چوار (٤) كورسی ساختە بۆ چوار (٤) …..چی، بە واتایەكی دیكە بۆ لاورگەكان یا دەستە ھەردەم بەرزۆكراوەكانی پارلەمان !
پێشتر لە بارەی ناڕەوایی میكانیزمەكانی دەنگدانی پارلەمانەوە قسەمكرد، ئێستا كە سەرەنجامەكان دەرچوون، كاتی ئەوەیە قسە لەسەر ناڕەوایەتی ھەڵبژاردنی كابینە و دیاریكردنی پارلەمانتاران قسەبكەین.
لە كاتێكدا كە دەنگدەر مافی دیاریكردنی شوانەیی رامیارانی بۆ خۆی ھەیە و بە دەنگی خۆی كەسانێك دەنێرێتە سەر تەختی پاشایەتی و بەشێك لەو كورسیانەی كە بەپێی سەرژمێری خاوەنمافانی دەنگدان دیاریدەكرێن، بۆ پارت لیستەكەی تەرخاندەكات، ئەگەر ئەوە ڕاستبێت كە ھەمووان لەبەردەم یاسادا یەكسانن و ھەمووان مافی یەكسانیان ھەیە، كەواتە دەبێت دەنگنەدەران مافی چۆڵھێشتنەوەی بڕێك لە كورسییەكانی پارلەمانیان ھەبێت!
ئەوەی كە ھەمووان یەكسان و ھاوماف و ھاو ئەرك نین، ھیچ گومان ھەڵناگرێت و تەنانەت ئیدئۆلۆگەكانی خودی دێمۆكراسی پارلەمانی ناتوانن نكۆڵی لێبكەن. بەڵام نایەكسانییەكە ھەر لێرەدا تەواو نابێت و واوەتر لە داگیركردنی كوردسییەكانی دەنگنەدەران دەڕوات و ئەو پارتانەی كە بەشی خۆیان خەڵك پێیان خۆشباوەڕ نییە و بڕ یا رێژەی خوازراوی كوسییەكیان نەھێناوە و متمانەی تاكی ناھوشیاری نیشتمانپەروەر و نەتەوەپەرست و خۆشباوەڕییان بەدەستنەھێناوە، بۆ قەرەباڵخكردنی یانەی سەرمایەداران و زیادكردنی دەستی بەرۆكراوە، وەك مشەخۆر لەسەر دەنگی تاكی دەنگدەر لە دابەشكردنی كورسییەكاندا بەشداردەكرێن و بە بەھەشتی خانەنشینی مشە و پاشایانە شاباشدەكرێن، بەواتایەكی دیكە، پارتە براوەكان بەسەر دەنگنەدەراندا دەسەپێندرێن و پارتە دۆڕاوەكان بەسەر دەنگدەران دەبڕدرێن.
ئەگەر ئەمە زۆرداریی و بەزۆر سەپاندنی سەروەریی سەرمایەداران و مشەخۆری ڕامیاران نییە، ئەدی دەبێت چی بێت و چ پێناسەیەك وەردەگرێت ؟
ھەرچەندە گروپە ئیسلامییەكان بەپێی كار و چالاكییان لە “سوریە’دا یەكەمین كەسانێكن كە لە ھەر تەقینەوەیەكدا دەچنە ژێر پرسیار، بەڵام ئەگەر ئەوانیش ئەو كارەیان كردبێت، ئەوا بێجگە لە نامرۆییبونی ئایدیلۆجی ناسیونالیستی، ھیچ بیانوویەك نییە بۆ ھێڕشكردنە سەر عەرەبە پەناھێنەرەكانی كوردستان، چونكە گروپە تیرۆرستییەكان لە ھەرێمی كوردستاندا ھەم خاوەنی بنكەی جەماوەریی كوردی خۆیانن و ھەم جیھادكەری كوردزمانی زۆریان ھەیە، كە چوون لە سوریە و خۆراوا خەڵكی سڤیلی گوندە كوردنشینەكان سەردەبڕن، ئامادەن ئارامی لە خەلكی ھەرێم بشێوێنن و ھەرێم بكەنە قەسابخانە !
بەداخەوە یەكەمین كەسانێك كە بەر تووڕەیی و دەمارگیریی ناسیونالیستی تاكی كورد دەكەون، كۆچەرە عەبەرە پەناھاوردەكانن، كە وەك ھەر تاكێكی ھەرێم لە مەترسی تیرۆر بێبەشنابن. ناسیونالیستەکان وەك ئەوەی هەنگوینیان لە کونەداردا دۆزیبێتەوە، توڕەیی و خەم و هەراسانی و ترسی خەڵك دەقۆزنەوە و دەکەونە هێڕش و گومان دروستکردن لەسەر عەرەبە پەناهاوردەکانی هەرێم و دەیانکەنە نیشانەی کینەدۆزیی و تاریکئەندێشییان.
