyan letek jyan û pîşe û bawerr û tawanekanyan amête bûbûn. Karayî ew wênaney, ke brêşt dîtbûnî bezorî le karekanî ewda bedîdekran, satî taybet le mîzansin û herwa kesayetîyekan û dîmenekan, lew nîgar û wênanewe serçaweyangirtbû.

Mercekanî kesayetî, mercekanî beserhateke û ew karaney ke le dewruberî kesayetîyekanda rûyandeda, her sat debû lêkollînewe û şîkirdnewe lebareyanewe bikrêt. Katêk ke hemû em wirdekarîyane degeyiştne qonaxêkî dyarîkraw, qonaxêk ke xallî tewawbûn nîye, bellku qonaxî kembûnewey twanayîye corawcorekan bû, brêşt yekemîn provey tewawî nwandnekey destipêdekrid. Em qonaxe deytwanî şeş mang paş destbekarkirdnî ekterekan leser şanoyîyeke bêt. Şeş mang karkirdin leser ‘mîzansin’ekan, satî cyacya û beşî çkoley dîmenekan. Yekemîn provey gişt şanoyîyeke bezorî karesat bû. Bo ekterekan nedelwa ke weha bexêrayî hemû ştêk pêkewe grêbden. Bellam brêşt xoy leser em babete pêdagrîdekrid. Le provey duwem û sêyem le gişt şanoyîyekeda, leserxo kêşêk xoy derdexsit û tewawî ew hellaney, ke taweku ewkat nebînrabûn, berroşnî derdekewtin. Carêkî dîke brêşt tewawî şanoyîyekey be satî kurt û beşî bçûk bçûk dabeşdekrid û her parçeyek ke serkewtû nebuwaye, karî leser dekirdewe. Paş karkirdin leser beşe cyakrawekan, dwaqonaxî prove destîpêdekrid. Em qonaxe provekanî tewawî şanoyîyekey degirtewe, bellam em provaneş hemîşe dûbare karkirdnewe leser wirdekarî û dîmene cyawazekanî letekdabû. Yek dû hefte bo provey kare teknîkîyekan terxandekra. Hendêk car runakîdan be şanoyîyeke pênc roj drêjeydekêşa, ke lem maweda bo derhênanî cûlle û ‘mzansin’ekanî şanoyîyeke, sûd le ektere zyadekan werdegîra, taweku ektere serekîyekan kat û wzey xoyan befîroneden. Bedrêjayî provekan beclubergewe, wirdekarîyekan hemîşe gorranyan beserdadehat û çaktir debûn, em allugorrane zorbey kat tenanet mîzansin û deqî şanoyîyekeşî degirtewe. Leyadme ke le yekemîn şewekanî nwandinda, ekterekan kurte têbînî brêşt’yan leser mêzî jûrî xogorrînda dedozîyewe, lem têbînîyaneda wêrray arezûy serkewtin le nwandnekeda dawaylêdekirdin, ke bo nmûne le flane dîmenda le cêy ew risteyey ke brêşt birryarî gorrînî dabû, le ristey taze sûdwerbigrin, leberewey kardanewey bîneran le cenerall proveda beclubergewe ewî nîşandawe, ke ristey şanoyîyeke ew karayîyey ke brêşt wîstûyetî, neybuwe.

Paş cenerall prove be clubergewe, brêşt hemîşe proveyekî dehênayekayewe, ke be provey ” hêllkêşî” yan ” hêmadanan” nawîdebrid; debû ekterekan leser şano, bebê hewll le rollgêranda, bellam be parastinî hawsengî û westanekan û hîdîke û bebê clubergî nwandin, gişt cullanewey şanonamekeyan bexêrayî le seretawe ta kotayî encambden û deqeke bexêrayî derbirrin. Eger kesêk lew serî hollekeda buwaye, em prroveyey wek fîlme bêdengekan debînî; deybînî ke kesekan bexêrayî decûllênewe û barî corawcorî cesteyî lexoyan nîşandeden, bellam neydetwanî wşekan bbîstê û yan hîç core hestêk bêcge le heste aşkrakan bbînêt. Em proveye karayîyekî zor besûdî hebû, debuwe hoy asûdeyî û azadî ekter. Komekî pêdekrid ke her wirdekarîyekî fîzîkî lebîrbêt û baştir çonyetî hawsengî nwandneke bedestibhnêt.

