Dîmane letek ‘ Ekkehard Schall’ lebarey ‘bêrtolld brêşt’ewe
Dîmane letek ‘ Ekkehard Schall’ lebarey ‘bêrtolld brêşt’ewe
w. le Farsîyewe: Hejên
Ekkehard Sichall, le 29î ayarî 1930 le ‘magdîborg Magdeburg’î allmanya ledaykbuwe û her lewênderê xerîkî xwêndinî şano buwe. Yekemîn karî ew le şanoy şarî ‘frankfort – oder Stadtitheater Frankfurter -Oder’ û ‘şanoy nwêy bêrlîn Neue Buhne Berlin’ bû. Ew le ayarî 1952da lelayen brêşt’ewe hênraye nêw tîpî ‘bêrlîner ênzêmbil Berliner Ensemble ‘ bo karkirdin û sallanî dwatir le 1977- 1989 cêgrî berrêweberî tîpeke bû û hawkat letek kare şanoyîyekanî le fîlmîşda kewte rollbînîn. Ew yekêk le gringitrîn û kontirîn ekterekanî brêşt bû. ‘êkehard şall’ leber lebarî û hellkewteyî taybetî rollî gring û corawcorî le şanokanî brêşt’da gêrra, ke grîngitrînyan ‘xozê Jose’ leşanoyî ‘tfengekanî xatû karrarr’ , ‘koryolan Coriolan’ le şanoyî ‘trajîdî koryolan’ sallî 1961, ‘puntêla Puntila’ le şanoyî ‘serwer puntîla û koyle matî’ 1975, ‘ azdak Azdak ‘ leşanoyî ‘ pazney geçînî qefqazî’ 1976, ‘ galîle’ leşanoyî ‘jyanî galîle’ 1978, ‘be’li **’ le şanoyî ‘b’li Baal ‘ 1987. Şall bo rollbînîn, çuwe bo zorbey wllatanî orupayî, emrîka, ustralya, kanada û îsraîl û leber serkewtûîy xellatî rexnegran û herweha xellate nêwxoyî û cîhanîyekanî wergirt, ew letek ‘barbara brêşt’ , kçî hêlîne vaygil û brêşt, hawserîykirduwe.
– berrêz Schall, êwe lerrêgeyekî ta radeyek naasayîyewe hatne ” bêrlîner ênzêmbill “ewe, detwanin lem barewe zyatir boman rûnibkenewe ?
Ekkehard Sichall : wek her kesêkî dîke, ke bçête şanokanî dîkewe, min bexom daxwazîy karkirdnim da, ew kat brêşt provey şanoyî ‘tfengekanî xatû karrarr’î letek hêlîne vaygil û êrvîn gêşonîsk (Erwin Geschonesk) destipêkirdbû, brêşt pêştir letek ekteranî dîke, rollî ‘xozê’î lawî prrove kirdbû û lêyan narrazîbû, ew ledûy tîpêkî îspanî yan romanî degerra, min emem bîstibû, pirçim reşkird û çûme ewênderê, brêşt lepêşda hîç qseynekrid, tenya rojêkî prrovey dyarîkrid, ke lewêşda ştêk letek minda prrovebkat, dway çwar rojan gutî : ke mnî bedlle û detwanim ew rolle bgêrrm, bellam min detirsam reşî pirçim kallbêtewe.
– Brêşt çon le rollbînîn le şanoyî ‘apîk’da piştî beêwe debest. Ew pêşnyarî be êwe dekrid, ke tîorîyekanî bixwênnewe?
Ekkehard Sichall : ew çend risteyek le tîorîyekanî be ême deda û ke zorbeyan pêştir le govarî (wata/nêwerrok û şêwe Sinin und Form )da çapkrabûn. Dwatir bêcge le çend kesanêkî kem le sallaçuwekan û kesanêk, ke hawdemî ew bûn û letek ew karyan kirdbû, hîç kes le tîorî ew tênegeyişt.
– le şanoyî ‘tfengekanî xatû karrarr’da êwe rollî xozêy lawtan degêrra û ‘hêlîne vaygil’ ke le rollî dapîre dlawerda (Mutter Courage ) da yekê le rolle gringekanî hebû, rollî ‘karrarr’î degêrra, êwe wek ekterêkî law, ke letek ekterêkî benawbangî wek hêlîne vaygil rolltandegêrra, çi hestêkt lela drustibû ?
Ekkehard Sichall : bellê, vaygil ekterêkî gewrebû, ew beser tewawî dîmenekeda zallbû, katêk ke le dîmeneke ştêkî werdegrit, frawanî dekrid û hemû ştêkî leser şano dexiste jêrkarayî xoy. Bellam eger hestî bkirdaye, ke ekterêkî dîke le dîmenekeda heye, xoy dekêşayewe kenar û bwarî deda, taweku ew ektere xoy nîşanbdat.
– lekatî prrovey ‘tfengekanî xatû karrarr’da lenêwan brêşt û ‘hêlîne vaygil’da nakokî hebû, êwe lem barewe ştêktan webîrdêtewe ?
Ekkehard Sichall : katî prrovekirdnî ‘tfengekanî xatû karrarr ‘ hêlîne vaygil be berdewamî le hestî daykayetî û jnêtî lêwawlêw bû û min betewawî hestim bewe dekrid. Bellam brêşt daway lêdekrid, bebê têkellkirdnî hest letek rolleke, roll bbînêt û pêydegut “bebê leberçawgirtnî em babete, to hergîz natwanî ekterbît”. Em bênewbereye hemîşe lenêwan ewanda hebû, ta ewey ke hêlîne vaygil geyişte ew serencamey ke brêşt deyuyist. Eme yekemîn car bû min têgeyiştim, ke dyalêtîk le şanoda watay çîye.
– aya partî komonîst xoy helldequrtane nêw karubarî şano ?
Ekkehard Sichall : hergîz.
– bellam rollî hoyirdêr (Hoerder ) ke êwe le şanoyî cengî zistane (Winteriscihlachit )da detangêrra, kewteber rexney tundutîj û le şalyargewe têlefonêkîş kra ?
Ekkehard Sichall : paş yekemîn nwandinî şanoyî ‘cengî zistane’ û paş çepllelêdanekan, brêşt le jûrî xogorrînda têbînîyekî bo danabûm, ke têyda nûsîbûy ” şallî xoşewîst, ger bom hebêt pêwîste bllêm, min êstake hoydêr zor baştir û sernicrrakêştir debînim”. Min bem rollbînînem zor razîbûm. Dwatir pawll vandêl (Paul Wandel ) şalyarî perwerde û fêrkirdin betenya daway mnî kird û gutî ke lelay ew, şanoyîyeke zor sernicrrakêşbuwe, bellam çon debêt dje faşîstêk awa le kotayî şanoyîyekeda trisnokane bimrêt ? Min wellamimdawe, ke ême bawerrman weha buwe. Ew sererray eme letek brîşt’îşda qseykird. Min le duwem nwandinda bebê ewey brêşt agadar bêt, em rollem becorêkî dîke gêrra, paş nwandneke brêşt peşêwa û hate şwên xogorrînekem û hawarîkrid, ke ” ewe çi trrohatêk bû, ke min gêrrawme”. Herweha gutî ” têbînîyekey xomim pêbderewe”. Min lebarey wtuwêjekemewe letek şalyarî perwerde û fêrkirdin qsem bo kird. Brêşt beserimda hawarîkrid “çon detwanît wa gemjane gwê le qsey ewane radêrît “. Min têbînîyîkem be ew nedayewe û hêştake le mallewe lelam mawe.
– berçawtirîn serkewtûîy nêwneteweyî tîpî şanoy ‘ bêrlîner ênzêmbil’ le sallekanî 1954û 1955da wek tîpêkî mîwan leparîs bû.
Ekkehard Sichall : em serkewtne berçawe nek tenya le parîs, bellku le lenden, mosko’şi bû. Ewane giştyan karêkî tewaw nwê û hawform bûn. Rexnegrê paş nwandin gutî ” îdî pêwîst nîye birrwate şano, çunke beşêweyekî tewaw bedestîhênawe û ezmûnîkirduwe. Leberewey rexnegranî ta ewdem, hîç kat şanoyek, ke bîr û xeyallyan honerane bênêtecoş, nedîtbû.
– bo brêşt em serkewtûîyye wek tîpêkî mîwan çi watayekî hebû ?
Ekkehard Sichall : ew le serencamî karekey fre razîbû, paş yekemîn nwandin dawayanlêkrid, ke leşwênî xoy hestêtewe û bepêwe bwestêt, min pêmwaye ew lem barewe zor dillxoş bububû.
– çi ştêkt le dwayîn satekant letek brîşt dêteweyad ?
Ekkehard Sichall : kes bebîrîda nedehat, ke ew demrêt. Nexoşîyekey be helle destinîşankraw û be helleş çareserkrabû, eme lepaş westanî dllî derkewt. Hîç herawhuryayek beboney mergî ewewe encamnedra. Min ewm nazdekrid, hawser û kçekey bemergî ew dilltengibûn. Bo min wek ledestdanî nzîktirîn kesanêk bû, ke demnasîn. Brêşt le mangekanî dwayîda ‘jyanî galîle’î prrovhdekrid û birryarwabû min rollî ‘ andirê ‘ bgêrrm, katê ke ew nexoşkewt (êrîş êngil Erich Engel) serperşitî provekey kird, katêk ke nexoşîyekey brêşt teşeneykird û serencam mird, êrîş êngil derhênanî leesto girt. Min amade nebûm mil bew allugorraney ke êngil le karekeda deykirdin bdem, le encamda bezûîy lekarkişamewe.
– êwe yekêk le ektere berçawekanî brêşt û herweha zaway ew bûn û be kesayetî hunerîy û ramyarîy ew aşnabûn, be boçûnî êwe brêşt kesêkî çon bû ?
Ekkehard Sichall : ême wek lawan, ke maweyekî kem pêş serdemî soşyal-nasîwnalîzm (nazîzm) ledaykbûbûyn, xoman be şagrid (fêrixwaz)î brêşt dezanî, ême bo newey pêşîn, bo mrove sûdmendekan, ke le awareyî gerrabûnewe, rêzman dadena. Min nemdewîst le şêwey kesêtîda peywendîm letek ewda hebêt, ême lem ruwewe zor leyekewe nzîknebûyn. Min demuyist lewewe ewiştaney, ke bo min rast û gring bûn, ew ştaney ke mrov deytwanî le xoyda geşeyan pêbdat, fêrbbim û têbgem. Bellam ger min bmewêt karakterî ew rûnibkemewe, ewa pêwîste beserhatêkî kurttan bo bgêrrmewe, ke berdewam le pêşçawme : rojêk xerîkî provey şanoyî ‘tfengekanî xatû karrarr’ bûyn, le katî proveda, min carêk gwêm le rûnkirdnewey brêşt ranegrit, ew beserimda hawarîkrid, becorêk bû, naxoştirîn ştêk, ke lebîrewerîyimda hebû, hênayewe pêşçawm, pêygutim “ekterî nezan, lasayîkerewey pallewane ‘zîgfirêdî law’ ” min paş srrînewey makyajekem, şanom becêhêşt û lerrarrewekeda sêberêkim dît, ke brêşt bû, pêygutim ” to dwacar zor başbûyt “. Ew herçende zû turre debû, bellam dillsoz û yarmetîder bû.
********************************
Wergêrr le آllmanîyewe: Mewş Birgî
Wergîraw le : Fêsl Teater jmare 6 hawînî 1998 .
* em dîmaneye le perrtûkî ‘ bîrkirdnewe, leberewe ‘ çapkrawe, ke lelayen nêwendî bllawkirdnewey (maru)we le sallî (1998)da beboney sedemîn sallrrojî ledaykbûnî ‘brêşt’ewe bllawkrawetewe, lêreda wergêrranî hêndêk lew dîmaneye pêşkeş dekeyn.
** b’li בעל nawêkî samîye û bo mullkdar û serwer bekardêt, herweha be xwawendanîş degutrêt û nawî xway baran û şewinme.
دیمانە لەتەك ‘ ڕێگینە لوتس Regine Lutz’ لەبارەی ‘بێرتۆڵد برێشت’ەوە
دیمانە لەتەك ‘ ڕێگینە لوتس Regine Lutz’ لەبارەی ‘بێرتۆڵد برێشت’ەوە
و. له فارسییه‌وه: هەژێن
ئهم دیمانەيه له په‌ڕتووكی ” بيركردنه‌وه له‌به‌ر ئه‌وه” چاپكراوه، كه له‌لايه‌ن نێوەندی بڵاوكردنهوهی ‘ مارو ‘وه له‌ساڵی (١٩٩٨)دا به‌بۆنه‌ی سه‌ده‌هه‌مين ساڵڕۆژی له‌دايكبوونی برێشت’ەوه بڵاوكراوهتهوه، لێره‌دا وه‌رگێڕانی هێندێك له‌و دیمانەيه پێشكه‌ش ده‌كه‌ين …
ڕێگينه لوتس ٢٢ی دێسه‌مبه‌ری ١٩٢٨ له بازڵ/ سویسرا له‌دايكبووه، پاش وه‌رگرتنی ديپلۆم، ساڵی ١٩٤٧ له شانۆی زوريخ وه‌ك شاگردێك ده‌ستبه‌كاربووە و بۆ نواندنی سەرلەنوێی شانۆيی “سه‌روه‌ر پونتيلا و كۆيله ماتی” له‌ساڵی ١٩٤٨دا بۆ ڕۆڵبينين تێيدا بانگه‌واز كرا. كاركردنی له‌م ساڵه‌وه ھاوكاتی بنياتنانی شانۆی ‘بێرلينه‌ر ئێنزێمبل’ له‌ته‌ك برێشت ده‌ستیپێكرد و تاوه‌كو ساڵی ١٩٦٠ درێژه‌ی كێشا. ڕێگينه ڕۆڵی جۆراوجۆری له شانۆنامە‌كانی برێشت’دا گێڕاوه : یڤێته (Yvette ) له شانۆيی ‘داپيره دلاوه‌ر و نه‌وه‌كانی’، ئێڤا (Eva ) له ‘سه‌روه‌ر پونتيلا و كۆيله ماتی’، ڤێرگينيا (Verginia ) له ‘ژيانی گاليله’، پۆلی (Polly ) له ‘ئۆپێرای سێ عانەیی’دا. برێشت شانۆيی ‘ته‌پڵه‌كان و ترۆمپێته‌كان Pauken und Trompeten ‘ی له‌به‌ر ئەو ده‌رهێنا و ڕۆڵی ڤيكتۆريای دايه ئەو. هێربەرت ئيهرينگ (Ihring Herbert) لهبارهی ڕۆڵی ‘ڕێگينه’وە له‌م شانۆيیيه‌دا ده‌ڵێت “هيچكات (ڕێگينه لوتس)م ئاوا ئاسووده و زيندوو له ڕۆڵگێڕاندا نه‌ديتبوو، كه له ڕۆڵی ‘ڤيكتۆريا’دا ديتم”. ساڵی ١٩٦٠ ‘ڕێگينه لوتس’ بۆ كاركردن له‌ته‌ك ڕۆدۆڵف نۆوڵته (Rodolf Noulte ) چووه بێرلين و پاشان وه‌ك ئه‌كته‌ری ميوان له شانۆكانی مونيخ، برێمن، ڤوپێرتاڵ، كاسڵ، زوريخ ده‌ستیبه‌كاركرد. ڕێگينه له‌پاڵ كاری شانۆگه‌رییدا له تێله‌فزيۆنیشدا سه‌رقاڵی ڕۆڵگێڕان بوو. ساڵی ١٩٦٨ بۆ كاركردن چووه لای ‘فريدريش ديورنمات Friedrich Durrenmatt ‘ و ‘ڤێرنه‌ر دوگلين Werner Duggelin ‘ له بازڵ. ساڵی ١٩٧٠ لەتەك دكتۆرێك هاوسه‌رییكرد و له‌پاڵ كاری شانۆگه‌ریدا وه‌ك به‌رده‌ستی دكتۆر هاریكاری هاوسه‌ره‌كه‌ی ده‌كرد. پاش مردنی هاوسه‌ره‌كه‌ی له‌ساڵی ١٩٨٣دا دووباره سه‌رقاڵی كاری شانۆگه‌ری و ڕۆڵبينين له زنجيری تێله‌فزيۆنیدا بووه‌وه. ساڵی ١٩٩٣ په‌رتووكێكی به‌ناوی “ئه‌كته‌ریی، جوانترين پيشه ” schonste Beruf Schauspieler der” بڵاوكرده‌وه، كه مه‌به‌ستی هاریكاری ئه‌كته‌ره لاوه‌كان بوو. له ساڵی ١٩٩٥دا وه‌ك فێرگه‌ر له فێرگه‌ی ئاكاديميكی ‘شانۆی بايێرن BayeriscenTheaterakademie’ ده‌ستی بە وانه وتنه‌وه كرد.