نابێت لە ئاستی پاگەندەی ناسیونالیستی و پاگەندەی ‘دژەعەرەب’دا بێدەنگبین و پێویستە بە ناسیونالیستە دەمھەراشەكان و میدیاكانی دەسەڵات بڵێین، تەنگەتاوكردن و سووكایەتیكردن بە عەرەبە پەناھاوردەكانی ھەرێم، ناتوانێت ڕێگرییەك بۆ تیرۆر دابینبكات، بەڵام بڕینی مووچەی ئەو ھێز و پارتانەی كە خەڵك بۆ توندوتیژی ھانداندەدەن؛ لەپێش ھەموویانەوە گروپە ئیسلامییە دەستەخوشكەكانی ‘جبھة النصرة’ و ‘دولة اسلامیة العراق’ و گێڕانەوەی بۆ خەرجی خزمەتگوزاری کۆمەڵگە، هەنگاوی یەکەمە بۆ بەرگرتن بە پەرەسەندنی تیرۆری گروپە ئیسلامییەکان لە هەرێمی کوردستان!
ەدبەختی ئێمەی دژە-سەروەری ئەوەیە، كە ڕەخنە لە ھاوڕێ كۆمونیستەكانمان دەگرین، بەوە تاوانبارمان دەكەن، كە سەر بە پارتە ناسیونالیستەكانین، كە ڕەخنە لە (ینك) دەگرین، بەوە تۆماتبارمان دەكەن، كە سەر بە (پدك)ین، كە ڕەخنە لە (پدك) دەگرین، بەوە تۆمەتبارماندەكەن كە سەر بە (نەوشیروانییەكان و ئیسكامییەكان)ین، كە ڕەخنە لە نەوشیرانییەكان و ئیسلامییەكان دەگرین، ئەوانیش بەوە تۆماتبارماندەكەن، كە سەر بە كۆمونیستەكانین!
بەو جۆرە ئەو مار و پەیژەیە بەردەوامدەبێت و پرسیارێك لەبەردەمماندا قوتدەكاتەوە؛
ئەو كەس و گروپانە دەیانەوێت ئێمە تووشی سەرگێژە بكەن یا بەخۆیان لەو گێژاوەدا گێژبوون و توانای تێگەییشتنی ھزری جیاواز و جیاكردنەوەی ئایدیۆلۆجیای دەسەلاتخواز و ھزری ‘دژە-دەسەڵات’یان نییە ؟ ؟ ؟ ؟ ؟
نەوشیروان موستەفا دەبێژێت “ھەموومان بڕواوەین، ھەموو لایەكمان براوەین”
من ھیچ گومانم لە ڕاستی ئەو دەربڕینە نییە، بەڵام گومانم لە تەواوبوونی دەستەواژەكە ھەیە، كە براوەی بێ دۆڕاو بوونی نییە، ئەی ئەو دۆراوە كێیە ؟
مەگەر دەنگدان بۆ دیاریكردنی برواوە و دۆڕاو نییە؛ بۆ دیاریكردنی دەسەڵاتدار و بێدەسەلات نییە؛ بۆ دیاریكردنی فەرمانڕەوا و ئۆپۆزسیۆن نییە ؟ ئیدی چۆن دەكرێت ھەمووان برواوە بن، خۆ بەتەما نین، “فیفتی فیفتی”یەكەی ١٩٩٢ی نێوان (ینك) و (پدك) دووبارە بكەنەوە ؟
ئەوەی كە دەسەڵاتداران و دەسەڵاتخوازان نایانەوێت دەستەواژەكە “ھەموومان برواوەین، ھەموو لایەكمان برواوەین، …..” تەواو بكەن، ئەوەیە كە دەنگدەر دۆڕاوە و دەسەڵاتخوازان و مشەخۆران برواوەن !
پاگەندە پووچەكانی ھەڵبژاردن
٢٠ی سێپتەمبەری ٢٠١٣
ئەگەر سەرنجی پاگەندەی پارتەكان و كاندیدەكان چ دەسەڵاتدار و چ بەناو ئۆپۆزسیۆن بدەین، ئەوا لەچاو خەڵكی وڵاتانی ئەوروپا لە پرسی دەنگدان و بەشداریكردنی گاڵتەجاری ھەڵبژاردنی خراپ لە خراپتردا، كوردان ئەو نەدی و بدییەن، كە گونی كوڕەكەیان دەبڕن و لە باشترین باردا بنێشتی ھەڵبزركاوی دەمی كۆیلە و دەسەلاتخوازەكانی ئەو ئەوروپا دەجوونەوە !