Serencam şewî yekemî nwandneke [ke lerrastîda pêşinwandinêk bû be amadebûnî bîneran] katî dehat. Paş ewe provedekra, taweku allugorr leser bnemay kardanewey bîneran le şanoyîyekeda bikrêt. Paş pênc ta heşt ‘pêşinwandin’î şanoyîyeke le şewî yekemda be amadebûnî nwênerî rojname û bllawkrawe û mîwanekan, nwandinî fermîy destipêdekrid. Brêşt bepêy ezmûnekanî xoy le emrîka û brîtanya em pêşinwandney le şanoy allmanyada kirde baw. Sereta rexnegranî allmanî betundî djî em kare bûn, bellam êstake şanokanî dîkeş şêwey brêşt degirneber. Paş destipêkirdnî fermî nwandnekanîş karkirdin leser şanoyîyeke nedewesta. Derhêner [ yan yekêk le yarmetîderanî ew] şewane nwandnekeyan seyirdekrid û her kat ke allugorr yan dûbare karkirdneweyan leser beşêk bepêwîst bzanraye, destyan be prrovedekrid.

Em hemuwe lewaneye be rojêkî pirr sextî û mandûbûn bêtepêşçaw, ke taku radeyek her waaş bû. Bellam hemû ştêk le keşêkî aram û asûde û azadda bo ezmûnkirdin berpadekra. Ekterekan (derhêneranêk) ke tazekî hatbûne bêrlîner ênzêmbil, bezorî fre tûrre û şllejabûn û hewllyandeda, ke destbecê encamêk bedestibhênin, bew corey ke eger tenya çend hefteyek helî provekirdin heye, debêt awabêt. Bellam brêşt pêydegutin “hemîşe debêt begumanewe temaşay encamî pele bikrêt. Yekemîn rêgeçare bezorî rêgeçareyekî başnîye. Leberewey bîrkirdnewey pêwîst lebareyanewe bekarnebrawe. Wek sruştî rênwênîgerêkî gumanawîye, betaybet bo derhêner”.

 beboçûnî brêşt nîgarkêşî gringîyekî zorî hebû. Ew şêwekanî bekarhênanî nîgarkêşî letek hawellekey ‘ kaspêr nêher Kasper Neher ‘ baskirdbû û letek ewda deskewtêkî nwêyan bedestihênabû. Katêk ke ‘nêher’ lêprisrawetî nîgarkêşî şanoyî brêşt’î leestodegrit, sereta behêlkarîye çkolekan destîpêdekrid, ke şwêne gringekanî beserhatekeyan nîşandeda. Hendêk car ew tewawî beserhatekey le şêwey karîkatorî rûnikrawe dekêşa. Ew le kesayetîyekanewe destîpêdekrid û wênekanî bepêy şwênî taybetyan dekêşa, bem şêweye ‘mîzansin’î wênekêşî dekrid, katêk ke ew û brêşt, nîgarkêşîyekanyan pesendibkirdaye, destbekarî kêşanî dîmenekan debûn. Bo brêşt û bo ‘nêher’îş katî karkirdnî letek brêşt’da, herweha bo ‘oto Otto’ û ‘fon apên von Appen’ ke le dehey pencada letek brêşt’da karyandekrid, dîkor keşêk bû, ke lewêda ekter beserhatêkî taybetyan bo bîneran degêrrayewe. Yekemîn hengaw ewe bû, ke keş û kereste ronere pêwîstekanî ekter bixrêneberdestî; hengawî dwatir ewebû, ke dîkore dahênraweke xoy berradey pêwîst beserhatî şanoyîyeke û nakokîyekanî naxî, serdemî mêjûîy, peywendîye komellayetîyekan û hîdîke bgeyênête bîner. Dwahengaw ewe bû, ke becwanî bîhênnedî.

Ewey ke be derhênanî brêştî nawdebrêt, ştêk bû ke hemîşe ledwa qonaxî amadekirdnî şanoyîyekeda bedestdehat. Brêşt hîç kat bebîrokeyekî pêştirdarrêjrawewe lebarey şêwey derhênan destîpênedekrid, tenanet ştêkî serekî wek ewey ke debêt derhênaneke ‘naturalîstî’ bêt yan ‘serdemêkî mêjûîy taybet’ nîşanbidrêt yan her şêweyekî gewcaney ke rêsa û rêkewtne şanoyîyekan bezorî leser şanonamekan deysepênin. Ew be wirdbûneweyekî qullî peywendî allozkawî komellayetîy kesekan û ew hellsukewtaney ke lewewe serçawe degrin, dest bekar debû. Ew derûnnasînî kesayetîyekanî piştigwê nedexsit, bellku leser bnemay peywendîye komellayetîyekan geşeypêdeda. Katêk brêşt provekanî destipêdekrid, hêllkarîyekanyanî seyirdekrid û leser boçûnekanî karîdekrid. Dû car min bexom ewem dîtuwe, ke leseda heftawpêncî dîkorêk betewawî drustikrawe û [ poşakî duraw û guncaw letek ew dîkore ] paş dwa prove letek poşakekanda welanrawn. Letek ewey ke herçende cwanîş bûn, bellam ewey ke brêşt û ‘fon apên’ deyanuyist neyandegeyand. Pareyekî zebend xercî em ezmûnane dekra, bellam bebêguman befîro nedeçû. Yekêk le pende cêpesendekanî brêşt ewebû ” tam wçêjî xwardin beçêjtinî xwarneke dyarîdekrêt”, hemîşe eme lebarey karî şanoyî ewewe rastibû.