– له ساڵی ١٩٤٧دا كه برێشت گه‌ڕايه‌وه ئۆروپا، ئێوه له سويسرا لەتەك برێشت ئاشنابوون. له‌و ساڵانه‌ی ئاواره‌يیدا به‌بێ برێشت بۆ يه‌كه‌م جار شانۆيیه‌كانی ‘داپيره دلاوه‌ر و نه‌وه‌كانی’ ، ‘ مرۆڤی باش سزێچوان’ ، ‘ ژيانی گاليله’ ، له زوريخ ده‌رهێنران، ئێوه ئه‌و كات ئه‌كته‌رێكی لاو بوون، يه‌كه‌مين به‌رخوردتان لەتەك برێشت چۆن بوو؟
ڕێگینە لوتس : له ئاياری ١٩٤٨دا، ئه‌و كات كه من له فێرگه‌ی ئه‌كته‌ری زوريخ خوێندكاربووم، برێشت منی له نواندنی شانۆنامەيه‌كدا ديتبوو و شێوه ڕۆڵبينينی منی په‌سه‌ندكردبوو، به تێله‌فون ئاگادار كرام، كه برێشت ده‌يهه‌وێت له‌ته‌ك مندا ئاشنابێت. من چوومه لای ئەو، برێشت و شانۆنووس ‘ كورت هيرشفێلد – Kurt Hirschfeld ‘ له‌وێنده‌رێ بوون. برێشت په‌ڕه‌كاخه‌زێكی ته‌نك، كه هۆنراوه‌يه‌كی درێژی تێدا نووسرابوو، بە من دا و ده‌بوو من بيخوێنمه‌وه. من فره هه‌وڵمدا، كه به‌جوانی بيخوێنمه‌وه، كاتێ كه خوێندنه‌وه‌كه‌م ته‌واو بوو، برێشت سه‌يرێكی كردم و وتی ” ده‌توانيت ئه‌مه وه‌ك كه‌سێك بخوێنيته‌وه، كه له سه‌راپای ژيانیدا هۆنراوهی نه‌ديتبێت” ، من ده‌ستبه‌جێ وه‌ك كه‌سێك، كه زيره‌ك نیيه و نازانێ بخوێنێته‌وه، كاره‌كه‌م ئه‌نجامدا. به‌ڵام تاكو خوێندنه‌وه‌كه‌م ته‌واوكرد، هه‌ندێ سه‌ختبوو بۆم. برێشت سه‌رێكی بادا و وتی ” باشه”. ده‌بێت ئه‌وه‌ش بڵێم، كه ئەو به‌خۆی خوێندنه‌وه‌ی شتێكی به‌سه‌رمندا نه‌سه‌پاند. ئەو زۆر سه‌ير و سه‌رنجڕاكێشه‌رانه لە منی نواڕی، من سه‌رنجی ئونيفۆرمه خاكی و ده‌رپێ كورته‌كه‌ی، كه له هاويندا پۆشيبووی و ڕيشی نه‌تاشراو و سيگاره‌كه‌يم ده‌دا، هه‌موو شتێك خه‌نده‌ئاوه‌ر ده‌هاته پێشچاو. ئەو كارێكی ئاوای نه‌كرد، كه من پێموابێت له‌به‌رامبه‌ر مرۆڤێكی هه‌ڵكه‌وته‌ی ئهم سه‌ده‌یەدا ڕاوه‌ستاوم. هه‌ر له‌به‌رئه‌وه، من له‌به‌رامبه‌ر ئەودا هيچ سڵمنه‌ده‌كرده‌وه.
– برێشت پێشتر شانۆنامەيه‌كی ده‌رهێنا، كه سه‌رنجی ئێوه‌ی ڕانه‌كێشا، ده‌توانن ئه‌مه زياتر ڕۆشنبكه‌نه‌وه ؟
ڕێگینە لوتس : ساڵی ١٩٤٨ ‘ڕۆژه‌كانی كۆمون’ی پرۆڤه‌ده‌كرد، به‌منی گوت كه ڕۆڵی ‘ مادام كابێت -Madame Cabet ‘ ده‌گێڕی، ژنێكی په‌نجا ساڵه. من په‌شێوام، هه‌ستامه‌وه و وتم: به‌ڵام ئه‌و پيرە ژنه ! برێشت ئه‌و كات ڕێك په‌نجا ساڵه بوو، به‌شه‌رمه‌وه بزه‌يه‌ك گرتی.
– ئێوه له سه‌ره‌تاوه به‌شێوه‌يه‌كی گشتی له برێشت ڕازینه‌بوون، چی بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه پاشان پێشنيارەكەی په‌سه‌ندبكه‌ن و بچنه ‘بێرلينه‌ر ئێنزێمبل ‘ ؟
ڕێگینە لوتس : من هه‌ڵبژاردنێكی دیكەم له‌به‌رده‌مدا نه‌بوو، له سه‌رده‌می مناڵيمه‌وه هه‌ميشه ويستوومه ئه‌كته‌ری شانۆ بم، پاش ئه‌وه شانۆی زوريخ بۆ من جوانترين و باشترينی شانۆكان بوو. به‌ڵام له فێبريوه‌ری ١٩٤٩دا، كه‌سێك به منی وت “تۆ ڕه‌نگێكی بچووكی بۆ تهواوی شانۆيه‌كی گه‌وره و زۆريش سوودت لێوه‌رناگيرێت” ، تا ئه‌وه‌ی ڕۆژێك نامه‌يه‌كم له ’برێشت’ەوه پێگه‌يشت، كه بانگه‌وازی كردبووم بۆ كاركردن له ‘ بێرلينه‌ر ئێنزێمبل’. منيش تێله‌گرافم بۆ كرد، كه من ڕازيم و دێم.
– يه‌كه‌مين كارايی ‘ بێرلينه‌ر ئێنزێمبل ‘ له‌سه‌ر ئێوه چی بوو ؟
ڕێگینە لوتس : من ئه‌ندامانی تيپه‌كه‌م له پرۆڤه‌ی ‘داپيره دلاوه‌ر’دا بينين كه هه‌ر كه‌سه ڕۆڵی ئه‌كته‌ره‌كه‌ی به‌رامبه‌ری ده‌گێڕا. ئێمه گشت لەتەك یەكدی هه‌ستمان به‌خۆشی ده‌كرد. به‌تايبه‌ت پاش سه‌ركه‌وتنێكی وره‌به‌خش كه برێشت و ‘هێلينه ڤايگل’ له ده‌رهێنانی ‘داپيره دلاوه‌ر’دا لهسەر ( شانۆی ئاڵمانی Theater Deutsche) به‌ده‌ستيانهێنا. من ده‌مزانی كه لەتەك كه‌سانێكی به‌ناوبانگ كارده‌كه‌م، به‌ڵام نه‌مده‌زانی كه ئێمه دواجار مێژووی شانۆ ده‌نه‌خشێنين.
– ئێوه له ‘سه‌روه‌ر پونتيلا و كويله ماتی’دا، سه‌ره‌تا له زوريخ و پاشان له بێرلين ڕۆڵتانگێڕاوه، چ جياوازیيه‌ك هه‌بوو له نێوان ئهم دوو ده‌رهێنانه‌دا ؟
ڕێگینە لوتس : بۆ من جياوازی نه‌بوو، به‌ڵام من له بێرلين جۆرێكی دیكە ڕۆڵمدەگێڕا، وزه‌يه‌كم تێدابوو، كه كه‌س چاوه‌ڕێی لێ نه‌ده‌كردم، ده‌رهێنان له بێرلين به‌گشتی شێوه‌ی هه‌ڵگێڕانه‌وه‌ی به‌خۆوه‌گرت. پرۆڤه‌كان وه‌ك پرۆڤه‌كانی ‘ داپيره دلاوه‌ر’ ئه‌نجامنه‌دران. له‌نێوان ‘ئێريش ئێنگل Erich Engel ‘ و برێشت’دا لەيەكتێگه‌يشتن نه‌بوو، به‌تايبه‌ت له‌سه‌ر پۆشاكی شانۆيیيه‌كه. برێشت لهبارهی پۆشاكه‌كانه‌وه ڕاستیده‌كرد، چونكه ده‌يويست ئه‌و شتانه‌ی كه له هۆشیدا بوون، بيانناسێنێت و بيانهێنێته سه‌رته‌ختی شانۆ.
– ده‌رهێنانی (فێركار / پەروەردگار Der Hofmeister ) به يه‌كێك له كاره جوانه‌كانی تيپی بێرلينه‌ر ئێنزێمبل ناسراوه، چ شتێكی تايبه‌ت له‌م ده‌رهێنانه‌دا هه‌بوو؟
ڕێگینە لوتس : يه‌كێك له سه‌رنجڕاكێشیيه‌كان كه له‌م شانۆيیيه‌دا هه‌بوو، لاوی ئێمه بوو به‌گشتی. برێشت لەتەك پێشنياری سه‌ره‌تای شانۆيیيه‌كه، به‌وردبينی و پارێزه‌وه كاری له‌ته‌كدا ده‌كردين. گشت به‌شه‌كانی ڕوونده‌كرانه‌وه و له‌م باره‌وه چه‌ندين كاتژێر كاتمان به‌سه‌رده‌برد، هه‌رواش من له‌ماڵه‌وه چه‌ندين كاتژێر له‌سه‌ر ڕۆڵه‌كه‌م كارمده‌كرد، ئه‌وه‌ی ئهم ڕۆڵه چی ده‌خوازێ و چی ده‌خاته ڕوو. (فريدريش لوفت Friedrich Luft)ی ڕه‌خنه‌گر، قسەكانی خۆی به‌م جۆره ده‌ستپێكرد : ” شتێكی ته‌واو بوو ” هه‌رواش بوو.
– ئێوه كاراكته‌ری برێشت’تان چۆن بينی؟
ڕێگینە لوتس : ئەو كه‌سێكی شه‌رمن بوو، له‌م شه‌رمنۆكیيه‌ی بۆ به‌ده‌ستهێنانی سه‌ركه‌وتن سوودی وه‌رده‌گرت. زۆر دڵخۆش ده‌بوو، ئه‌گه‌ر كه‌سێك له‌ته‌كيدا ڕۆشبیرانه قسه‌ی نه‌كردبا. ئەو فره به‌هۆگریيه‌وه لهبارهی هه‌ر شتێكه‌وه ده‌دوا و ئێمه‌ش له‌م باره‌وه زۆر پێده‌كه‌نين. ئه‌مه بۆ ئەو وه‌ك سه‌ره‌تايه‌كی نوێ بوو له تهواوی فه‌لسه‌فه‌يه‌ك، كه ئێمه‌ی پێ ڕێنوێنی ده‌كرد.
– لۆمه‌ی برێشت’يان ده‌كرد، كە ئەو به‌هره‌كێشی له هاوكارانی دەكرد، لەتەك ژنان خراپ ده‌جووڵايه‌وه، بۆچوون و نووسينی كه‌سانی دیكەی به‌نێوی خۆيه‌وه بڵاوده‌كرده‌وه، ئێوه له نزيكه‌وه له‌ته‌ك برێشت’دا كارتانده‌كرد، لەم بارەوە ڕبۆچوونتان چیيه؟
ڕێگینە لوتس : ئه‌مانه درۆن ، ئه‌و ژنانه و ‘ ئێليزابێت هاوپتمان Hauptmann Elisabeth ‘ له ڕووی ڕۆشنبيریيه‌وه له‌و ئاسته‌دا نه‌بوون، كه برێشت بتوانێت له‌وانه‌وه شتێك فێرببێت. ئه‌مه شياوی تێگه‌يشتن نیيه و ڕاست نیيه. له ڕاستیدا ئەو داهێنه‌ری گه‌لكاری بوو و هيچ كه‌س نه‌يده‌ويست مل به‌م كەتوارە بدات، ده‌هه‌يه‌ك پێش ئه‌وه‌ی له ئاڵمان گه‌لكاری ببێته باو، ئەو ده‌ستیپێكردبوو، له كاتی پرۆڤه‌دا ڕه‌خنه و پێشناری، ده‌گرت و دەكرد. ئەو هه‌ميشه ده‌يگوت : ” قسه مه‌كه‌ن، كار بكه‌ن” ئه‌مه شێوه‌ی په‌يوه‌ندی هه‌ميشه‌يی ئەو بوو. پێموايه شتێك كه ژنه‌كانی ئازار ده‌دا ئه‌وه بوو، ئەوان ده‌يانويست كارێك ئه‌نجامبده‌ن، كه باوه‌ڕيان پێینه‌بوو، برێشت ڕێی له‌و كارانه ده‌گرت.
– ئێوه ئه‌كته‌رێكی لاو بوون و برێشت هۆگریی بۆ ئێوه نيشانده‌دا.
ڕێگینە لوتس : ئەو له زوريخ پياوێكی به‌ته‌مه‌ن بوو، هه‌روا له ‘بێرلين’يش. كاتێ كه من له ‘ فێركار/ پەروەردگار ‘دا ڕۆڵمده‌بينی، هۆگریی بۆ من ده‌ركه‌وت، ئه‌مه‌ش سروشتی بوو. ئهم هاوه‌ڵیيه لەتەك كه‌مێك به‌رخورد به‌رده‌وام هه‌بوو. هه‌رچه‌نده ده‌يتوانی به جۆرێكی دیكەش بێت. به‌ڵام پێويسته پێتانبڵێم كه ئەو هه‌ميشه پاكترين كه‌س نه‌بوو. هاوه‌ڵیی ئێمه له چوارچێوه‌ی كاركردندا بوو، من له‌ته‌ك ئەو زۆر كارمكرد. له شانۆيی ‘مرۆی باش سزێچوان’دا ده‌بوو من له ڕۆڵی ‘هانۆڤێرHannover )دا ڕۆڵی سه‌ره‌كی بگێڕم، كه ئه‌نجامنه‌درا، له ‘داپيره دلاوه‌ريش’دا هه‌ر پێكه‌وه كارمانده‌كرد و ئەو پێیده‌گوتم: كه بۆ ڕۆڵی ‘ داپيره دلاوه‌ر’ منی له‌به‌رچاو بووه. به‌ڵام ئه‌مه نه‌بووه هۆی ئه‌وه‌ی من ئه‌و ڕۆڵه له‌سه‌ر شانۆ بگێڕم. ئێمه له‌ته‌ك یەكدیدا په‌يوه‌ندیيه‌كی زۆر نزيكمان هه‌بوو، كاتێك كه من له بۆ كه‌سێكی دیكه هۆگریيم نيشانده‌دا، ئەو به‌دڕه‌فتاری ده‌كرد و وه‌ك لاوێكی خوێندكار ئیرەیی ده‌برد. جارێكيان ئەو به‌جۆرێ له ده‌رگه‌ی ژووری خۆگۆڕينی دا، كه گشت شتومه‌كه‌كان كه‌وتنه‌خواره‌وه.
– برێشت شانۆنامەیە‌كی بۆ ئێوه نووسی، تا چ ڕاده‌يه‌ك لەلاتان په‌سه‌ندبوو. ئه‌ويش شانۆيی ‘ توراندۆت Turandot ‘ بوو.
ڕێگینە لوتس : من له ڕێی ‘شيلله‌ر’ەوه به‌و شانۆيیيه ئاشنابووم. پاشان بيرمكرده‌وه، كاری برێشت تاقه‌تپڕوكێنه. كاتێك كه من و ‘هێلينه ڤايگل’ چووبووينه نه‌خۆشخانه بۆ سه‌ردانی ئەو ئه‌مه‌مان پێگوت، هه‌ڵبه‌ته ئەو كه‌مێك بەوە دڵگرانبوو و گوتی : ده‌بێت جارێكی دیكە له‌سه‌ر ئه‌و ده‌قه كاربكه‌م. كاتێك كه له نه‌خۆشخانه هاتينه‌ده‌ره‌وه، ‘هێلينه ڤايگل’ پێیوتم: له‌م سه‌ده‌يه‌دا تهواوی ژنان به ئاواته‌وه‌ن برێشت شانۆيیيان بۆ بنووسێت، تۆش ده‌ڵێيت، كه تاقه‌تپروكێنه؟ به‌ڵام من هێشتاكه به تاقه‌تپڕوكێنی ده‌زانم و ڕۆڵم تێدانه‌گێڕاوه. ئهم به‌رهه‌مه به‌ناوبانگه‌ش نه‌بووه يه‌كێك له به‌رهه‌مه‌كانی برێشت.
– ئێوه باسی ‘هێلينه ڤايگل’ تان كرد. ئەو له گه‌شه‌ی كاری برێشت’دا چ كارايیيه‌كی هه‌بوو ؟
ڕێگینە لوتس : هه‌ر له سه‌ره‌تاوه ‘هێلينه ڤايگل’ بۆ من مرۆڤێكی خوێنشيرين بوو، من پێموابوو كه برێشت مامۆستای من و پياوێكی گه‌وره‌يه و ‘هێلينه ڤايگل’ی له‌پشته، هه‌ڵبه‌ته ئەويش سه‌ره‌تا به‌پێی تێڕوانينه‌كانی برێشت ڕۆڵینه‌ده‌گێڕا، من پڕۆڤه‌ی شانۆيی ‘ دايك’، كه ’هێلينه ڤايگل’ ڕۆڵی تێيدا ده‌گێرا بينيبوو، به‌م بۆنه‌وه پێموايه له‌نێوان شێوازی كاركردنياندا دووریيه‌كی فراوان هه‌بوو، چونكه ئه‌مه به‌پێی تێڕوانينی برێشت نه‌بوو، ئێمه زۆر به فره‌زانیيه‌وه له‌م باره‌وه گالته‌مانده‌كرد. به‌ڵام له ڕاستیدا ‘هێلينه ڤايگل’ كه‌سايه‌تیيه‌كی گه‌وره بوو، بۆ ئێمه وه‌ك سه‌رپه‌رشت وابوو.
– ئێوه به‌زۆری له‌ته‌ك ‘هێلينه ڤايگل’ ڕۆڵتانگێڕاوه، بۆ نموونه له شانۆيی ‘ تفهنگهكانی خاتوو كاڕاڕ Gewehre der Frau Carrar Die’دا. ئێوه ڕۆڵێكتان هه‌بوو، كه لێی ڕازینه‌بوون و ده‌تانويست بێرلينه‌ر ئێنزێمبل به‌جێهێڵن، له‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا برێشت چ كاردانه‌وه‌يه‌كی نيشاندا؟
ڕێگینە لوتس : به‌ڵێ، من ده‌مويست ئه‌وێ به‌جێهێڵم، چونكه نه‌مده‌زانی له چ تيپێكی شانۆيیدا كارده‌كه‌م. من ده‌مويست بگه‌ڕێمه‌وه بۆ ئاڵمانی خۆرائاوايی تا فره‌تر ڕۆڵبگێڕم، پێشتر ئێمه له ‘بێرلينه‌ر ئێنزێمبل’ ساڵی شانۆيه‌كمان ده‌نواند، من چه‌ندجار ويستم ئه‌وێنده‌رێ به‌جێهێڵم، به‌ڵام هه‌ر له‌وێنە مامه‌وه. جارێكيان برێشت له‌سه‌ر ئهم بابهته له‌ته‌ك مندا بووه هه‌رای و به‌سه‌رمدا هاواریكرد، كه من چيمده‌وێتن، من له هيچ شوێنێكی دیكە ئه‌و شتانه‌ی كه له‌لای ئەو فێر ده‌بم، ناتوانم به‌ده‌ستبھێنم و هه‌روه‌ها له‌هه‌ر شانۆيه‌كی دیكەدا وه‌ك شاگردێك دەبم. به‌ڵام پاشان شانۆيی باشتر هاتنه به‌رۆ و من ڕازیبووم.