ئەم گوتە پووچە “ئەگەر دەنگ نەدەیت، دەنگەكەت دەبێتە بەھێزكردنی ئەو لایەنەی كە پێتخۆشنییە”، چەند سەد ساڵە لە ئەوروپا دەنگنەدەرانی پێدەترسێنن و تەنانەت چوار ساڵ لەمەوپێش پارتی سۆشیال-دێمۆكراتی ئاڵمانی خوازیاری سزای (٥٠) یۆرۆیی ھەر كەسێك بوو، كە دەنگنادات، كەچی ئێستا لە ھەرێمی كوردستان لایەنگرانی لیستی نەوشیروانییەكان و ئیسلامییەكان بەو تڕۆھاتە خەڵك دەترسێنن، ئەگەر دەنگنەدەیت، (ینك) و (پدك) بەھێز دەمێننەوە و ھەڵبژاردن دەبەنەوە یا ئەوەی ئیسلامییەكان بە ئەركی ئایینی و بەرپرسیارییەتی بەردەم خوداكەیانی دەناسێنن !
ساڵانە لەلایەن نێوەندە جیھانییەكانی بنكە لە ئەمەریكا، چەندین ملیارد دۆلار بۆ ھاندانی لاوان بۆ بەشدارییكردنی ڕامیاریی و بەشدارییكردنی دەنگدان لە جیھاندا خەرجدەكرێت، كە بەو بڕە پارەیە، دەتوانرێت چەندین فێرگە و نەخۆشخانە و سەرپەنا و دەرمان و كەرەستەكانی خوێندن بۆ دانیشتوانی كیشوەرێكی وەك ئەفەریكا دابینبكرێت.
ھاوكات ڕۆژانە لە لانكەی دێمۆكراسی پارلەمانییەوە بیگرە تا كاولستانەكەی [وێرانەكەی] ئێمە، ھەزاران كرێكار و فەرمانبەر بەمەبەستی پاشەكەوتی زیاتری سوود بۆ خاوەنكارەكان و فەرمانڕەوایان، لەسەر كارەكان دەردەكرێن یا كرێی كار و دەستكەوتەكانی دیكەیان لێكەمدەكەنەوە و ئەگەر لەپێناو داخوازی زیادكردنی چەند سێنتێكدا مانبگرن، ئەوا ھەڕەشەی دەركردن و سزادانیان لێدەكرێت و نە خاوەنكاران و نە دەوڵەت ئامادەی زیادكردنی چەند سێنتێك نین!
ئەدی، لە كاتێكدا كە خاوەنكاران و دەسەڵاتداران ئامادەی زیادكردنی چەند سێنتێك بۆ كرێكاران، باشتركردنی خزمەتگوزاری، بەرزكردنەوەی ئاستی گوزەران، كەمكردنەوەی ماوەی كار بە ئامانجی ڕەخساندنی ھەڵی چالاكی وەرزشی و كولتووری بۆ بێدەسەڵاتان نین، چۆن دەتوانین بڕوا بەخۆمان بھێنین، كە دەسەڵاتداران و ڕامیاران لە بەرژەوەندی تاكی بێدەسەڵات، ئامادەن ساڵانە چەند ملیارد دۆلار بۆ برەودان بە ڕامیاریی و دەنگدان، خەرج بكەن؟
ئایا لەوە شەرمەزارانەتر ھەیە، كە كۆمەڵێك بە پاگەندەی پووچی خەمی ساختەكاری و تڕۆھاتی دیكە، لە ڕوویان دێت، خەڵك بۆ دەنگدان و دەبەنگبوون بانگەواز بكەن؟
كەمێك لەمەوپێش لە كەسێكم پرسی؛ بەیانی دەچیت بۆ دەنگدان ؟
گوتی : ئەرێ، دەترسم شەھیدانەی پیاوەكەم ببڕن !
گوتم، بڕواناكەم .
گوتی : بڕوابكە لە لایەنگرانی دەسەڵات بیستوومە!
گوتم: دەی باشە، سەرەڕای ئەوەش ھەر دەتوانی دەنگ بە كەس نەدەیت !