Le dehey bîstî sedey raburduwewe, ke brêşt le şarî ‘munîx’ kewte derhênanî şanoyî, ta kotay, pêyxoşbû lekatî derhênanda dewruberî qereballx bêt. Her kesêk ke cêmtmaney buwaye, bangihêştey provekanî dekrid û berdewam le serincekanî dekollîyewe. Ew be leberçawgirtnî kardanewey ew kesane, serperşitî karekey xoy dekrid. Le dehey pencada derhênanekanî brêşt wek hemîşe berhemî gelkarî bûn û ew berdewam sûdî le tewawî kesanêk ke letek derhênanda serukaryan hebû, harîkaran, hîllkaran û amadekeran û awazdaneran, werdegrit.

Brêşt le lêprisrawe hunerîyekanî ênzêmbil xwazyarbû, ke provekan be poşakewe bbînin, taweku bitwanêt le sernicî ewanîş agadarbêt. Le yadme ke dwaprovey ‘katisgrabin Katizgraben’ [şanoyîyekî çîroknûs û şanonûsî hawçerxî allmanî xorhellatî’ êrvîn şitrîtmater Erwin Sitritmatter ‘ ke brêşt le sallî1953da hênaye serşano] brêşt komellêkî le tazelawanî de ta çwarde (10- 14) salley bo seyirkirdin bangeêştekirdbû. Paş tewawbûnî proveke, ew, dû katjêrî tewaw katî letek ewan beserbird, ta bzanêt ke ewan çî le şanoyîyeke têgeyiştûn û çî tênegeyiştûn û boçî. Em dîmaneye kêşaye ewey ke hêşta leser hendêk le dîmenekan karbikrêt û taweku zêdetir roşinbibnewe û ‘gêrranewey beserhateke’ çonyetîyekî baştirî hebêt. Brêşt birrway tewawî be dîtnî bêlayenane û bêdemargîrîy mindallan hebû. Wate le bîrkirdnewey sakar û honerane behremendibûn, bîrkirdneweyek ke brêşt pêywabû bo şano zor gringe.

Brêşt birryarîda, ke derhêneranî law le ênzêmbil pêkewe karî derhênan bken. Dû yan heta sê kes le ewan beşêweyekî yeksan û hawbeş rollî derhêner leestobgrin. Em kare encamêkî xwazrawî hebû. Derhêneran çemkêkî bnerretî ke hemuwan pêyrrazîbûn, bedestyandehêna û dwatir destyan beprovekirdinyandekrid, bellam le drêjey provekanda şitgelêkî cwan le berxurd û cûdayî endêşe cyawazekanda, ke leser babetêkî hawbeş karyandekrid, dehatnegorrê. Rêgeçarey baştir lewey ke heryeke lem derhênerane betenyakarîy bitwanêt bedestîbhênêt, destkewt debû. Le rastîda zorêk le derhênanekanî pêş û zorbey derhênanekanî paş mergî brêşt, bem core derhênran.

Bo brêşt hergîz şêwekarî ekter gring nebû, ew pêynedegutin brrone mallewe em kare yan ew kare bken, yan brrone piştî şanowe û xo cemucor bken. Ew karî beser mîkanîzmî sûdlêwergîrawî ekterewe nebû, bellku tenya bîrî le encamî kareke dekirdewe, brêşt rêzî le ekterekan degrit, be asûdeyyekî zor zyadewe letek ewan decûllayewe û zorbey pêşnyarekanî ewanî bekardehêna. Le katî pşûdanda, ew tenanet gwêy le qsewbasekanî dîkey ekterekan radegrit û neydewîst ewan letekîda naasûdebin. Ew deyuyist ke herçon buwe, ewan bawerrbexobûn lelayan drustibêt. Ew deytwanî bbêt be şoxîgerêkî lêhatû; hêndêk car ekterekan bes bo seyr û sergermî, ewyan naçardekrid, ke bekarêk hestêt. Ew ekterî naçar be lasayîkirdnewey xoy nedekrid, bellku bemebestewe lekarî xoyda zyaderrewîydekrid, taweku ewey ew deyuyist ekterekan seyrîbken, bellam hergîz duçarî dllerrawkêy lasayîkirdnewey û kupîkirdnî, nebin.