– له‌دوا پرۆڤه‌كانی ‘ ژيانی گاليله ‘دا ئێوه‌ش ڕۆڵتان هه‌بوو، ده‌توانن شێوه‌يه‌ك له چۆنيه‌تی ئهم كاره بخه‌نه پێشچاومان ؟
ڕێگینە لوتس : ئێمه ڕۆژانه تهنيا دوو كاتژێر پرۆڤه‌مانده‌كرد، ئه‌مه ئاسايی نه‌بوو، ئێمه هه‌ميشه دره‌نگ ده‌ستبه‌كارده‌بووين و زوو كۆتاييمان پێدەھێنا. ڕۆژێك پێش ده‌ستپێكردنی پرۆڤه، ئەو هاته كنم و پرسی “ده‌ته‌وێت چۆن ڕۆڵی ‘ڤێرگينيا’ بگێڕیت، وه‌ك هه‌ر كيژێكی لاو، يان خۆت له‌جێی ‘ڤێرگينيا’ ڕۆڵ بگێڕی ؟ “. له‌یادمه كه من فره چاك لهبارهی وه‌ڵامه‌كه‌مه‌وه بيرمكرده‌وه و وتم: ڕۆڵی ڤێرگينيا. وه‌ك كيژی كه‌سێكی هۆشمه‌ند ‘ گاليله’ ده‌گێڕم، ئەو بێده‌نگ بوو، هيلاك و تووڕه‌ی كار بوو، ئەو له‌شوێنی ده‌رهێناناندا مايكرۆفۆنێكی هه‌بوو، چونكه كه‌متر ده‌هاته سه‌ر ته‌ختی شانۆ. ئێمه زۆر به وريايیيه‌وه پێكه‌وه كارمانده‌كرد. دوا پڕۆڤه‌ی من شانۆيی ‘ ژيانی گاليله ‘ نه‌بوو، به‌ڵكو له شانۆيی ‘ بازنه‌ی گه‌چينی قه‌فقازی’دا ڕۆڵمده‌بينی. دوايين به‌رخوردم له‌ته‌ك برێشت’دا ده‌توانم وه‌بيربێنمه‌وه، ئەو به مايكرۆفۆن منی له‌سه‌ر شانۆ بانگكرد و من چوومه خواره‌وه بۆ لای ئه‌و، ئەو گوتی: پێويست به‌ڕازانه‌وه و خۆلولدان ناكات، ئێوه تهنيا ڕۆڵی خۆتان ده‌ربێنن، به‌ڕاده‌ی پێويست له پۆشاكی ڕۆڵبينيندا ڕازاوه و له‌به‌رچاويت. ئه‌مه دوايين واژه‌ی ده‌رهێنه‌رانه‌ی ئەو بوو بۆ من. له‌دوا وتووێژدا كه به‌خۆی له‌ته‌ك مندا كردی، زۆر تهنيا و دڵته‌نگ هاته‌پێشچاوم، له‌پر ويستم ده‌ستی ماچكه‌م، به‌ڵام خۆم كێشایه‌وه دواوه، له‌به‌رئه‌وه‌ی نه‌مده‌ويست ئه‌وانی دیكە به‌من پێبكه‌نن، ئه‌مه دوا ديدار بوو.
– لهبارهی مه‌رگی ئەوه‌وه چ بيره‌وه‌ریيه‌كت هه‌يه؟
ڕێگینە لوتس : دوو سێ ڕۆژ پاش پرۆڤه‌ی ‘بازنه‌ی گه‌چينی قه‌فقازی’ بوو، من به‌يانی تازه له‌خه‌و ڕابووبووم، كه يه‌كێك له هاوكاره‌كانمان ئهم هه‌واڵه‌ی بۆ هێنام، سه‌ره‌تا باوه‌ڕمنه‌كرد، پاشان چوومه ‘ئێنزێمبل’، كه هه‌مووان له‌وێنه بوون، من فره گريام، ‘ باربارا ‘ كچی برێشت پێیوتم ” تۆ بۆت نیيه بگريت، ئێمه ده‌بێت كاره‌كه‌مان درێژه پێبده‌ين”. من مامۆستاكه‌مم له‌ده‌ستدابوو، مامۆستايه‌ك كه ئيدی هيچكات ناتوانم كەسی وه‌كی ئەو په‌يدا بكه‌مه‌وه. ساڵی دواتر لەتەك شانۆنووسێكدا ‘فريدريش ديورنمات’ كارمكرد، كه چاك پێكه‌وه ڕاهاتين، به‌ڵام هيچ كات ئه‌و په‌يوه‌ندیيه‌ی كه له‌ته‌ك برێشت’دا هه‌مبوو له‌ته‌ك ئەودا په‌يدامنه‌كرد.
– گرنگترين شتێك كه له برێشت’ەوه فێربوون، چی بوو؟
ڕێگینە لوتس : تهواوی ئه‌و شتانه‌ی كه من به‌خۆشحاڵیيه‌وه به خوێندكاره‌كانمی ده‌ڵێمه‌وه، شێوه ده‌رهێنانی برێشت’ە، ئه‌وه‌ی كه چۆن به پێشنياره‌كانی ئه‌كته‌ری ڕێنوێنیده‌كرد، ده‌بينم چ كارايیيه‌كی له‌سه‌ر فێریاريه‌كانم هه‌يه و كاری پێده‌كه‌ن و ده‌رهێنانی پێده‌که‌ن.
وه‌رگيراو له گۆڤاری (فصل تئاتر) پايز و زستانی ١٩٩٨-١٩٩٩، که به زمانی فارسی ده‌رده‌چێت.
Dîmane letek ‘ Regine Lutiz ‘ lebarey ‘ Bertolld Brecht ‘ewe
Dîmane letek ‘ Regine Lutiz ‘ lebarey ‘ Bertolld Brecht ‘ewe
w. le Farsîyewe: Hejên
Em dîmaneye le perrtûkî ” bîrkirdnewe leber ewe” çapkrawe, ke lelayen nêwendî bllawkirdnewey ‘ـMaru’we lesallî (1998)da beboney sedehemîn sallrrojî ledaykbûnî brêşt’ewe bllawkrawetewe, lêreda wergêrranî hêndêk lew dîmaneye pêşkeş dekeyn …
Regine Lutiz 22î dêsemberî 1928 le bazll/ suyisra ledaykbuwe, paş wergirtnî dîplom, sallî 1947 le şanoy zurîx wek şagridêk destbekarbuwe û bo nwandinî serlenwêy şanoyî “serwer puntîla û koyle matî” lesallî 1948da bo rollbînîn têyda bangewaz kra. Karkirdnî lem sallewe hawkatî binyatnanî şanoy ‘bêrlîner ênzêmbil’ letek brêşt destîpêkrid û taweku sallî 1960 drêjey kêşa. Rêgîne rollî corawcorî le şanonamekanî brêşt’da gêrrawe : îvête (Yvette ) le şanoyî ‘dapîre dlawer û newekanî’, êva (Eva ) le ‘serwer puntîla û koyle matî’, vêrgînya (Verginia ) le ‘jyanî galîle’, polî (Polly ) le ‘opêray sê ‘aneyî’da. Brêşt şanoyî ‘tepllekan û trompêtekan Pauken und Trompeten ‘î leber ew derhêna û rollî vîktoryay daye ew. Hêrbert îhrîng (Ihring Herbert) lebarey rollî ‘rêgîne’we lem şanoyîyeda dellêt “hîçkat (rêgîne lutis)mi awa asûde û zîndû le rollgêrranda nedîtbû, ke le rollî ‘vîktorya’da dîtim”. Sallî 1960 ‘rêgîne lutis’ bo karkirdin letek rodollf nowillte (Rodolf Noulte ) çuwe bêrlîn û paşan wek ekterî mîwan le şanokanî munîx, brêmin, vupêrtall, kasll, zurîx destîbekarkird. Rêgîne lepall karî şanogerîyda le têlefzyonîşda serqallî rollgêrran bû. Sallî 1968 bo karkirdin çuwe lay ‘frîdrîş dîwrinmat Friedrich Durrenmatt ‘ û ‘vêrner duglîn Werner Duggelin ‘ le bazll. Sallî 1970 letek diktorêk hawserîykird û lepall karî şanogerîda wek berdestî diktor harîkarî hawserekey dekrid. Paş mirdnî hawserekey lesallî 1983da dûbare serqallî karî şanogerî û rollbînîn le zincîrî têlefzyonîda buwewe. Sallî 1993 pertûkêkî benawî “ekterîy, cwantirîn pîşe ” sichoniste Beruf Sichauspieler der” bllawkirdewe, ke mebestî harîkarî ektere lawekan bû. Le sallî 1995da wek fêrger le fêrgey akadîmîkî ‘şanoy bayêrn BayeriscenTheaterakademie’ destî be wane witnewe kird.
– Le sallî 1947da ke brêşt gerrayewe orupa, êwe le suyisra letek brêşt aşnabûn. Lew sallaney awareyîda bebê brêşt bo yekem car şanoyyekanî ‘dapîre dlawer û newekanî’ , ‘ mrovî baş szêçwan’ , ‘ jyanî galîle’ , le zurîx derhênran, êwe ew kat ekterêkî law bûn, yekemîn berxurdtan letek brêşt çon bû?
Regine Lutiz : le ayarî 1948da, ew kat ke min le fêrgey ekterî zurîx xwêndkarbûm, brêşt mnî le nwandinî şanonameyekda dîtbû û şêwe rollbînînî mnî pesendkirdbû, be têlefun agadar kram, ke brêşt deyhewêt letek minda aşnabêt. Min çûme lay ew, brêşt û şanonûs ‘ kurt hîrşifêld – Kurt Hiriscihfeld ‘ lewênderê bûn. Brêşt perrekaxezêkî tenk, ke honraweyekî drêjî têda nûsrabû, be min da û debû min bîxwênmewe. Min fre hewllimda, ke becwanî bîxwênmewe, katê ke xwêndnewekem tewaw bû, brêşt seyrêkî kirdim û wtî ” detwanît eme wek kesêk bixwênîtewe, ke le serapay jyanîda honrawey nedîtbêt” , min destbecê wek kesêk, ke zîrek nîye û nazanê bixwênêtewe, karekem encamda. Bellam taku xwêndnewekem tewawkird, hendê sextibû bom. Brêşt serêkî bada û wtî ” başe”. Debêt eweş bllêm, ke ew bexoy xwêndnewey ştêkî beserminda nesepand. Ew zor seyr û sernicrrakêşerane le mnî nwarrî, min sernicî unîforme xakî û derpê kurtekey, ke le hawînda poşîbûy û rîşî netaşraw û sîgarekeym deda, hemû ştêk xendeawer dehate pêşçaw. Ew karêkî away nekrid, ke min pêmwabêt leberamber mrovêkî hellkewtey em sedeyeda rawestawm. Her leberewe, min leberamber ewda hîç sllimnedekirdewe.
– brêşt pêştir şanonameyekî derhêna, ke sernicî êwey ranekêşa, detwanin eme zyatir roşinbkenewe ?
Regine Lutiz : sallî 1948 ‘rojekanî komun’î provedekrid, bemnî gut ke rollî ‘ madam kabêt -Madame Cabet ‘ degêrrî, jnêkî penca salle. Min peşêwam, hestamewe û wtim: bellam ew pîre jne ! Brêşt ew kat rêk penca salle bû, beşermewe bzeyek girtî.
– êwe le seretawe beşêweyekî giştî le brêşt razînebûn, çî buwe hoy ewey ke paşan pêşnyarekey pesendibken û biçne ‘bêrlîner ênzêmbil ‘ ?
Regine Lutiz : min hellbjardinêkî dîkem leberdemda nebû, le serdemî mnallîmewe hemîşe wîstûme ekterî şano bim, paş ewe şanoy zurîx bo min cwantirîn û baştirînî şanokan bû. Bellam le fêbrîwerî 1949da, kesêk be mnî wit “to rengêkî bçûkî bo tewawî şanoyekî gewre û zorîş sûdit lêwernagîrêt” , ta ewey rojêk nameyekim le ‘brêşt’ewe pêgeyişt, ke bangewazî kirdbûm bo karkirdin le ‘ bêrlîner ênzêmbil’. Mnîş têlegrafm bo kird, ke min razîm û dêm.
– yekemîn karayî ‘ bêrlîner ênzêmbil ‘ leser êwe çî bû ?
Regine Lutiz : min endamanî tîpekem le provey ‘dapîre dlawer’da bînîn ke her kese rollî ekterekey beramberî degêrra. Ême gişt letek yekdî hestman bexoşî dekrid. Betaybet paş serkewtinêkî wrebexiş ke brêşt û ‘hêlîne vaygil’ le derhênanî ‘dapîre dlawer’da lihser ( şanoy allmanî Theater Deutische) bedestyanhêna. Min demzanî ke letek kesanêkî benawbang kardekem, bellam nemdezanî ke ême dwacar mêjûy şano denexşênîn.
– êwe le ‘serwer puntîla û kuyle matî’da, sereta le zurîx û paşan le bêrlîn rolltangêrrawe, çi cyawazîyek hebû le nêwan em dû derhênaneda ?
Regine Lutiz : bo min cyawazî nebû, bellam min le bêrlîn corêkî dîke rollimdegêrra, wzeyekim têdabû, ke kes çawerrêy lê nedekirdim, derhênan le bêrlîn begşitî şêwey hellgêrranewey bexowegrit. Provekan wek provekanî ‘ dapîre dlawer’ encamnedran. Lenêwan ‘êrîş êngil Erich Engel ‘ û brêşt’da leyektêgeyiştin nebû, betaybet leser poşakî şanoyîyeke. Brêşt lebarey poşakekanewe rastîdekrid, çunke deyuyist ew ştaney ke le hoşîda bûn, byannasênêt û byanhênête sertextî şano.
– derhênanî (fêrkar / perwerdgar Der Hofmeister ) be yekêk le kare cwanekanî tîpî bêrlîner ênzêmbil nasrawe, çi ştêkî taybet lem derhênaneda hebû?
Regine Lutiz : yekêk le sernicrrakêşîyekan ke lem şanoyîyeda hebû, lawî ême bû begşitî. Brêşt letek pêşnyarî seretay şanoyîyeke, bewirdbînî û parêzewe karî letekda dekridîn. Gişt beşekanî rûndekranewe û lem barewe çendîn katjêr katman beserdebrid, herwaş min lemallewe çendîn katjêr leser rollekem karimdekrid, ewey em rolle çî dexwazê û çî dexate rû. (Frîdrîş luft Friedrich Luft)î rexnegir, qsekanî xoy bem core destipêkrid : ” ştêkî tewaw bû ” herwaş bû.
– êwe karakterî brêşt’tan çon bînî?
Regine Lutiz : ew kesêkî şermin bû, lem şerimnokîyey bo bedestihênanî serkewtin sûdî werdegrit. Zor dillxoş debû, eger kesêk letekîda roşbîrane qsey nekirdba. Ew fre behogrîyewe lebarey her ştêkewe dedwa û êmeş lem barewe zor pêdekenîn. Eme bo ew wek seretayekî nwê bû le tewawî felsefeyek, ke êmey pê rênwênî dekrid.
– lomey brêşt’yan dekrid, ke ew behrekêşî le hawkaranî dekrid, letek jnan xrap decûllayewe, boçûn û nûsînî kesanî dîkey benêwî xoyewe bllawdekirdewe, êwe le nzîkewe letek brêşt’da kartandekrid, lem barewe rboçûntan çîye?
Regine Lutiz : emane dron , ew jnane û ‘ êlîzabêt hawpitman Hauptmanin Elisabeth ‘ le rûy roşnibîrîyewe lew asteda nebûn, ke brêşt bitwanêt lewanewe ştêk fêrbibêt. Eme şyawî têgeyiştin nîye û rast nîye. Le rastîda ew dahênerî gelkarî bû û hîç kes neydewîst mil bem ketware bdat, deheyek pêş ewey le allman gelkarî bbête baw, ew destîpêkirdbû, le katî proveda rexne û pêşnarî, degrit û dekrid. Ew hemîşe deygut : ” qse meken, kar bken” eme şêwey peywendî hemîşeyî ew bû. Pêmwaye ştêk ke jnekanî azar deda ewe bû, ewan deyanuyist karêk encambden, ke bawerryan pêynebû, brêşt rêy lew karane degrit.
– êwe ekterêkî law bûn û brêşt hogrîy bo êwe nîşandeda.