گوتی: چۆن ؟
گوتم زۆر ئاسان، بچۆ كارتەكەت بە سپییەتی بخەرە سندووقەكەوە. ئەگەر پرسیاریانكرد، بۆ ناوی ھیچ كەسێكت نەنووسیوە، بڵێ ” من تەنیا دەنگ بەخۆم دەدەم و تەنیا خۆم بە شایستەی نوێنەرایەتی خۆم دەزانم، لەبەرئەوەی كە لیستی كاندیدەكان ناوی خۆمی تێدانییە، ناچارم كارتەكە بە سپییەتی بخەمە نێو سندووقەكەوە !”
دەی با بە بڕوا و ھوشیارییەوە لە یەكگرتنێكی جەماوەرییدا بایكۆتی دەنگدان بكەین، با وەك دەربڕینی ناڕەزایەتییەكی كۆدەنگی جەماوەریی و نافەرمانی مەدەنی، لە ماڵ نەیێێنە دەرەوە، ئەگەر بە ھەر بیانوویەك و لە ترسی ھەر شتێك ناچاربوویت بڕۆیتە پشت سندووقەكانی دەنگدان، ئەوا ھەوڵبدە بە سپییەتی كارتەكە بخەرە سندووقەكانی دەنگدانەوە ، تۆ دەنگ بدەیت و نەدەیت، ھەر كۆمەلێك مشەخۆر و دەسەڵاتخواز بە كورسی و خانەنشینیی پارلەمان شاد دەبن، بەڵام ئەگەر دەنگنەدەیت، ویژدانت ئاسوودە بێت، كە بە دەنگدانت كۆمەڵێك ڕامكارت نەگەیاندوونەتە پارلەمانی و خانەنشینیی پاشایانە، ھەروەھا سبەینێش ڕووی ڕەخنەگرتن و ناڕەزایەتی دەربڕینت دەبێت و لەبەردەم كەسدا شەرم لە “نە” وتن، ناكەیت !
نا بۆ سیستەمی نوێنەرایەتی
نا بۆ سەروەریی چینایەتی
بەڵێ بۆ سەربەخۆیی خۆم و ھەمووان
تەنیا خۆم شایستەی دەنگ و ھەڵبژاردنی خۆمم
‘ باخی ئاڵوباڵو’ له‌سەر شانۆی هونه‌ری مۆسكۆ
نێمیڕوڤیچ دانچێنكۆ *
و. لە فارسییەوە: ھەژێن
ئێستاکه هه‌وڵده‌ده‌م مێژووچەی هێنانه‌سه‌رشانۆی ‘باخی ئاڵوباڵو’ له ‘شانۆی هونه‌ری مۆسكۆ’تان بۆ بگێڕمه‌وه. ساڵی ١٩٠٣ شانۆی ئێمه له‌ڕاده‌به‌ده‌ر پێویستی به شانۆیی نوێ بوو. بەھار بوو هێشتاکه بۆ ‘وه‌رزی نواندن’ی داهاتوو هیچ به‌رنامه‌یه‌كمان دانه‌ڕشتبوو. ته‌نیا شتێك که له‌بیرمه له كۆتایی مارچی ئه‌و ساڵەدا بریارماندا ‘ ژول سزار ‘ دابنێن. هه‌ڵبه‌ته بۆ هێنانه‌سه‌رشانۆی وەھا شانۆییه‌ك, ماوه بۆ پرۆڤه زۆر که‌م بوو. لەتەك ئه‌وه‌شدا كارەكەمان دەستپێكرد.
چێخۆڤ به‌ڵێنی دابوو شانۆیییه‌كی نوێ بنووسێت. شانۆنووسیی تازەی چێخۆڤ بۆخۆی بابه‌تێكی سه‌رنجڕاكێش بوو. كاركردن له‌سه‌ر ” ژول سزار ” نه‌ده‌چووه پێش. شانۆیی نوێ بۆ هه‌ر شانۆیییه‌ك پێویسته. چونکه بێگومان بینه‌رانێكی فره ڕاكێشده‌كات و خەڵك فره‌تر پێیانخۆشدەبێت. كاركردن له‌سه‌ر شانۆیییه‌كی كلاسیك فره دژواره و ده‌بێت به وریایی و كاتی ته‌واوه‌وه بچێته پێش و به‌ڕاده‌ی پێویست بینه‌ری نییه. پێویسته ددان به‌وه‌دابنێم، که بۆ خەڵكی شانۆیی پله‌دوو و سێ سه‌رنجڕاكێشتره تاوه‌كو به‌رهه‌مێكی كۆن و كلاسیك.