Bêguman serincrakêş debêt, ewey min le şêwederhênanî rollbînînêk, ke lelayen brêşt’ewe dîtûme û ewey lelayen hawserî ‘ lîon foyiştvanger Lion Feuchitwanger ‘ewe, ke be yekemîn ezmûnî derhênanî em derhênere rageyêndrawe, letek yekda berawirdibkeyn. Katêk ke brêşt bîst û çwar salle bû, şanoyî ew ‘dengî tepllekan le dllî şewda ‘ le mîwnîx provedekra, derhênerî şanoyîyeke besersurrmanêkî tewawewe debînêt, ke nûserî law le katî provekeda dêt û karekey pêradegrêt û beser ekterekanda hawardekat û çonyetî encamdanî herşitêkyan nîşandedat. Le maweyekî kurtda, brêşt tewawî şanoyîyeke degrête esto û derhêner [ ke pyawêkî betemen bû] bekirdewe debête harîkarî brêşt. Bew corey ke le şanoy ew katî allmanyada baw bû, mawey provekan kurtibû, nzîkey sê hefte bû, le dwa hefteda, ekterekan [ ke hendêk le ewan ekterî zor betwanaşbûn ] zor hewllyandeda, heta ewey brêşt lêyanixwazyarbû, encamîbden. Le bnerretda brêşt hewllîdeda, ke ew core zyaderrewî û plexwazîye bawey allmanyay ewkatyan lê datekênêt û naçaryanbkat, ke berxudêkî ketwarîyan letek ristekanî xoyanda hebêt. Raportî xanmî ‘foyişt vanger’ serincrakêşe “ew pyawe tazelawey ke le provekanî yekemîn şanoyîyekeyda amadedebû, berdewam hawarîdekrid, ewey ew ekterane deygeyênin bogene. Katêk min brêşt’mi le temenî penca sallîda beserkirdewe, lewaneye aramtirbûbêt, ew hêştake begermî serqallî xawênkirdnewey textî şano û ‘gişt hunerekan’ le ” droye şîrînekan” bû, ke debûne hoy ewey ke mrov twanay nasînî cîhanî bew corey ke heye, nebêt”.

 Brêşt hewllîdeda, ke le şanoy xoyda ruxsarî ketwarîy cîhan bxaterrû, nek wêney lealltunawhellkêşrawî pallewanî droyne û wêney bêperdey kerwêşkgel, ke sergermî xwardinî gêzer û xerîkî cûtbûnin. Leser şanoy brêşt, guman le xwadestkirdekanî mrov, guman le yasa dahênrawekanî mrov û le her ştêk ke bezoremlê beser mrovda sepênrawe, radegeyêndra.

Brêşt wek taqîgeyek sûdî le şanokey xoy werdegrit û hellsukewtî mrovekan, rwangey mrovekan û lawazî mrovekanî le rêgey şanoyî û ekterekanewe denwand. Lem ezmûngeyeda le hemû ştêk dekollrrayewe û hemû ştêk detwêjrayewe ta serencam bekomell nîşandedra, komellêk ke zorbey kat bo xonasîn lem awêne zor rûn û lerradebeder rûneda, amadenedebûn. Mamelle û derbrrînî ketwarîyaney ristekan, ke brêşt le seretay derkewtinî le bwarî şanoda taweku kotayî, pêdagrîy leser dekirdin, ştêkî wawetir le narrezayetî pyawêkî şanoyî be rêsa rzîwekanî şano bû. Bo ew, şano hêllkarî û qallbêk le cîhan bû. Cîhanêk ke ême hemûman debêt têyda bjîn.

* em wtare deqî qsekirdnekey ‘ karl vêber’e le zankoy tulîn sallî 1967. Herweha le jmarey taybet be brêşt’î bllawkrawey TDiR bllawkrawetewe.

 ** le ( micle wîje hnir tatir’fêl tatir’ şmare 6, 7 sal dum 1998,1999 wergîrawe