Regine Lutiz : ew le zurîx pyawêkî betemen bû, herwa le ‘bêrlîn’îş. Katê ke min le ‘ fêrkar/ perwerdgar ‘da rollimdebînî, hogrîy bo min derkewt, emeş sruştî bû. Em hawellîye letek kemêk berxurd berdewam hebû. Herçende deytwanî be corêkî dîkeş bêt. Bellam pêwîste pêtanbllêm ke ew hemîşe paktirîn kes nebû. Hawellîy ême le çwarçêwey karkirdinda bû, min letek ew zor karimkird. Le şanoyî ‘mroy baş szêçwan’da debû min le rollî ‘hanovêrHannover )da rollî serekî bgêrrm, ke encamnedra, le ‘dapîre dlawerîş’da her pêkewe karmandekrid û ew pêydegutim: ke bo rollî ‘ dapîre dlawer’ mnî leberçaw buwe. Bellam eme nebuwe hoy ewey min ew rolle leser şano bgêrrm. Ême letek yekdîda peywendîyekî zor nzîkman hebû, katêk ke min le bo kesêkî dîke hogrîym nîşandeda, ew bedrreftarî dekrid û wek lawêkî xwêndkar îreyî debrid. Carêkyan ew becorê le dergey jûrî xogorrînî da, ke gişt ştumekekan kewtnexwarewe.
– Brêşt şanonameyekî bo êwe nûsî, ta çi radeyek lelatan pesendibû. Ewîş şanoyî ‘ turandot Turandot ‘ bû.
Regine Lutiz : min le rêy ‘şîller’ewe bew şanoyîye aşnabûm. Paşan bîrimkirdewe, karî brêşt taqetpirrukêne. Katêk ke min û ‘hêlîne vaygil’ çûbûyne nexoşxane bo serdanî ew ememan pêgut, hellbete ew kemêk bewe dillgranbû û gutî : debêt carêkî dîke leser ew deqe karbkem. Katêk ke le nexoşxane hatînederewe, ‘hêlîne vaygil’ pêyutim: lem sedeyeda tewawî jnan be awatewen brêşt şanoyîyan bo bnûsêt, toş dellêyt, ke taqetprukêne? Bellam min hêştake be taqetpirrukênî dezanim û rollm têdanegêrrawe. Em berheme benawbangeş nebuwe yekêk le berhemekanî brêşt.
– êwe basî ‘hêlîne vaygil’ tan kird. Ew le geşey karî brêşt’da çi karayîyekî hebû ?
Regine Lutiz : her le seretawe ‘hêlîne vaygil’ bo min mrovêkî xwênşîrîn bû, min pêmwabû ke brêşt mamostay min û pyawêkî gewreye û ‘hêlîne vaygil’î lepişte, hellbete ewîş sereta bepêy têrrwanînekanî brêşt rollînedegêrra, min prrovey şanoyî ‘ dayk’, ke ‘hêlîne vaygil’ rollî têyda degêra bînîbû, bem bonewe pêmwaye lenêwan şêwazî karkirdinyanda dûrîyekî frawan hebû, çunke eme bepêy têrrwanînî brêşt nebû, ême zor be frezanîyewe lem barewe galtemandekrid. Bellam le rastîda ‘hêlîne vaygil’ kesayetîyekî gewre bû, bo ême wek serperşit wabû.
– êwe bezorî letek ‘hêlîne vaygil’ rolltangêrrawe, bo nmûne le şanoyî ‘ tfengekanî xatû karrarr Gewehre der Frau Carrar Die’da. Êwe rollêktan hebû, ke lêy razînebûn û detanuyist bêrlîner ênzêmbil becêhêlln, leberamber emeda brêşt çi kardaneweyekî nîşanda?
Regine Lutiz : bellê, min demuyist ewê becêhêllm, çunke nemdezanî le çi tîpêkî şanoyîda kardekem. Min demuyist bgerrêmewe bo allmanî xoraawayî ta fretir rollbigêrrm, pêştir ême le ‘bêrlîner ênzêmbil’ sallî şanoyekman denwand, min çendcar wîstim ewênderê becêhêllm, bellam her lewêne mamewe. Carêkyan brêşt leser em babete letek minda buwe heray û beserimda hawarîkrid, ke min çîmdewêtin, min le hîç şwênêkî dîke ew ştaney ke lelay ew fêr debim, natwanim bedestibhênim û herweha leher şanoyekî dîkeda wek şagridêk debim. Bellam paşan şanoyî baştir hatne bero û min razîbûm.
– ledwa provekanî ‘ jyanî galîle ‘da êweş rolltan hebû, detwanin şêweyek le çonyetî em kare bxene pêşçawman ?
Regine Lutiz : ême rojane tenya dû katjêr provemandekrid, eme asayî nebû, ême hemîşe dreng destbekardebûyn û zû kotayîman pêdehêna. Rojêk pêş destipêkirdnî prove, ew hate knim û pirsî “detewêt çon rollî ‘vêrgînya’ bgêrrît, wek her kîjêkî law, yan xot lecêy ‘vêrgînya’ roll bgêrrî ? “. Leyadme ke min fre çak lebarey wellamekemewe bîrimkirdewe û wtim: rollî vêrgînya. Wek kîjî kesêkî hoşmend ‘ galîle’ degêrrm, ew bêdeng bû, hîlak û tûrrey kar bû, ew leşwênî derhênananda maykrofonêkî hebû, çunke kemtir dehate ser textî şano. Ême zor be wiryayîyewe pêkewe karmandekrid. Dwa prrovey min şanoyî ‘ jyanî galîle ‘ nebû, bellku le şanoyî ‘ bazney geçînî qefqazî’da rollimdebînî. Dwayîn berxurdim letek brêşt’da detwanim webîrbênmewe, ew be maykrofon mnî leser şano bangkird û min çûme xwarewe bo lay ew, ew gutî: pêwîst berrazanewe û xoluldan nakat, êwe tenya rollî xotan derbênin, berradey pêwîst le poşakî rollbînînda razawe û leberçawît. Eme dwayîn wajey derhêneraney ew bû bo min. Ledwa wtuwêjda ke bexoy letek minda kirdî, zor tenya û dillteng hatepêşçawm, lepir wîstim destî maçkem, bellam xom kêşayewe dwawe, leberewey nemdewîst ewanî dîke bemin pêbkenin, eme dwa dîdar bû.
– lebarey mergî ewewe çi bîrewerîyekt heye?
Regine Lutiz : dû sê roj paş provey ‘bazney geçînî qefqazî’ bû, min beyanî taze lexew rabûbûm, ke yekêk le hawkarekanman em hewalley bo hênam, sereta bawerrimnekrid, paşan çûme ‘ênzêmbil’, ke hemuwan lewêne bûn, min fre giryam, ‘ barbara ‘ kçî brêşt pêyutim ” to bot nîye bigrît, ême debêt karekeman drêje pêbdeyn”. Min mamostakemim ledestdabû, mamostayek ke îdî hîçkat natwanim kesî wekî ew peyda bkemewe. Sallî dwatir letek şanonûsêkda ‘frîdrîş dîwrinmat’ karimkird, ke çak pêkewe rahatîn, bellam hîç kat ew peywendîyey ke letek brêşt’da hembû letek ewda peydamnekrid.
– gringitrîn ştêk ke le brêşt’ewe fêrbûn, çî bû ?
Regine Lutiz : tewawî ew ştaney ke min bexoşhallîyewe be xwêndkarekanmî dellêmewe, şêwe derhênanî brêşt’e, ewey ke çon be pêşnyarekanî ekterî rênwênîdekrid, debînim çi karayîyekî leser fêryaryekanim heye û karî pêdeken û derhênanî pêdeken.
Wergîraw le Govarî (Fêl Teater) payz û Zistanî 1998-1999, ke be zmanî Farsî derdeçêt.
برێشت و ستالین
برێشت و ستالین
و. لە فارسییەوە : ھەژێن
بێرتۆڵد برێشت له‌دوا مانگه‌كانی ژيانیدا، چوار هۆنراوهی دژی ستالین نووسین، كه تا ماوه‌يه‌كی زۆر كه‌س لەبارەیانەوە ئاگادارنه‌بووە، له “كونفراسی ئه‌نجومه‌نی نيو‌نه‌ته‌وه‌يی برێشت “دا كه ساڵی (١٩٧٩) له ئه‌مريكا به‌سترا، بيروڕای گشتی ئاگاداری سێ له‌و هۆنراوانه بوو.
بۆ يه‌كه‌مين جار تهواوی هۆنراوه‌‌كانی كه له سەردەمی ژيانیدا و دوای مردنيش بلاونه‌كرابوونه‌وه، ساڵی (١٩٨٢) به دوو کۆمه‌ڵه هۆنراوه له ئاڵمانیا بڵاوكرانه‌وه.
ساڵی (١٩٨٣) جيمزلی ليون له وتارێكدا له‌ژير ناوی “برێشت و ستالین، دواين وته‌ی هۆنه‌ر”، گۆڕانی بۆچوونه‌كانی برێشت لهبارهی ستالین’وه دايه‌به‌ر باس و كه‌وته لێکدانه‌وه‌‌ی چوار هۆنراوه‌‌كه‌ی .
ئه‌وه‌ی له‌خواره‌وه ده‌يخوێنينه‌وه وه‌رگێرانێكی كورته‌ی وتاره‌كه‌يه. ( و. فارسی)
پاش به‌ستنی کۆنگره‌‌ی بيسته‌می پارتی کۆمونیستی یه‌کێتی سۆڤیه‌ت له ساڵی (١٩٥٦)دا و په‌رده هه‌ڵماڵینه‌كانی خرۆشوڤ لهبارهی ستالین’ەوە، برێشت له‌ژێر فشاری لێدانێكی توندی گیانی له‌م په‌رده هه‌ڵماڵینه‌وه، كه‌وته دووباره هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌نديشه‌كانی خۆی لهبارهی ستالین’ەوه، به‌جۆرێك كه له‌وە به‌دواوه، له‌نێو کۆمه‌ڵی دۆستانیدا ‘ستالین’ی به “جه‌لادی شایسته‌ی گه‌ل” نێوده‌برد.
برێشت له ساڵه‌كانی ١٩٣٢ ،١٩٣٥،١٩٤١و ١٩٥٥دا سه‌ردانی یه‌کێتی سۆڤیەتی كرد. ئه‌و سه‌ردانیيانه له‌ودا كارايی پۆزه‌تيڤيان دانا. به‌ڵام لهبارهی خودی ستالین، ته‌نانه‌ت پێش به‌ستنی کۆنگره‌‌ی بيسته‌م، بۆچوونه‌كانی تهنيا پوزه‌تيق نه‌بۆون و لەتەك ئه‌وه‌ی ستالین’ی به نمايانی هيوای چه‌وساوه‌كان ده‌زانی، به‌ڵام كێشی كه‌سايه‌تی ستالین و خۆبه‌زلگرتنی ئەوی ده‌دايه به‌ر ڕه‌خنه.
ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئهم ڕه‌خنانه له هه‌ندێك له به‌رهه‌مه‌كانی برێشت ‘دا دەتوانرێت به‌دیبكرێت. بۆ نموونه له‌كورته كوپله‌ی “ريزگرتن له ‘ne.en’ ستالین “، له په‌رتووكی داستانه‌كانی میتی (me-ti )، بۆ برێشت سوودبه‌خشی ستالین گرنگه : ‘می تی’ وتی “هه‌ندێك لەو باوه‌رەدان، كه ‘ نی ـ ئين ستالین ‘ له هه‌ندێ كاردا مروڤی به‌سووده، ئهم بابهته بۆ ئه‌وانه زۆر گرنگه، هه‌ندێکی دیكە پێيانوايه، كه ئه‌و مرۆڤێكی بێوينه‌يه گه‌وره‌ترين مرۆڤه، وه‌كو خوايه.”
ھەروەھا له‌وانه‌يه ئهم بابهته بۆ ده‌سته‌ی دووه‌م، وه‌ك ئه‌و گرنگیيه بێت، که بابه‌تی يه‌كه‌م بۆ ده‌سته‌ی يه‌كه‌م هه‌يه‌تی. ئهم هۆنراوانه په‌يوه‌نديه‌كی نه‌پساوەيان پێكه‌وه هه‌يه. برێشت له‌م هۆنراوانه‌‌دا دڕنده‌يی و كێشی كه‌سايه‌تی و به‌رزكردنه‌وه‌ی ستالین تا پله‌ی خواوەندی وه‌به‌ر هێرشی ڕه‌خنه‌‌كانی خۆی ده‌دات.
ئه‌و لايه‌نگرانی ستالین تا ئاستی “په‌رستياران” ده‌هێنيته خواره‌وه و ڕۆڵيان له‌م بۆاره‌دا نيگه‌تيڤ ده‌بينێت.
ستالین به تزار به‌راووردده‌كات و نازناو و ناونيشانگه‌لێك، كه “پياهه‌ڵده‌رانی” به‌ويان دابوون : “خۆری گه‌لان”، “فێرگه‌ری گه‌‌وره‌يی جيهان”، “هۆشمه‌ند” و “شاگردی لينين” دەداتە بەر تانە و توانج.
له هۆنراوهی دووه‌مدا “ئاميره‌كان”، كه نيشانده‌ری پيشه‌سازییبوونه‌وه‌ی وڵاتی سۆڤیەت’ە و مه‌به‌ست له “سه‌ركه‌وتنی دره‌وشاوه” سه‌ركه‌وتنه به‌سه‌ر فاشيزم’دا.
هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی كه هه‌ردووكيان به ده‌سكه‌وت و خزمەتگوزاری ستالین زانراوون. برێشت به پشتبه‌ستن به په‌ردەهه‌ڵماڵینه‌‌كانی کۆنگره‌‌ی بيسته‌م، ئهم به‌ناو خزمه‌تانه ده‌خاته ژێر پرسياره‌وه. چونكه له‌م کۆنگره‌‌دا، خرۆشۆڤ، ستالین به‌سه‌پاندن و دڕنده‌يی و توندوتيژ‌ی نه‌ك تهنيا ڕێگری گه‌وره لەسەر ڕێی ڕابه‌ری لێزانانه‌ی جه‌نگی یه‌کێتی سۆڤیەت’دا بوو، به‌ڵكو ڕێگری گه‌وره‌ی پێشكه‌وتنی کۆمه‌ڵايه‌تی و پيشه‌سازی و ئابووریی وڵاتيش بوو . له به‌شی يه‌كه‌می هۆنراوهی چواره‌مدا، برێشت په‌نجه بۆ تيئۆری زانای جینتيكی سۆڤیەتی ليسنكۆ – Lyssnko ڕاده‌كێشێت، كە به‌پێی تێڕوانينی ئه‌و هه‌وڵده‌ده‌ن له ناو ناوچه سارده‌كانی سيبيريا، گه‌نم به‌رهه‌مبھێنن.
لێره‌دا جارێكی دیكە بابه‌تێكی دووباره ديتهگۆڕێ، كه له‌يه‌كێك له هۆنراوه‌‌كانی پێشووتریدا به‌ناوی “په‌روه‌رده‌كردنی هه‌رز‌ن”، پێشتر پێشنيار‌كرابوو و له‌وێدا برێشت ڕێز له هه‌وڵه‌كانی ليسنكۆ ده‌گرێت.
ليسنكۆ هه‌وڵیده‌دا، تهواوی لێكۆلينه‌وه‌كانی خۆی له بواری جینتيك’دا له‌تەك بۆچوونه ته‌نگبينییه‌كانی ستالین’دا لهبارهی زانسته‌وه بگونجێنێت، كه له‌م ڕووه‌وه لێكۆلينه‌وه‌كانی سۆڤیەت له بواری جینتيك’دا ده‌يان ساڵ دواكه‌وتن. ئايا برێشت كاتێك هۆنراوهی چواره‌م له‌ساڵی (١٩٥٦)دا ده‌هۆنێته‌وه له تهواوی ئهم پرسانە ئاگاداربوو؟ به‌هه‌ر حاڵ ليسنكۆ لەوێدا نوێنه‌ر و سیمبولی يه‌كێك له كه‌سه ملكه‌چه‌كانه. برێشت له‌م هۆنراوه‌‌دا، سه‌رنجمان بۆ ئهم خاڵه ڕاده‌كێشێت، كه بۆكارێكی ئاوا، نه‌ک تهنيا يه‌ك لێکۆله‌ره‌وه، به‌ڵكو لێکۆله‌ر و شاره‌زايانی زۆر پێويستن. به‌واتايه‌كی دیكە، بۆ بنياتنانی کۆمه‌ڵگه‌يه‌كی سۆشياليستی پێويست به هاریكاری و كۆمەكی جه‌ماوه‌ریی چین و تويژه‌كانی گه‌ل هه‌يه. ھەروه‌ھا له به‌شی دووه‌می ئهم هۆنراوه‌‌دا، مه‌به‌ستی برێشت له به‌كارهێنانی واژه‌ی “ئامار” پشتبه‌ستنه به‌و وتهيهی خروشچوف كه ستالین ده‌يگوت ” بەته‌نيايی ده‌توانێت هه‌موو برياره‌كانی بدات و تهنيا پێويستی به‌ئامارگيران هه‌يه”.
برێشت ئهم وتهيهی ستالین به‌م جۆره ده‌داته به‌ر توانج، كه به دژی خودی ئه‌و به‌كاریده‌بات و ڕایده‌گه‌يێنێت، كه ” كه‌سه‌كانی ژێر سايه‌ی ڕابه‌ری، لانیكه‌م بوونيان به‌هۆی ئاماره‌وه هه‌ستپێده‌كرێت و ده‌بيندرێن”.
ھەروەھا له ڕاستیدا ئه‌وه جه‌ماوه‌ری خه‌ڵكە، كه له بارەی ئەوە‌وه، كه ده‌بێت چی بكرێت، به هه‌نگاونان يان هه‌نگاونه‌ناني، بڕيار بدات نه‌ك يه‌ك كه‌س به‌ته‌نيا.
لێرەدا مه‌به‌ست لە هه‌ڵسه‌نگاندنی ميژوويی ستالین نیيه و به‌هۆی ونبوونی فاكته‌كانەوه، ناتوانرێت به‌م كاره هه‌ستين. به‌ڵام ده‌بێت ئۆتوريته‌ی ئه‌و به‌خاتری قه‌ره‌بووكردنی زيانه‌كانی ئۆلگوبوونی ئه‌و، له‌نێوببرێت. (و. فارسی : كـ. روزدار)
Brêşt û Stalîn
Brêşt û Stalîn
w. le Farsîyewe : Hejên
Bêrtolld brêşt ledwa mangekanî jyanîda, çwar honrawey djî stalîn nûsîn, ke ta maweyekî zor kes lebareyanewe agadarnebuwe, le “kunifrasî encumenî nîwneteweyî brêşt “da ke sallî (1979) le emrîka bestra, bîrurray giştî agadarî sê lew honrawane bû.
Bo yekemîn car tewawî honrawekanî ke le serdemî jyanîda û dway mirdnîş blawnekrabûnewe, sallî (1982) be dû komelle honrawe le allmanya bllawkranewe.
Sallî (1983) cîmzilî lîwn le wtarêkda lejîr nawî “brêşt û stalîn, dwayn wtey honer”, gorranî boçûnekanî brêşt lebarey stalîn’we dayeber bas û kewte lêkdanewey çwar honrawekey .
Ewey lexwarewe deyixwênînewe wergêranêkî kurtey wtarekeye. ( Û. Farsî(
Paş bestinî kongrey bîstemî partî komunîstî yekêtî sovyet le sallî (1956)da û perde hellmallînekanî xroşuv lebarey stalîn’ewe, brêşt lejêr fşarî lêdanêkî tundî gyanî lem perde hellmallînewe, kewte dûbare hellsengandinî endîşekanî xoy lebarey stalîn’ewe, becorêk ke lewe bedwawe, lenêw komellî dostanîda ‘stalîn’î be “celadî şayistey gel” nêwdebrid.
Brêşt le sallekanî 1932 ,1935,1941û 1955da serdanî yekêtî sovyetî kird. Ew serdanîyane lewda karayî pozetîvyan dana. Bellam lebarey xudî stalîn, tenanet pêş bestinî kongrey bîstem, boçûnekanî tenya puzetîq nebown û letek ewey stalîn’î be nmayanî hîway çewsawekan dezanî, bellam kêşî kesayetî stalîn û xobezilgirtnî ewî dedaye ber rexne.
Rengdanewey em rexnane le hendêk le berhemekanî brêşt ‘da detwanrêt bedîbkirêt. Bo nmûne lekurte kupley “rîzgirtin le ‘ne.en’ stalîn “, le pertûkî dastanekanî mîtî (me-ti ), bo brêşt sûdbexşî stalîn gringe : ‘mî tî’ wtî “hendêk lew baweredan, ke ‘ nî în stalîn ‘ le hendê karda mruvî besûde, em babete bo ewane zor gringe, hendêkî dîke pêyanwaye, ke ew mrovêkî bêwîneye gewretrîn mrove, weku xwaye.”
Herweha lewaneye em babete bo destey duwem, wek ew gringîye bêt, ke babetî yekem bo destey yekem heyetî. Em honrawane peywendyekî nepsaweyan pêkewe heye. Brêşt lem honrawaneda drrindeyî û kêşî kesayetî û berizkirdnewey stalîn ta pley xwawendî weber hêrşî rexnekanî xoy dedat.
Ew layengranî stalîn ta astî “peristyaran” dehênîte xwarewe û rollyan lem boareda nîgetîv debînêt.
Stalîn be tzar berawurddekat û naznaw û nawnîşangelêk, ke “pyahellderanî” bewyan dabûn : “xorî gelan”, “fêrgerî gewreyî cîhan”, “hoşmend” û “şagridî lînîn” dedate ber tane û twanc.
Le honrawey duwemda “amîrekan”, ke nîşanderî pîşesazîybûnewey wllatî sovyet’e û mebest le “serkewtinî drewşawe” serkewtne beser faşîzm’da.
Herweha ewey ke herdûkyan be deskewt û xizmetguzarî stalîn zanrawun. Brêşt be piştbestin be perdehellmallînekanî kongrey bîstem, em benaw xizmetane dexate jêr pirsyarewe. Çunke lem kongreda, xroşov, stalîn besepandin û drrindeyî û tundutîjî nek tenya rêgrî gewre leser rêy raberî lêzananey cengî yekêtî sovyet’da bû, bellku rêgrî gewrey pêşkewtinî komellayetî û pîşesazî û abûrîy wllatîş bû . Le beşî yekemî honrawey çwaremda, brêşt pence bo tîorî zanay cîntîkî sovyetî lîsinko – Lyisisnko radekêşêt, ke bepêy têrrwanînî ew hewilldeden le naw nawçe sardekanî sîbîrya, genim berhembihênin.
Lêreda carêkî dîke babetêkî dûbare dîthgorrê, ke leyekêk le honrawekanî pêşûtrîda benawî “perwerdekirdnî herzin”, pêştir pêşnyarkrabû û lewêda brêşt rêz le hewllekanî lîsinko degrêt.
Lîsinko hewllîdeda, tewawî lêkolînewekanî xoy le bwarî cîntîk’da letek boçûne tengibînîyekanî stalîn’da lebarey zanistewe bguncênêt, ke lem ruwewe lêkolînewekanî sovyet le bwarî cîntîk’da deyan sall dwakewtin. Aya brêşt katêk honrawey çwarem lesallî (1956)da dehonêtewe le tewawî em pirsane agadarbû? Beher hall lîsinko lewêda nwêner û sîmbulî yekêk le kese milkeçekane. Brêşt lem honraweda, serincman bo em xalle radekêşêt, ke bokarêkî awa, nek tenya yek lêkolerewe, bellku lêkoler û şarezayanî zor pêwîstin. Bewatayekî dîke, bo binyatnanî komellgeyekî soşyalîstî pêwîst be harîkarî û komekî cemawerîy çîn û tuyjekanî gel heye. Herweha le beşî duwemî em honraweda, mebestî brêşt le bekarhênanî wajey “amar” piştbestne bew wteyey xruşçuf ke stalîn deygut ” betenyayî detwanêt hemû biryarekanî bdat û tenya pêwîstî beamargîran heye”.
Brêşt em wteyey stalîn bem core dedate ber twanc, ke be djî xudî ew bekarîdebat û raydegeyênêt, ke ” kesekanî jêr sayey raberî, lanîkem bûnyan behoy amarewe hestipêdekrêt û debîndirên”.
Herweha le rastîda ewe cemawerî xellke, ke le barey ewewe, ke debêt çî bikrêt, be hengawnan yan hengawnenanî, birryar bdat nek yek kes betenya.
Lêreda mebest le hellsengandinî mîjûîy stalîn nîye û behoy winbûnî faktekanewe, natwanrêt bem kare hestîn. Bellam debêt oturîtey ew bexatrî qerebûkirdnî zyanekanî olgubûnî ew, lenêwbibrêt. (Û. Farsî : k. Ruzdar)
بێرتۆڵد برێشت
بێرتۆڵد برێشت
ژنیڤیڤ سێرو Genevieve Serreau
و. لە فارسییەوە : ھەژێن
ئهم بابهته كورتكراوه‌‌ی كۆمه‌ڵه بابه‌تێكی نووسه‌رانی دەركەوتەی شانۆیە، که لهلایهن نێوهندی بڵاوكردنهوهی ‘ L Arche ‘ له پاریس بڵاوكراوهتهوه. ئهم په‌‌رتووکه بۆ یهکهمین جار له ساڵی ١٩٥٤دا بڵاوكرایه‌وه. له پێشه‌كییه‌كدا که ژێنێڤیڤ سێَرو ساڵی ١٩٦٠ بۆ په‌رتووکه‌که‌ی نووسیوه، ئاوا هاتووه ” پاش نواندنه‌كانی تیپی (بێرلینه‌ر ئێنزێمبل Berliner Ensemble) ساڵەكانی ٥٤، ٥٥ و ١٩٥٧ له پاریس، فه‌‌‌ره‌نسه زۆر دره‌نگ په‌ی به یه‌كێك له گه‌وره‌ترین نووسه‌رانی شانۆی سه‌رده‌می خۆی که ‘ بێرتۆڵد برێشت’ە، برد. شانۆنامه‌كانی برێشت هه‌ر ئێستاکه له تهواوی دونیادا ده‌ردەھ‌ێنرێن، هه‌ر ئه‌مه‌ش بووه ھۆی ئه‌وه‌ی که نه‌ك ته‌نیا په‌یره‌وان و شاگردانی گوێرایه‌ڵ، به‌ڵكو هه‌ر به‌و جۆره‌ش دوژمن و ڕەخنه‌گرانیش په‌یدا بكات. ژێنێڤیڤ سێرو و (ژان ماریێ Jean- Marie) یهکهمین که‌سانێك بوون، که ‘برێشت’یان ناساند. ئهم لێكۆڵینه‌وه‌یه که له‌ساڵی ١٩٥٤دا نووسراوه، هه‌وڵی ناساندن و توێژینه‌وه‌ی سه‌رهه‌ڵدان و گه‌یشتنه لوتکه‌ی به‌رهه‌مه‌كانی برێشت، شیكردنه‌وه و لێكۆڵینه‌وه‌ی چەمكی هونه‌ریی و جوانیناسیی به‌رهه‌مه‌كانی، ناساندنی لایه‌نه جۆراوجۆره‌كانی هونه‌ری نوێ، که هێشتا به‌ته‌واوی نه‌ناسراون ده‌دات.
كورته‌یه‌ك له ژیانی بێرتۆڵد برێشت:
” من، بێرتۆڵد برێشت، له جەنگه‌ڵه ڕەشه‌كانه‌وه دێم
دایكم، كاتێك که من له زكیا بووم،
هاته شار: سه‌رمای جەنگه‌ڵه ڕەشه‌كان
تا سه‌ره‌مه‌رگ ھەر تێمدا ده‌مێنێ.”
بێرتۆڵد برێشت ساڵی ١٨٩٨ له ئاوگزبورگ ( Augsburg) له دایكێكی خەڵكی جەنگه‌ڵه ڕەشه‌كان و باوكێكی باوه‌ریایی هاته دونیاوه. باوكی خاوه‌نی كارخانه‌ی كاخەزدروستكردن و سه‌رمایه‌دارێكی پرۆتستانت بوو. ئەو فێركردن و په‌روه‌رده‌كردنێكی دروست و تهواوی بۆ كوڕەکه‌ی دابینكرد. ناردیه فێرگه‌ی سه‌ره‌تایی و دواتر ئاماده‌یی تا دیپلۆمی وه‌رگرت و له ته‌مه‌نی هه‌ژده ساڵیدا چووه زانكۆی میونیخ تاوه‌كو له بواری پزیشكیدا بخوێنێت. له ساڵی ١٩١٨دا، دوو ساڵ دواتر برێشت وه‌ك برینپێچ له نه‌خۆشخانه‌ی پشت به‌ره‌ی جەنگ خرایه خزمه‌ت سه‌ربازی. یهکهمین گۆرانییەكانی یاخیبوونی ئەو بۆ برینداره‌كانی جەنگ بوون. که خۆی به گیتار ده‌یگوتن.
پاش جەنگ ئەو گه‌ڕایه‌‌وه میونیخ، شوێنێك که هاوه‌ڵه‌كانی ( بێشه‌ر Becher)ی هۆنه‌ر، (كاسپێر نێهه‌رCasper Neher)ی نیگاركێش و که‌سانی دیكەی… تێدا ناسین. یهکهمین هۆنراوهی له‌وانه ‘ئه‌فسانه‌ی سه‌ربازی مردوو’ که هاتوھاوارێكی له مه‌یخانه‌ی شاری ‘میونیخ’دا به‌ڕێخست، له‌م شاره‌دا هۆنییه‌وه. له بیست ساڵییدا یهکهمین شانۆیی (بەعل Baal )ی نووسی. ساڵی ١٩٢٢ بۆ شانۆیی ‘ ته‌پڵەكان له دڵی شه‌ودا ‘ که سێیه‌مین شانۆیی ئەو بوو، خەڵاتی (كلایست Kleist)ی وه‌رگرت. دووساڵ دواتر، شانۆیی ‘ ژیانی ئێدواردی دووه‌م’ که به‌سوودوه‌رگرتن له نووسراوه‌ی ‘ مارلۆ’ له (كامێرشپیل Kammmerspiel)ی مونیخ هێنایه‌سه‌ر شانۆ. ئهم شانۆنامەیه یهکهمین ده‌رھێنانی ئەوه. پاش ئه‌وه شاری ‘مونیخ’ی به‌جێهێشت و له بێرلین نیشته‌جێبوو. له‌م سه‌رده‌مه‌دا بوو ڕێباز و شێوه‌كاری ئەناركیستی و (سینیك Cynique ١)ی که جووڵانه‌وه‌یه‌كی باوی پاش جەنگ بوو، وازلێهێنا و ڕووی له ماركسیزم نا.
شانۆیی ‘ مرۆڤ مرۆڤه ‘ی نووسی. (بەعل Baal )ی هێنایه‌سه‌ر شانۆ و لەتەك (ڕاینھارد Reinhardt) و پیسكاتور هاوكارییكرد. تاوه‌كو ساڵی ١٩٣٣ [ ئه‌و ساڵەی که بڕیاری كۆچكردنی تێدا دا] چوارده شانۆیی نووسین، که زۆربه‌یان خۆی له شانۆ جیاوازەكانی ئاڵمانیا ده‌ریھێنان. چەند دانه‌یه‌كیان له ئاڵمانیا ده‌نگدانه‌وه‌یه‌كی فره‌یان په‌یداكرد؛ له‌به‌رئه‌وه‌ی ناوی له‌نێو لیسته ڕەشه‌که‌ی نازییه‌كاندا بوو، ناچار ڕەویكرد و په‌نایبرده سویسرا، پاشان چووه پاریس و كۆپنھاگن و سوێد و له‌نده‌ن و فینلاند. ساڵی ١٩٣٧ له پاریس شانۆیی ‘ چەند دیمه‌نی له ژیانی نازییه‌كان ‘ و ‘ تفهنگهكانی داپیره كاڕرخان’ی به زمانی ئاڵمانی بردنه سه‌رشانۆ. ساڵی ١٩٤١ پاش مانه‌وه‌یه‌كی كورت له مۆسكۆ، چووه ئەمریكا و له هه‌رێمی كالیفۆرنیا نیشته‌جێبوو و له‌وێنده‌رێ زۆرێك له ڕۆشنبیره ئاڵمانییه‌كانی دیتنه‌وه. هێندێكیان ڕەگه‌زنامه‌ی ئەمریكایییان وه‌رگرتبوو و به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كجاره‌كی له‌وێنده‌رێ نیشته‌جێبووبوون. برێشت بەھەڵەداوان حەوت ساڵی برده‌سه‌ر تاوەكو بگه‌ڕێته‌وه وڵاته‌که‌ی. له‌و ماوە‌دا ئەو، ساڵانه نزیکه‌ی دوو شانۆیی ده‌نووسین. شانۆیییه‌كانی که‌متر له‌سه‌ر شانۆ پیشه‌یییه‌كان ده‌نوێندران و زۆر سه‌رکه‌وتوو نه‌بوون. ته‌نانه‌ت شانۆیی ‘ ژیانی گالیله ‘ش که لهلایهن ‘چالز لاڤتۆن’ەوه سوودی لێوه‌رگیرابوو و ڕۆڵی تێدابینی بوو. ته‌نیا به هه‌وڵ و كۆششی ئێریك (بێنتلی Eric Bentley)، که چەندین شانۆیی ئەو وه‌رگێڕدرابوون و له شانۆی زانكۆكاندا ده‌ریھێنابوون، برێشت هۆگرانی له‌نێو ڕۆشنبیره لاوه‌كانی ئەمەریكادا په‌یدادەكات. ساڵی ١٩٤٧ له واشنتۆن لهلایهن كۆمیته‌ی ‘ چالاكییه دژه ئه‌مریكییه‌كان ‘ەوه لیپرسینه‌وه‌ی لەتەكدا ده‌كرێت. له دێسه‌مبه‌ری هه‌مان ساڵدا ئەمەریكا به‌جێدێڵێ و چەند مانگ له چاوه‌ڕوانی به‌ده‌ستھێنانی مۆڵەتی چوونەوە ئاڵمانیا لهلایهن هێزه داگیرکه‌ره خۆرئاوایییه‌كانه‌وه له زوریخ به‌سه‌ر ده‌بات. دواتر له ڕێگه‌ی ‘پراگ’وه ده‌چێته بێرلین و له بێرلینی خۆرهه‌ڵاتی نیشته‌جێده‌بێت.، جێیه‌ك که له‌ساڵی ١٩٤٩دا پێكەوە لەتەك هاوسه‌ره ئه‌كته‌ره‌که‌ی (هێلینه ڤایگلHelene Weigel) تیپی شانۆی ‘ بێرلینه‌ر ئێنزێمبڵ’ داده‌مه‌زرێنن. تیپه‌که سه‌ره‌تا له (شانۆی ئاڵمانی Deutsches Teater ) داده‌مه‌زرێن و دواتر ساڵی ١٩٥٤ له (Schiffbauerdamm ) نیشته‌جێده‌بن.
برێشت خۆی شانۆیییه‌كانی ده‌باته سه‌رشانۆ ‘ داپیره دلاوه‌ر ‘ ، (پونتێلا Puntila ) ، ‘ دایك ‘ ١٩٤٩، ” )لوكولوس Lukullus) ١٩٥١، ‘ تفهنگهكانی خاتوو كاڕاڕ ‘ ١٩٥٢، ‘ بازنه‌ی گه‌چینی قەفقازی ‘ 1954. لەتەك كۆمه‌ڵێكی هه‌ڵبژێردراو له که‌سایه‌تییه هونه‌ریی و موزیكزان و دیكۆرسازان، هه‌وڵی په‌روه‌رده‌كردنی ئه‌كته‌ران و ده‌رھێنه‌رانی لاوی ده‌دا، که نواندنی هێندێك له شانۆیییه‌كانی به ئەوان ده‌سپارد. ناوبانگده‌ركردنی برێشت له ئاڵمانیا و سه‌رتاسه‌ری دونیادا په‌ره‌یده‌سه‌ند. له‌تاو فره‌كاریی، بڕیاری پشوودان و وازهێنان له بڕێك له كاره‌كانی له‌وانه ده‌رھێنانی شانۆیی ده‌دا، تاوه‌كو بتوانێت كاتی خۆی بۆ نووسین ته‌رخانبكات. ١٠ی ئۆگوستی ١٩٥٦ بۆ دوایین جار لەتەك تیپی ‘بێرلینه‌ر ئێنزێمبڵ’ پرۆڤەی ‘ ژیانی گالیله ‘ ده‌که‌ن. چەند ڕۆژ دواتر، له شه‌وی ١٤ی ئۆگوستی ١٩٥٦دا برێشت ده‌مرێت.
جیھانێك شیاوی ئاڵوگۆڕ و هه‌ڵگێڕانه‌وه دروستکه‌ین
” یه‌كێ له‌خۆشییه‌كانی سه‌رده‌می ئێمه هه‌موو شتێ تێگه‌یشتنه
به‌جۆرێ که مۆڵەتی به‌شداریكردنمان پێده‌دا. “
چەندین ساڵ له‌مه‌وپێش، شۆڕشی گواتیمالا بووە هۆی بڵاوبوونه‌وه‌ی وێنه‌ك له گۆڤاری پاریس مارچ (Paris Martch)دا که یه‌كێك له سه‌رنجڕاكێشترین به‌ڵگه‌نامه‌كانی ئهم ڕووداوه سه‌رسوورھێنه‌ره ڕامیارییه بوو. ئهم به‌ڵگه‌نامه‌یه گه‌واهیدانێكی بێوێنه‌یە له‌سه‌ر دونیای ئێمه. ئایا ئهم وێنه‌یه ئه‌نجامی بێتوانایییه‌كی ڕێکه‌وتانه‌یه یان شاره‌زایی دۆزەخینی وێنه‌گرێك … ؟ هیچ گه‌رموگوڕییه‌ك له‌م وێنەدا نییه: له پێش دیوارێكی بڵند ڕیزێك شۆڕشگێڕ – گولەبارانكراو له‌و ساته‌دا که به‌لاداده‌که‌ون – له وێنه‌که‌دا سه‌ربازێك دوا گوله به جەستەی گوله بارانكراوێکه‌وه، که هێشتاکه به‌رھەڵستیده‌كات، ده‌نێت. له پێشه‌وه‌ی ئهم دیمه‌نه‌دا که‌سانی دیكە خەریكی كاركردنن یان به‌بێ دەربایسی ( كاریان ته‌واوبووه) : سه‌ربازان، برینپێچێكی خاچی سوور، وێنه‌گرێك و له پێشیانه‌وه که‌شیشێك که زۆر په‌له‌یه‌تی و سه‌رنجی له‌سه‌ر په‌رتووكی وێردخوێندنه‌که‌یه‌تی ( بێگومان له شوێنی دیكە بۆ ئهم كارانه چاوه‌ڕێیده‌که‌ن ) له‌سه‌ر دیواره‌که شه‌پۆلێكی پڕپێكدادان كێشراوە، نائارام سه‌رنجده‌رانه سه‌رتاسه‌ری دیواره‌که‌یان داپۆشیوه؛ بینه‌ران و به‌جێماوان.
ئهم وێنه‌یه بۆخۆی خەماوی (Tragique ) نییه. وێنه‌یه‌كی بێپه‌رده‌یه و پێویستی به ده‌ربڕن نییه. ئهم وێنه‌یه ئه‌وكات خەماوییه، که منی – هاوچەرخ – سه‌یریده‌که‌م. كاتێك که په‌یوه‌ندی من و وێنه‌که سه‌رهه‌ڵده‌دات. كاتێك که ده‌ستبه‌جێ و بەھێزی ته‌كانده‌رانه‌ی ساده‌یی و ڕوونی، له مندا هێزی که‌سێتی داوه‌ری و دیاریكردن و ده‌ربڕینی ئازادیخوازانە و بێدڕدۆنگی سه‌رهه‌ڵده‌دات.
(ئانا فییرلینگ Anna Fierling ) برێشت، قاوه‌چی سوپایییه‌كانی ‘داپیره دلاوه‌ر و ڕۆڵەكانی ‘ و گشت ئه‌و که‌سانه‌ی که ئەویان ده‌وره‌داوه، سات به سات فره‌تر و فره‌تر له گێژەڵۆکه‌ی جەنگی گه‌وجانه‌ی سی (٣٠) ساڵەدا ڕۆده‌چن؛ ئه‌وانیش پاڵەوانانی په‌ژاره‌گرتوو (Tragique ) نین. واته لە ناكۆكییه‌ك، که له ناخیاندایه ئاگادار نین؛ به‌ڵكو لەتەكیدا ده‌ژێن. ئه‌مه كاری منی [بینه‌ر]ە، که ئهم ناكۆكییه له‌واندا بدۆزمه‌وه و له ئازادی و سه‌ربه‌ستی و بێبه‌ندومه‌رجی خۆدا له به‌رامبه‌ر ئەواندا، په‌ی به كەتواری ڕەنجەڕۆیی و په‌ژاره‌ی شاراوه‌ی ئەوان ببه‌م.
به‌راوردی له‌ڕاده‌به‌ده‌ری نێوان وێنه‌یه‌كی گرتراو، که تایبه‌تمه‌ندی په‌یوه‌ندبوونی بۆ ڕێکه‌وت ده‌گه‌ڕێته‌وه لەتەك نواندنێكی زیندوو، که ڕێكخراوه [ که كارێكی هونه‌رییه ] ڕاست نییه. كارێك که له سه‌ره‌تاوه تا كۆتایی له داهێنانی شانۆیییه‌که‌وه بگره تا داهێنانی نواندنانه‌ی خۆی پاپه‌ندی ئه‌وه ده‌بینێت، که بینه‌ران لە به‌رامبه‌ر كارێكی شانۆیی له ڕێوشوێنێكی ئازادانه و سه‌ربه‌ستدا [ که لێوه‌ی دواین ] دابنێت.
ئێمه له به‌شه‌كانی دواتری لە ڕوودانی ئهم ئاڵوگۆڕه‌ی هێزی داهێنان و چۆنیه‌تی كاركردی لایه‌نی هونه‌ری، که دواتر لهلایهن خودی ‘برێشت’ەوه داڕێژرا، دەكۆڵینه‌وه.
به‌ڵام ئێستاکه با ئهم ته‌قینه‌وه به‌رچاو و ئاشكرایه‌ی وێنه‌ی ڕووداوه‌كانی گواتیمالا و هه‌روەھا ده‌رھێنانی ‘داپیره دلاوه‌ر ‘ لهلایهن تیپی ‘ بێرلینه‌ر ئێنزێمبڵ ‘مان له‌بیربێت، که له به‌رامبه‌ریدا بینه‌ران به‌ره‌و داوه‌ری سه‌ربه‌ستانه و بێبه‌ندومه‌رج هاندراون. له كاتی ده‌رھێنانی ‘ داپیره دلاوه‌ر ‘دا زۆربه‌ی ڕەخنه‌گرانی فه‌‌‌ڕەنسی، لەتەك ئه‌وه‌ی که سه‌باره‌ت بە داهێنانی نوێ له دونیای شانۆدا ڕانەھاتبوون، نه‌یانتوانی له به‌كارهێنانی شێوه باوه‌كانی لێكۆڵەرانه‌ی ڕەخنه و ڕەخنه‌گری واوه‌تر بڕۆن. ده‌بێت به‌جۆرێكی بنه‌ڕەتیتر بۆ پرسەکه بڕوانرێت، به‌و جۆره‌ی که ڕۆڵاند (بارتس Roland Barthes) له وتارێكدا به‌ناوی ‘ شانۆی بنچینه‌یی ‘ له (فرانس ئۆبزێرڤاتۆیرFrance- observateur )دا له ڕۆژی ٨ی جولا‌ی ١٩٥٤ به‌ڕۆشنی په‌نجەی بۆ ڕاكێشاوه ” دوو لایه‌نی ڕێكەوت و چاره‌نووس له‌م شانۆیییه‌دا و سه‌ربه‌ستی بینه‌ر لایه‌نی شۆڕشگێڕانه به شانۆی برێشت ده‌دات .”
وا ده‌رده‌كەوێت كه ته‌نانه‌ت له خۆرهه‌ڵاتیش ( مه‌به‌ست له ئاڵمانیای خۆرهه‌ڵاتی پێشووه.وەرگێڕ) ڕەخنه‌گرانی ئاڵمانی [ له‌به‌ر هه‌ندێ هۆ که ڕۆشنن ] له به‌رامبه‌ر به‌رهه‌مه‌كانی ‘برێشت ‘دا هه‌ست به جۆرێ نائاسووده‌یی ده‌که‌ن. له‌به‌رئه‌وه‌ی ئەوان بینه‌رانی ئه‌وڕۆکه‌ی ئاڵمانیا به‌چاكی نازده‌که‌ن؛ خەڵكانێك که ساڵانێكی دوورودرێژ ڕێڕەوی ڕیزه سه‌ربازی و پشكنینه سوپایی و خۆده‌رخستنه سه‌ربازیییكانی هیتله‌ریی سوكایه‌تی پێكردوون؛ که‌سانێك که ته‌نیا ئارەزوومەندی سه‌رگه‌رمی و هه‌ڵهاتن له كەتوار بوون و له‌به‌رئه‌وه هۆگرییان بۆ ئازادی لاوازبووه. ئاڵمانی كۆڵان و بازار بوونه‌وه‌ێكی سه‌رلێشێواوه و خۆونكردووە، پارچه پارچەبوونی بیره‌وه‌رییه‌كانی، که هێندێكیان جێی شانازین و هێندێكیان جێی شه‌رمه‌زاری. ئەو ناخۆشییه‌كی دیتووه و هێشتاکه به‌باشی نازانێت، که چۆن به‌سه‌ری هاتووه، بۆیه ئەو ده‌چێته شانۆ که تێبگات؛ یان ڕاستر بڵێین، تاوه‌كو پێیبڵێن که چۆن بیر له به‌سه‌رھات و ڕازەكانی بكاته‌وه، به‌سه‌رھاتی دوێنێی و ڕازی سبه‌ینێی. ئەو ناڕواته شانۆ که سه‌ربه‌ستانه گیان و ده‌روونی و ئه‌ندێشه‌ی ڕەخنه‌گرانه‌ی سه‌باره‌ت به‌و به‌سه‌رھات و ڕازانه په‌روه‌رده‌بكات. ڕەخنه‌گرێك له (Taegliche Rundschau )دا نووسێت ” له ڕوانگه‌ی ڕیالیزمی شۆڕشگێڕانه‌وه، به‌رهه‌مه‌كانی برێشت که‌مێك داشكێنەرانە (انحطاطانە) دێنه‌پێشچاو. داشكان له‌وێوه ده‌ستپێده‌كات، که له‌سه‌ر دۆشدامان و بێتوانایی مروڤ له به‌رامبه‌ر مێژووەكەی، پێداده‌گیرێت. له‌به‌رئه‌وه‌ی، له شانۆیی ‘ داپیره دلاوه‌ر ‘دا، برێشت له نیشاندانی جەنگ بەھەموو سه‌رئه‌نجامه ترسێنه‌ره‌كانییه‌وه سه‌رکه‌وتوو ده‌بێت …، به‌ڵام ئه‌و که‌سانه‌ی که سووته‌مه‌نی جەنگەکه‌ن، بێجگه له كاردانه‌وه‌ی سروشتی و خۆبه‌خۆ، كاردانه‌وه‌یه‌كی دیكەیان نییە. هیچكات له ڕووی بنۆس و به‌ڵگه‌وه به كارێك هه‌ڵناستن تاوه‌كو كاردانه‌وه‌یان لایه‌نی پۆزێتیڤ به‌خۆه بگرێت.”
هه‌روەھا له ڕۆژنامەی نوێ (Neue Zeitung )دا ئه‌مه هاتووه که “برێشت ته‌نیا به‌دبینانه بینه‌ری كاره‌سات و نەھامه‌تییه‌كانی جەنگه و هانمان ده‌دات، ئاوا بۆی بڕوانین. “
(ڤۆڵف Wolff )ی ڕەخنه‌گریش له گفتوگۆیه‌كی ئاوه‌ڵادا لەتەك برێشت داخگرانی ده‌ربڕی، که ‘ داپیره دلاوه‌ر ‘ تا كۆتایی شانۆیییه‌که، هیچ جۆره گۆڕانی به‌سه‌ردا نایێت. ئەو ده‌یویست ‘داپیره دلاوه‌ر’ له ئه‌نجامی ئه‌و سه‌ختییانه‌ی که تووشی بووبوون، هوشیار و وریابووایه‌ته‌وه، په‌ی به توانایی جیاكردنه‌وه‌ی كۆتایی هۆ و هۆكاری جنگ ببردایه و به‌شێوه‌یه‌كی لێبڕاوانه له به‌رامبه‌ر جەنگدا هه‌ڵوێستی وه‌ربگرتایه و خۆی له كۆیله‌تی جەنگ ڕزگار بكردایه. ئه‌گه‌ر داپیره دلاوه‌ر په‌روه‌نده‌ی خۆی و جەنگی له‌سه‌ر شانۆ پێشنیار بكردایه، پێش هه‌موو شتێك به واتای وازهێنالن دەبوو له په‌یبردن و هه‌ڵبژاردنی بینه‌ر؛ وازهێنان له توانایییه‌ك، که برێشت نابوویه‌به‌رده‌م بینه‌ر [ که له به‌رامبه‌ر ڕووداوه دڵته‌زینه‌كانیدا] هه‌ڵبژاردنی سه‌ربه‌ستانه‌ی خۆی بكات.
ڤۆڵف ده‌ڵێت ” پاش ده‌رھێنانی ‘ داپیره دلاوه‌ر ‘ بینه‌رانی ئاڵمانی ده‌گه‌ڕێنه‌وه ماڵەوه و به‌یه‌كتر ده‌ڵێن ” به‌ڵێ ڕاسته جەنگ كاری چاره‌نووس و له‌پێش دیاریكراوه .. خۆ دورگرتن لێی له‌توانادا نییه … ناتوانرێت به‌ری پێبگیرێت” … و دووباره په‌نا ده‌باته‌وه به‌ر ناچاری و خۆشباوه‌ڕی به چاره‌نووسی خۆی.”
بینه‌رێك که هوشیاری له‌سه‌ر به‌دبه‌ختی و نەھامه‌تییه‌كانی له نائومێدی به‌ولاوه‌تر نییه؛ بینه‌رێك که چاوه‌ڕێی ده‌ستوور و فه‌‌‌رمانه؛ له كاتێكدا که ئەو به هه‌ڵبژاردن و سه‌ربه‌ستی ئاره‌زوومه‌ند ده‌که‌ن؛ ئاوەھایه بینه‌ری ئاڵمانی، که برێشت پاپه‌ند به ڕێكخستنی گفتوگۆیه‌كی زۆر دژواره لەتەك ئەودا.
شانۆی ‘برێشت’ی له پێکھاته‌ی گشتیدا له شێوه و چوارچێوه‌ی باوی شانۆی كلاسیك داده‌بڕێت، بەھەمان شێوه که له ده‌رھاتن له شێوه‌ی شانۆی پڕوپاگه‌نده‌یی و دروشمده‌رانه خۆی دوورده‌گرێت. شانۆی ‘برێشت’ی ئامرازێکه بۆ خەبات که هه‌رگیز باوه‌ڕی ڕاسته‌قینه‌ی خۆی به لێدان و زۆری دروشم ناباته مێشكی بینه‌ر. ئامرازی ده‌ربڕینی یه‌كسه‌ره و دڵنیایی و هوشیارانه، ئامرازێكی هونه‌رییه، له چوارچێوه‌ی دونیایه‌كی هه‌ستپێكراو و كەتواریدا، واتا و چەمكی هه‌یه. دونیایه‌ك که ده‌بێت بگۆڕدرێت. ئهم گۆڕان و هه‌ڵگێڕانه‌وه‌یه پێویست و ناچارییه. دونیایه‌ك که ته‌نیا له‌م ئاڵوگۆڕەدا ده‌كرێت هه‌ستیپێبكرێت. به‌ڵام چۆن چۆنی شتێك که نایبینین، شتێك که پێمانه‌وه نووساو و چەسپێندراوه، شتێك که باشه و به‌رژەوه‌ندی ئەو هه‌روه‌ك شتێكی سروشتی و خێزانیی یان شتێكی ددانپیانراو و له چاره‌نووسراو پێمانده‌ناسرێت، ده‌بێت بگۆرَین ؟
” هه‌رگیز له به‌رامبه‌ر ڕووداوی ڕۆژانه‌دا نه‌ڵێن : سروشتییه … بۆئه‌وه‌ی هیچ شتێك وه‌ك جێگیر و نه‌گۆڕ ھەژمارنەكرێت”، ئاوەھایه تێڕوانیی ڕێنوێن ‘ ناوازە و بنەما ‘. هه‌ر ئاواشه له شانۆی ‘برێشت ‘دا، به‌خۆگریی و ددانبه‌خۆداگری و هه‌وڵوكۆششی هه‌میشه‌یی لێواره‌كانی ‘ ئاسایی و باوی ‘ ڕووپۆشی كەتوار هه‌ڵده‌درێنه‌وه و له‌به‌رچاوی واقووڕماو و به‌شداریی و هه‌ڵبژاردنی سه‌ربه‌ستانه‌ی ئێمه داده‌نرێن. واژەی ( نامۆبوون Verfremdung)، که ئێمه له فه‌‌‌ڕەنسه به‌شێوه‌ی جۆراوجۆر وه‌رمانگێڕاوه و به‌رده‌وام ‘برێشت’ له‌باره‌یه‌وه ده‌دوێت، بەھیچ شێوه‌یه‌ك له ده‌رھێنان و دیمه‌نڕازانه‌وه له به‌رامبه‌ر ڕێسای باو و كۆنه‌ی شانۆی ئاڵمانی نییه، به‌ڵكو شتێکه ده‌بێت له داهێنانی شانۆی ‘برێشت’یدا بۆ ڕەگوڕیشه‌ی بگه‌ڕێیت.
كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك که ته‌نانه‌ت له بزووتن و شوێنگۆڕكێی خۆیشیدا، بریتییه له كۆمه‌ڵێك ناكۆكی و له ئه‌نجامی لەیەكدابڕانی به‌رده‌وام لەتەك خۆیدا، هه‌روه‌ك زنجیره‌یه‌ك له ئه‌زموونی ناسێنراو پێمان، که له دژی ئه‌زموونی خۆیشی مۆڵەت و بواری به‌شداریكردن ده‌دات. ده‌بێت جێی ئهم كایه‌یه له ده‌رھێناندا له‌به‌رچاوبگیردرێت. به‌و واتایه‌ی که ده‌بێت لەتەك نواندندا “دووری” بگیردرێت، ئه‌گه‌ر خواست و نیازی ئێمه له‌به‌رچاوگرتنی ئهم ناكۆكییه بێت و ئهم پرسە نه‌ك ته‌نیا له ده‌رھێناندا، به‌ڵكو ده‌بێت له نووسینەکه‌شدا له‌به‌رچاوبگیرێت. ماوه‌ی نێوان نووسه‌ر و به‌سه‌رھاتێك که ده‌گێڕدرێته‌وه، دووری یان كایه‌ی ( هه‌روه‌ك برغو و سه‌مونه‌ی ده‌زگه‌یه‌ك، که بواری كایه‌یان هه‌یه) نێوان به‌سه‌رھات و ئه‌كته‌رێك که به‌بزووتن و دوان گێڕەڕەوه‌ی ئه‌و به‌سه‌رھاته‌یه، دووری نێوان ده‌رھێنان و بینه‌رێك که وه‌ریده‌گرێت. دواجار له‌گشت ئه‌مانه گرنگتر، شێوازێك که بینه‌ر ڕووداوه‌كانی به‌سه‌رهاته‌که له نواندنی شانۆییدا به‌شێوه‌یه‌كی زیندوو و چالاك وه‌رده‌گرێت، ڕووداوی به‌سه‌رھاتێك که په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆی لەتەك بینه‌راندا هه‌یه، له‌به‌رئه‌وه‌ی که قسه له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی مرۆیی و په‌یوه‌ندی نێوان مرۆڤەكانە.
برێشت نه بۆ خۆشی و چێژی که‌سیی خۆی ده‌نووسێت، نه بۆئه‌وه‌ی
په‌یامێك به‌دونیا بگه‌یێنێت و نه نیازی ئه‌وه‌ی هه‌یه، که كۆمه‌ڵێك له نزیكانی له به‌رهه‌مه‌كانی ئەو جۆره “په‌رتووكێكی پیرۆز” چێبكەن. ئەو بۆ بینه‌رێك ده‌نووسێت، که له په‌یوه‌ندێكی توندوتۆڵدایه لەتەك ئەو و پرسی كاری ئەودایه، تاوه‌كو ئەو بگاته پاپه‌ندی هه‌ڵبژاردن و سه‌ربه‌ستی، که ته‌نیا مسۆگه‌رکه‌ری ئهم ئاڵوگۆڕ و هه‌ڵگێڕانه‌وه ئه‌گه‌رییه‌ی دونیادایه.
(1) فیلۆسۆفی سه‌رده‌می كۆن، بریتییه له گه‌ڕانه‌وه بۆ سروشت و پشتگردنه بڕیارنامه كۆمه‌ڵایه‌تیی و بیرۆکه گشتییه‌كان و بنچینه ڕەوشتییه زاڵەكانی نێو كومه‌ڵگه.
وه‌رگێڕ له فەرەنسییه‌وه: صدرالدین زاهد
وه‌رگیراو له: گۆڤاری (فصل تئاتر) ژماره ٦ی هاوینی ١٩٩٨ .
* ئهم گفتوگۆیه له په‌ڕتووكی ‘ بیركردنه‌وه گۆڕانه ‘دا چاپكراوه، که لهلایهن نێوهندی بڵاوكردنهوهی (مارو)وه له ساڵی (١٩٩٨)دا به‌بۆنه‌ی سه‌ده‌مین ساڵڕۆژی له‌دایكبوونی ‘برێشت’ەوه بڵاوكراوهتهوه، لێره‌دا وه‌رگێڕانی هێندێك له‌و گفتوگۆیه پێشکه‌ش ده‌که‌ین.
Bêrtolld Brêşt
Bêrtolld Brêşt
Jnîvîv sêru Genevieve Serreau
w. le Farsîyewe : Hejên
em babete kurtikrawey komelle babetêkî nûseranî derkewtey şanoye, ke lelayen nêwendî bllawkirdnewey ‘ Li Arche ‘ le parîs bllawkrawetewe. Em pertûke bo yekemîn car le sallî 1954da bllawkrayewe. Le pêşekîyekda ke jênêvîv sêَru sallî 1960 bo pertûkekey nûsîwe, awa hatuwe ” paş nwandnekanî tîpî (bêrlîner ênzêmbil Berliner Ensemble) sallekanî 54, 55 û 1957 le parîs, ferense zor dreng pey be yekêk le gewretrîn nûseranî şanoy serdemî xoy ke ‘ bêrtolld brêşt’e, bird. Şanonamekanî brêşt her êstake le tewawî dunyada derdehênrên, her emeş buwe hoy ewey ke nek tenya peyrewan û şagirdanî gwêrayell, bellku her bew coreş dujmin û rexnegranîş peyda bkat. Jênêvîv sêru û (jan maryê Jean- Marie) yekemîn kesanêk bûn, ke ‘brêşt’yan nasand. Em lêkollîneweye ke lesallî 1954da nûsrawe, hewllî nasandin û twêjînewey serhelldan û geyiştne lutkey berhemekanî brêşt, şîkirdnewe û lêkollînewey çemkî hunerîy û cwanînasîy berhemekanî, nasandinî layene corawcorekanî hunerî nwê, ke hêşta betewawî nenasrawn dedat.
Kurteyek le jyanî bêrtolld brêşt:
” min, bêrtolld brêşt, le cengelle reşekanewe dêm
Daykim, katêk ke min le zikya bûm,
Hate şar: sermay cengelle reşekan
Ta seremerg her têmda demênê.”
Bêrtolld brêşt sallî 1898 le awgizburg ( Augisburg) le daykêkî xellkî cengelle reşekan û bawkêkî baweryayî hate dunyawe. Bawkî xawenî karxaney kaxezdrustkirdin û sermayedarêkî protistant bû. Ew fêrkirdin û perwerdekirdnêkî drust û tewawî bo kurrekey dabînkird. Nardye fêrgey seretayî û dwatir amadeyî ta dîplomî wergirt û le temenî hejde sallîda çuwe zankoy mîwnîx taweku le bwarî pzîşkîda bixwênêt. Le sallî 1918da, dû sall dwatir brêşt wek brînpêç le nexoşxaney pişt berey ceng xraye xizmet serbazî. Yekemîn goranîyekanî yaxîbûnî ew bo brîndarekanî ceng bûn. Ke xoy be gîtar deygutin.
Paş ceng ew gerrayewe mîwnîx, şwênêk ke hawellekanî ( bêşer Becher)î honer, (kaspêr nêherCasper Neher)î nîgarkêş û kesanî dîkey… têda nasîn. Yekemîn honrawey lewane ‘efsaney serbazî mirdû’ ke hatuhawarêkî le meyxaney şarî ‘mîwnîx’da berrêxsit, lem şareda honîyewe. Le bîst sallîyda yekemîn şanoyî (be’li Baal )î nûsî. Sallî 1922 bo şanoyî ‘ tepllekan le dllî şewda ‘ ke sêyemîn şanoyî ew bû, xellatî (klayist Kleist)î wergirt. Dûsall dwatir, şanoyî ‘ jyanî êdwardî duwem’ ke besûdwergirtin le nûsrawey ‘ marlo’ le (kamêrşipîl Kamimmerispiel)î munîx hênayeser şano. Em şanonameye yekemîn derhênanî ewe. Paş ewe şarî ‘munîx’î becêhêşt û le bêrlîn nîştecêbû. Lem serdemeda bû rêbaz û şêwekarî enarkîstî û (sînîk Ciynique 1)î ke cûllaneweyekî bawî paş ceng bû, wazlêhêna û rûy le markisîzm na.
Şanoyî ‘ mrov mrove ‘î nûsî. (Be’li Baal )î hênayeser şano û letek (rayinhard Reinhardit) û pîskatur hawkarîykird. Taweku sallî 1933 [ ew salley ke birryarî koçkirdnî têda da] çwarde şanoyî nûsîn, ke zorbeyan xoy le şano cyawazekanî allmanya derîhênan. Çend daneyekyan le allmanya dengdaneweyekî freyan peydakrid; leberewey nawî lenêw lîste reşekey nazîyekanda bû, naçar rewîkrid û penaybirde suyisra, paşan çuwe parîs û kopinhagin û swêd û lenden û fînland. Sallî 1937 le parîs şanoyî ‘ çend dîmenî le jyanî nazîyekan ‘ û ‘ tfengekanî dapîre karrirxan’î be zmanî allmanî birdne serşano. Sallî 1941 paş maneweyekî kurt le mosko, çuwe emrîka û le herêmî kalîfornya nîştecêbû û lewênderê zorêk le roşnibîre allmanîyekanî dîtnewe. Hêndêkyan regeznamey emrîkayîyan wergirtbû û beşêweyekî yekcarekî lewênderê nîştecêbûbûn. Brêşt behelledawan hewt sallî birdeser taweku bgerrêtewe wllatekey. Lew maweda ew, sallane nzîkey dû şanoyî denûsîn. Şanoyîyekanî kemtir leser şano pîşeyîyekan denwêndran û zor serkewtû nebûn. Tenanet şanoyî ‘ jyanî galîle ‘şi ke lelayen ‘çalz lavton’ewe sûdî lêwergîrabû û rollî têdabînî bû. Tenya be hewll û koşşî êrîk (bêntilî Eric Bentley), ke çendîn şanoyî ew wergêrrdrabûn û le şanoy zankokanda derîhênabûn, brêşt hogranî lenêw roşnibîre lawekanî emerîkada peydadekat. Sallî 1947 le waşinton lelayen komîtey ‘ çalakîye dje emrîkîyekan ‘ewe lîprisînewey letekda dekrêt. Le dêsemberî heman sallda emerîka becêdêllê û çend mang le çawerrwanî bedestihênanî molletî çûnewe allmanya lelayen hêze dagîrkere xorawayîyekanewe le zurîx beser debat. Dwatir le rêgey ‘prag’we deçête bêrlîn û le bêrlînî xorhellatî nîştecêdebêt., cêyek ke lesallî 1949da pêkewe letek hawsere ekterekey (hêlîne vaygilHelene Weigel) tîpî şanoy ‘ bêrlîner ênzêmbill’ dademezrênin. Tîpeke sereta le (şanoy allmanî Deutisches Teater ) dademezrên û dwatir sallî 1954 le (Sichififbauerdamim ) nîştecêdebin.
Brêşt xoy şanoyîyekanî debate serşano ‘ dapîre dlawer ‘ , (puntêla Puntila ) , ‘ dayk ‘ 1949, ” )lukulus Lukullus) 1951, ‘ tfengekanî xatû karrarr ‘ 1952, ‘ bazney geçînî qefqazî ‘ 1954. Letek komellêkî hellbijêrdraw le kesayetîye hunerîy û muzîkzan û dîkorsazan, hewllî perwerdekirdnî ekteran û derhêneranî lawî deda, ke nwandinî hêndêk le şanoyîyekanî be ewan despard. Nawbangderkirdnî brêşt le allmanya û sertaserî dunyada pereydesend. Letaw frekarîy, birryarî pşûdan û wazhênan le brrêk le karekanî lewane derhênanî şanoyî deda, taweku bitwanêt katî xoy bo nûsîn terxanbkat. 10î ogustî 1956 bo dwayîn car letek tîpî ‘bêrlîner ênzêmbill’ provey ‘ jyanî galîle ‘ deken. Çend roj dwatir, le şewî 14î ogustî 1956da brêşt demrêt.
Cîhanêk şyawî allugorr û hellgêrranewe drustkeyn
” yekê lexoşîyekanî serdemî ême hemû ştê têgeyiştne
Becorê ke molletî beşdarîkirdinman pêdeda. “
Çendîn sall lemewpêş, şorrşî gwatîmala buwe hoy bllawbûnewey wênek le govarî parîs març (Paris Martich)da ke yekêk le sernicrrakêştirîn bellgenamekanî em rûdawe sersûrhênere ramyarîye bû. Em bellgenameye gewahîdanêkî bêwêneye leser dunyay ême. Aya em wêneye encamî bêtwanayîyekî rêkewtaneye yan şarezayî dozexînî wênegrêk … ? Hîç germugurrîyek lem wêneda nîye: le pêş dîwarêkî bllind rîzêk şorrşigêrr – gulebarankraw lew sateda ke beladadekewn – le wênekeda serbazêk dwa gule be cestey gule barankrawêkewe, ke hêştake berhellsitîdekat, denêt. Le pêşewey em dîmeneda kesanî dîke xerîkî karkirdnin yan bebê derbaysî ( karyan tewawbuwe) : serbazan, brînpêçêkî xaçî sûr, wênegrêk û le pêşyanewe keşîşêk ke zor peleyetî û sernicî leser pertûkî wêrdixwêndnekeyetî ( bêguman le şwênî dîke bo em karane çawerrêydeken ) leser dîwareke şepolêkî pirrpêkdadan kêşrawe, naaram serincderane sertaserî dîwarekeyan dapoşîwe; bîneran û becêmawan.
Em wêneye boxoy xemawî (Tragique ) nîye. Wêneyekî bêperdeye û pêwîstî be derbirrin nîye. Em wêneye ewkat xemawîye, ke mnî – hawçerx – seyrîdekem. Katêk ke peywendî min û wêneke serhelldedat. Katêk ke destbecê û behêzî tekanderaney sadeyî û rûnî, le minda hêzî kesêtî dawerî û dyarîkirdin û derbrrînî azadîxwazane û bêdirrdongî serhelldedat.
(ana fîyirlîng Anna Fierling ) brêşt, qaweçî supayîyekanî ‘dapîre dlawer û rollekanî ‘ û gişt ew kesaney ke ewyan dewredawe, sat be sat fretir û fretir le gêjellokey cengî gewcaney sî (30) salleda rodeçin; ewanîş pallewananî pejaregritû (Tragique ) nîn. Wate le nakokîyek, ke le naxyandaye agadar nîn; bellku letekîda dejên. Eme karî mnî [bîner]e, ke em nakokîye lewanda bdozmewe û le azadî û serbestî û bêbendumercî xoda le beramber ewanda, pey be ketwarî rencerroyî û pejarey şarawey ewan bbem.
Berawridî lerradebederî nêwan wêneyekî girtraw, ke taybetmendî peywendibûnî bo rêkewt degerrêtewe letek nwandinêkî zîndû, ke rêkixrawe [ ke karêkî hunerîye ] rast nîye. Karêk ke le seretawe ta kotayî le dahênanî şanoyîyekewe bigre ta dahênanî nwandnaney xoy papendî ewe debînêt, ke bîneran le beramber karêkî şanoyî le rêwşiwênêkî azadane û serbestda [ ke lêwey dwayn ] dabnêt.
Ême le beşekanî dwatrî le rûdanî em allugorrey hêzî dahênan û çonyetî karkirdî layenî hunerî, ke dwatir lelayen xudî ‘brêşt’ewe darrêjra, dekollînewe.
Bellam êstake ba em teqînewe berçaw û aşkrayey wêney rûdawekanî gwatîmala û herweha derhênanî ‘dapîre dlawer ‘ lelayen tîpî ‘ bêrlîner ênzêmbill ‘man lebîrbêt, ke le beramberîda bîneran berew dawerî serbestane û bêbendumerc handrawn. Le katî derhênanî ‘ dapîre dlawer ‘da zorbey rexnegranî ferrensî, letek ewey ke sebaret be dahênanî nwê le dunyay şanoda ranehatbûn, neyantwanî le bekarhênanî şêwe bawekanî lêkolleraney rexne û rexnegrî wawetir brron. Debêt becorêkî bnerretîtir bo pirseke birrwanrêt, bew corey ke rolland (bartis Roland Barthes) le wtarêkda benawî ‘ şanoy binçîneyî ‘ le (franis obzêrvatoyirFrance- observateur )da le rojî 8î culaî 1954 berroşnî pencey bo rakêşawe ” dû layenî rêkewt û çarenûs lem şanoyîyeda û serbestî bîner layenî şorrşigêrrane be şanoy brêşt dedat .”
Wa derdekewêt ke tenanet le xorhellatîş ( mebest le allmanyay xorhellatî pêşuwe.wergêrr) rexnegranî allmanî [ leber hendê ho ke roşnin ] le beramber berhemekanî ‘brêşt ‘da hest be corê naasûdeyî deken. Leberewey ewan bîneranî ewrrokey allmanya beçakî nazdeken; xellkanêk ke sallanêkî dûrudrêj rêrrewî rîze serbazî û pişknîne supayî û xoderxistne serbazîyîkanî hîtlerîy sukayetî pêkridûn; kesanêk ke tenya arezûmendî sergermî û hellhatin le ketwar bûn û leberewe hogrîyan bo azadî lawazbuwe. Allmanî kollan û bazar bûneweêkî serlêşêwawe û xowinkirduwe, parçe parçebûnî bîrewerîyekanî, ke hêndêkyan cêy şanazîn û hêndêkyan cêy şermezarî. Ew naxoşîyekî dîtuwe û hêştake bebaşî nazanêt, ke çon beserî hatuwe, boye ew deçête şano ke têbgat; yan rastir bllêyn, taweku pêybllên ke çon bîr le beserhat û razekanî bkatewe, beserhatî dwênêy û razî sbeynêy. Ew narrwate şano ke serbestane gyan û derûnî û endêşey rexnegraney sebaret bew beserhat û razane perwerdebkat. Rexnegrêk le (Taegliche Rundischau )da nûsêt ” le rwangey ryalîzmî şorrşigêrranewe, berhemekanî brêşt kemêk daşkênerane (anhgagane) dênepêşçaw. Daşkan lewêwe destipêdekat, ke leser doşdaman û bêtwanayî mruv le beramber mêjuwekey, pêdadegîrêt. Leberewey, le şanoyî ‘ dapîre dlawer ‘da, brêşt le nîşandanî ceng behemû serencame tirsênerekanîyewe serkewtû debêt …, bellam ew kesaney ke sûtemenî cengeken, bêcge le kardanewey sruştî û xobexo, kardaneweyekî dîkeyan nîye. Hîçkat le rûy bnos û bellgewe be karêk hellnastin taweku kardaneweyan layenî pozêtîv bexoe bigrêt.”
Herweha le rojnamey nwê (Neue Zeitung )da eme hatuwe ke “brêşt tenya bedbînane bînerî karesat û nehametîyekanî cenge û hanman dedat, awa boy birrwanîn. “
(Vollf Wolfif )î rexnegrîş le giftugoyekî awellada letek brêşt daxgranî derbrrî, ke ‘ dapîre dlawer ‘ ta kotayî şanoyîyeke, hîç core gorranî beserda nayêt. Ew deyuyist ‘dapîre dlawer’ le encamî ew sextîyaney ke tûşî bûbûn, huşyar û wiryabuwayetewe, pey be twanayî cyakirdnewey kotayî ho û hokarî cing bbirdaye û beşêweyekî lêbrrawane le beramber cengda hellwêstî werbgirtaye û xoy le koyletî ceng rizgar bkirdaye. Eger dapîre dlawer perwendey xoy û cengî leser şano pêşnyar bkirdaye, pêş hemû ştêk be watay wazhênaln debû le peybirdin û hellbjardinî bîner; wazhênan le twanayîyek, ke brêşt nabûyeberdem bîner [ ke le beramber rûdawe dilltezînekanîda] hellbjardinî serbestaney xoy bkat.
Vollf dellêt ” paş derhênanî ‘ dapîre dlawer ‘ bîneranî allmanî degerrênewe mallewe û beyektir dellên ” bellê raste ceng karî çarenûs û lepêş dyarîkrawe .. Xo durgirtin lêy letwanada nîye … natwanrêt berî pêbgîrêt” … û dûbare pena debatewe ber naçarî û xoşbawerrî be çarenûsî xoy.”
Bînerêk ke huşyarî leser bedbextî û nehametîyekanî le naumêdî bewlawetir nîye; bînerêk ke çawerrêy destûr û fermane; le katêkda ke ew be hellbjardin û serbestî arezûmend deken; awehaye bînerî allmanî, ke brêşt papend be rêkxistinî giftugoyekî zor dijware letek ewda.
Şanoy ‘brêşt’î le pêkhatey giştîda le şêwe û çwarçêwey bawî şanoy klasîk dadebrrêt, beheman şêwe ke le derhatin le şêwey şanoy prrupagendeyî û druşimderane xoy dûrdegrêt. Şanoy ‘brêşt’î amrazêke bo xebat ke hergîz bawerrî rasteqîney xoy be lêdan û zorî druşm nabate mêşkî bîner. Amrazî derbrrînî yeksere û dillnyayî û huşyarane, amrazêkî hunerîye, le çwarçêwey dunyayekî hestipêkraw û ketwarîda, wata û çemkî heye. Dunyayek ke debêt bgorrdirêt. Em gorran û hellgêrraneweye pêwîst û naçarîye. Dunyayek ke tenya lem allugorreda dekrêt hestîpêbkirêt. Bellam çon çonî ştêk ke naybînîn, ştêk ke pêmanewe nûsaw û çespêndrawe, ştêk ke başe û berjewendî ew herwek ştêkî sruştî û xêzanîy yan ştêkî ddanpyanraw û le çarenûsraw pêmandenasrêt, debêt bgorَîn ?
” hergîz le beramber rûdawî rojaneda nellên : sruştîye … boewey hîç ştêk wek cêgîr û negorr hejmarnekrêt”, awehaye têrrwanîy rênwên ‘ nawaze û bnema ‘. Her awaşe le şanoy ‘brêşt ‘da, bexogrîy û ddanbexodagrî û hewllukoşşî hemîşeyî lêwarekanî ‘ asayî û bawî ‘ rûpoşî ketwar helldedrênewe û leberçawî waqûrrmaw û beşdarîy û hellbjardinî serbestaney ême dadenrên. Wajey ( namobûn Verifremdung), ke ême le ferrense beşêwey corawcor wermangêrrawe û berdewam ‘brêşt’ lebareyewe dedwêt, behîç şêweyek le derhênan û dîmenrrazanewe le beramber rêsay baw û koney şanoy allmanî nîye, bellku ştêke debêt le dahênanî şanoy ‘brêşt’îda bo regurrîşey bgerrêyt.
Komellgeyek ke tenanet le bzûtin û şwêngorrkêy xoyşîda, brîtîye le komellêk nakokî û le encamî leyekdabrranî berdewam letek xoyda, herwek zincîreyek le ezmûnî nasênraw pêman, ke le djî ezmûnî xoyşî mollet û bwarî beşdarîkirdin dedat. Debêt cêy em kayeye le derhênanda leberçawbigîrdirêt. Bew watayey ke debêt letek nwandinda “dûrî” bgîrdirêt, eger xwast û nyazî ême leberçawgirtnî em nakokîye bêt û em pirse nek tenya le derhênanda, bellku debêt le nûsînekeşda leberçawbigîrêt. Mawey nêwan nûser û beserhatêk ke degêrrdirêtewe, dûrî yan kayey ( herwek birxu û semuney dezgeyek, ke bwarî kayeyan heye) nêwan beserhat û ekterêk ke bebzûtin û dwan gêrrerrewey ew beserhateye, dûrî nêwan derhênan û bînerêk ke werîdegrêt. Dwacar legşit emane gringtir, şêwazêk ke bîner rûdawekanî beserhateke le nwandinî şanoyîda beşêweyekî zîndû û çalak werdegrêt, rûdawî beserhatêk ke peywendî rastewxoy letek bîneranda heye, leberewey ke qse leser peywendî mroyî û peywendî nêwan mrovekane.
Brêşt ne bo xoşî û çêjî kesîy xoy denûsêt, ne boewey
Peyamêk bedunya bgeyênêt û ne nyazî ewey heye, ke komellêk le nzîkanî le berhemekanî ew core “pertûkêkî pîroz” çêbken. Ew bo bînerêk denûsêt, ke le peywendêkî tundutolldaye letek ew û pirsî karî ewdaye, taweku ew bgate papendî hellbjardin û serbestî, ke tenya msogerkerî em allugorr û hellgêrranewe egerîyey dunyadaye.
(1) fîlosofî serdemî kon, brîtîye le gerranewe bo sruşt û piştgirdne birryarname komellayetîy û bîroke giştîyekan û binçîne rewşitîye zallekanî nêw kumellge.
Wergêrr le ferensîyewe: êdraldîn zahd
Wergîraw le: govarî (fêl tatir) jmare 6î hawînî 1998 .
* em giftugoye le perrtûkî ‘ bîrkirdnewe gorrane ‘da çapkrawe, ke lelayen nêwendî bllawkirdnewey (maru)we le sallî (1998)da beboney sedemîn sallrrojî ledaykbûnî ‘brêşt’ewe bllawkrawetewe, lêreda wergêrranî hêndêk lew giftugoye pêşkeş dekeyn.
٥ی ئۆكتۆبەری ١٩٩٢، یادێك لە هاوڕێ ئاراس (سۆران ئەحمەد)
٥ی ئۆكتۆبەری ١٩٩٢، یادێك لە هاوڕێ ئاراس (سۆران ئەحمەد)
كاتێك كە جەستەی كەنەفت و لاواز دەبێتە زیندانی بەرزەفڕیی ھەست و سۆز، گیان دادەھرزێت و خۆی دەخواتەوە …
بۆ من، ئەم وێنەیە، یاداوەریی ( ٥ی ئۆكتۆبەری ١٩٩٢*)م بیردەخاتەوە، كە لە ڕەشبگیریێكی سەرتاسەریی هەرێمی کوردستاندا لە گەڕەكی تەیراوا، تەنیشت باخچەی كورد و عەرب، سات نزیكەی ٣ی پاشنیوەڕۆ، چەكدارەكانی ملازم ‘ ڕەفعەت كاوانی ‘ وەك بەعسییەكان كوتایانە سەرمان و دەمەو ئێوارە لەپشت پەنجەرۆكەی زیندانی ئاساییشەوە لە فڕێنی ئازادانەی كۆترەكانی ” گەڕەكی عەرەبان”م دەڕوانی و خەمی ئەوەم لێنیشتبوو، كە لەنێو ماڵەكەمان بگەرێن و وەڵامی وەرگرتنی سێ ھاوڕێ (ن. ج/ خەڵكی کەرکووک)، (ح. د/ دانیشتووی دارەتوو) و (ئ. ئـ/ خەڵکی ڕانیە و خوێندکار لە هەولێر) لە ڕێزەكانی ڕێكخراوەكەماندا لە گیرفانی كراسە جێماوەكەمدا بدۆزنەوە و ئەوانیش وەک ئێمە لە خۆشی و ئازادی پیاسەی ئێوارانی بەردەم قەلا بێبەشبن.
بەو پەڕی تاسەوە چاوم لە ئاسمان دەبڕی و لە ناخمدا بەو پەڕی توانامەوە ھاوارمدەكرد، ئاوا ھاوارمدەكرد، كە ھەستدەكرد ئاسمان لە ھاواری من پڕبووە، ھەموو مردووەكان بە دەنگی من داچڵەكاون، كۆترەكانم بانگدەكردن، تا نامە بێ ئەژمارەكانی ناخم، تا خەمی ھاوڕێ ئاراس ‘سۆران ئەحمەد’ بۆ سلێمانی، ‘عەبدولقادر’ بۆ دایكی لە گەڕەكی عارەبان و ‘ عەزیز’ی وێنەگر بۆ خۆشەویستەكەی بەرن …
ئێشتاش دەستە لەرزۆكەكانی مام مەولود [كرێكاری كارخانەی جگەرە]، چاوە كزەكانی مامۆستا فوئاد [مامۆستای ئایین لە فێرگەی سەرەتایی] لە پشت چاویلكەكانییەوە، پەشۆکاوی و سەرسوڕمانی هاوڕێ ‘ئاراس’ لە میواندارییەکەی عەقید ‘سمکۆ’ [بەڕێوەبەری ئاساییش] سۆی برینەكانی ھاوڕێ عەلی خەڵكی ڤان [یەكێك لە بریندارەكانی پەكەكە] داستانە ترساوەكانی مام خدری شۆڤێر [باوكی گیانبەختكردوویەكی پدكع] ھاوارەكانی جەمال و باوكی [خەڵکی هەکاری] لە ژووری ئەشكەنجە، یاداوەریی زیندانییەکانی سەردەمی ڕژێمی بەعس لەسەر دیوارەکان، وێنای دڕندانەی عەبدوڵخالق جەلاد [خەڵكی ھەولێر]، عەلی جەلاد [خەڵكی كەركووك] ئەشكەنجەدەرەكانی ئاساییش، ئەو وێنانەن، ئەو دەنگانەن، ئەو نیگایانەن، كە ھەرگیز لەبیرمناچنەوە و ھەموو ساتێك لەتەكیاندا دەژیم …
دوانیوەڕۆیەکی درەنگ، چەند کاتژێر پا گیرانی خۆمان [هاوڕێ سۆران کەریم و زیندانییەکانی دیکە] و گواستنەوەمان لە بنکەی پۆلیسی ‘مەنتکاوە’وە بۆ دەزگەی ئاساییش، شریخەی پەیتا پەیتای کردنەوەی دەرگە ئاسنینەکەی ژووری زیندان، جارێکی دیکە هەموومانی داچڵەکاندەوە. عەزیزی پاسەوان [چەکداری پارتی و وەک خەڵك دەیگوت کۆنە چەکداری ڕژێمی بەعس] و کەسێکی کورتە باڵای قژلول لەلاوە دەرکەوت. هاوڕێ ئاراس چاکەتی قاتە شینە کۆنەکەی کە لە لەنگەفرۆشییەکەی بۆخۆی گلدابووەوە، بەسەر باسکی راستیدا دابوو، بە پەشۆکاوییەوە چاوێکی بەنێو ئێمەدا گێڕا، پێش ئەوەی نیگای بخاتە سەر شوێنەکەی هاوڕێ سۆران کەریم و من، بە هاوڕی سۆران’م گوت ئەوە ئاراس’ە، خۆت بشارەوە، با ئەویش بەبۆنەی ئێمەوە نەگیردرێت. هەردووکمان خۆمان دایە پشتی هاوڕێ عەلی [خەڵکی ڤان، کە پاژنەی پێی چەپی برینداربوو و لە خەستەخانە دەستبەسەریانکردبوو] هاوڕێ دەشتی وێنەگر [کە لەسەر عەزیزی برای گیرابوو و محەمەدی برایشی لەسەر ئەو گیرابوو و عەزیزی برایشی کە دەمەوئێوارە بەخۆی هات، لەسەر ئەمان گیرا].
هاوڕێ ئاراس ئێمەی نەبینی و وەرگەڕایە دواوە و بە عەزیزی پاسەوانی گوت “هاوڕێکانم لێرەنین” بەتەمابوو لە دەمی دەرگەکە بچێتەدەرەوە، عەزیزی پاسەوان پێیگوت “بۆ کوێ ؟ بڕۆرە ژوورەوە، عەقید سمکۆ گوتی تۆ ئەم شەو لەلای ئێمە میوان دەبیت!” و پالێکی توندی بە هاوڕێ ئاراسەوە نا و خستیە ژوورەوە و دەرگەکەی لەسەر داخستینەوە.
هاوڕێ ئاراس بە پەشۆکاوییەوە لەنێو ئێمە [زیندانییەکان]دا بە دوای شوێنێکدا گەڕا، شوێن نەبوو، بانگمکرد “ئاراس .. ئاراس .. وەرە ئێرە ” … یەکسەر هات و گوتی کوڕی خوا من بۆ ئێوەم نەبینی، ئەوە لێرە چیدەکەن ؟ ”
ئێمەش هەمان پرسیارمان ئاراستەی خۆی کردەوە، ئاخر ئەو دانیشتووی سلێمانی بوو و ئەندامی بەشی ئاشکرای سلێمانی ‘ڕەوتی کۆمونیست’ بوو و وەک کاریش لە لەنگەفرۆشییەکەی تەنیشت دادگەی سلێمانی، لەنگەفرۆش بوو و دەرکەوتنی لەو ساتەدا کە ئێمە گیرابووین، بۆ ئێمە جێی پرسیار بوو، لە هاتنەکەی ئادارنەبووین و ڕۆژی پێشوو هاوڕێ هیوا کەریم چووبوو بۆ سلێمانی و ئەویشی لەتەکدا نەبوو.
لە وەڵامی پرسیارەکەی ئێمە و پرسیاری زیندانییەکانی دیکەدا گوتی ” کەمێك لەمەوپێش لە سلێمانییەوە هاتم، چووم بۆ شوققە و لە دەرگەم دا، کەس لەوێ نەبوو، لە دەرگەی هاوسێکەتان [حەسەن یەزیدی]م دا هاوسەرەکەی ئەو گوتی”ئێوە گیراون” منیش بەرەو ئاساییش هاتم و چوومە لای عەقید سمکۆ، تا بزانم بۆ گیراون، کەچی بە گاڵتەپێکردنێکەوە پێیگوتم ”بەخێر بێیت کاکی کۆمونیست، بەپێی خۆت هاتوویت، جارێ لەلامان میوان دەبێت، ئەوسا پێتدەلێین هاوڕێکانت لە کوێن و بۆ گیراون!” ئیتر ئاوا هاتمە ئێرە، ئەی ئێوە بۆ گیراون ؟ ”
ئێمەش گوتمان هەر ئێمە نا، ئەم هەمووە هەروەك تۆ گیراون و ڕەشبگیرە!
* ئا بەم جۆرە، ڕۆژی فیدراڵی لە کوردستان ٥ی ئۆکتۆبەری ١٩٩٢، ڕۆژی ڕەشبگیری بوو، ڕۆژی ڕەوایەتیدان بوو بە هێڕشی سێ قۆڵی (ینک و پدک و لەشکری تورکیە) بۆ سەر گەڕیلاکانی باکوور، ڕۆژی وەرگرتنی پاداشت بوو لە بەرامبەر ڕادەستکردنەوەی کچە گەڕیلاکان لەلایەن پێشمەرگە و ئاساییشەکانی ‘ فەرمانڕەوایەتی بۆرجوازی هەرێمی کوردستان’ەوە !
خاتوو ؛ ئێڤار ئیبراهیم’ی لیستی نەوشیروانییەکان، ئاوا دەیگۆڕێت :
ئەمڕۆ لە وەڵامی ڕادیۆ نەوا، خاتوو ئێڤار ئیبراهیم گوتی ” دژی هەموو یاسایەك دەوەستین کە دژی بنەماکانی ئیسلام بێت ! ”
دەی ئێوەش ژنانی خۆشباوەڕ بە دەنگدان و پارلەمان، بڕۆن زوڕنا لێدەن !