له‌م ڕووهوه ئێمه هیوامان به ” ژول سزار ” نه‌به‌ستبوو، به‌ڵكو پێش گشت شتێك له باره‌ی به‌رهه‌مێکه‌وه که چێخۆڤ به‌ڵێنی دابوو، بیرمان ده‌كرده‌وه. چێخۆڤ هاوینی له یه‌كێ له كوێستانه‌كانی نزیك مۆسكۆ ده‌برده‌سه‌ر و له بیری شانۆیییه‌که‌ی خۆیدا بوو. هه‌واڵی جۆراوجۆرمان پێده‌گه‌یشت. چێخۆڤ خۆی له‌م باره‌وه هیچی نه‌ده‌گووت … جار جاره له‌م لا و له‌و لاوه هێندێك شتمان به‌رگوێ ده‌که‌وت.
ده‌مه‌وێت لێره‌دا که‌مێك له باره‌ی بارودۆخی ئه‌و كات و باری ئه‌ده‌بی و شانۆیی ئه‌و سه‌رده‌مه و چۆنیه‌تی هه‌ستی چێخۆڤ بدوێم. ده‌مه‌وێت ڕوونیبكەمەوە که چۆن چێخۆڤ له به‌رامبه‌ر ئه‌و بارودۆخەدا كاردانه‌وه‌ی نیشانده‌دا و له ڕوانگه‌ی ئەوە‌وه ژیانی شانۆیی چۆن بوو، دواجار، ئه‌و هۆكارانه‌ی بوونه هۆی نووسینی ‘باخی ئاڵوباڵو ‘، چی بوون.
هه‌ڵبه‌ته بۆی هه‌یه بەھەڵەدابچم، به‌ڵام گومانم نییه، چونکه چێخۆڤ باش ده‌ناسم، ئێمه هه‌میشه پێکه‌وه و به‌ڕاده‌یه‌كیش له‌یه‌ك ده‌وروبه‌ردا بووین.
خراپ نییه لێره‌دا وه‌بیربێنمه‌وه، که چێخۆڤ ژیانی شارۆچکه‌كانی له ژیانی شاره‌كان پێباشتر بوو، بێجگه له‌مه نیشانی ئه‌م جۆره ژیانانه که ساده‌ترن له شانۆدا سه‌رنجڕاكێشتره و بۆ بینه‌ران فره‌تر ئارامه. چونکه ئه‌گه‌ر چی ئەوان لەتەك ژیانی كەتواری ڕۆژانه ڕووبه‌ڕوون، به‌ڵام ئاسایی و ڕۆژانه‌یی نایێته‌پێشچاو و تازەیه بۆیان.
له كاتی نووسینی ‘ باخی ئاڵوباڵو ‘دا، چێخۆڤ لەو باوەڕەدابوو که له شانۆگه‌ی مندا ده‌ربھێنرێت، به‌ڵام لەتەك ئه‌وه‌شدا هیچ كات ئه‌ندێشه‌ی بنه‌ڕەتی خۆی له باره‌ی بابه‌ته‌که‌وه لەبیرنه‌ده‌كرد و نه‌یده‌كرده قوربانی ڕۆڵگێڕی ئه‌كته‌ران. له شانۆیییه‌كانی ‘ چێخۆڤ’دا قسه له‌سه‌ر خەمه، به‌ڵام شێوه‌ی نیشاندانی ئه‌م خەمه لەتەك شانۆیییه‌كانی دیكەدا فره جیاوازه …
له بیرمه که له یه‌كێ له شارۆچكەكاندا شانۆیی ‘ سێ خوشكان ‘ ده‌نوێندرا، من چووم بۆ ته‌ماشای. یه‌که‌مین وشە که ئه‌كته‌ره‌که له‌سه‌ر شانۆ ده‌ریبڕی وەھا خەماوه‌ربوو، که بینه‌ری بێزار ده‌كرد … ماوه‌یه‌ك پاش ئه‌وه ئێمه هه‌مان شانۆییمان هێنایه سه‌ر شانۆی هونه‌ری مۆسكۆ، بینه‌ران به‌رده‌وام پێده‌که‌نین و په‌یان به‌بوونی ڕۆڵی خەماوه‌ر‌ی شاراوه‌ی پشت پێکه‌نینه‌كان ده‌برد. هونه‌ری چێخۆڤ له‌مه‌دایه و ‘سێبه‌ر و ڕۆشنایی’ به‌رهه‌می ئەو، تایبه‌تمه‌ندی خۆیه‌تی. به‌دانانی دیمه‌نێكی پڕخەم له‌پاڵ نوكته‌یه‌كی خەنده‌ئاوه‌ردا، تراژیدییه‌كی خەماوی به‌رهه‌مدەھێنێت. بینه‌ر له به‌رامبه‌ر دیمه‌نێكی شانۆیی ‘چێخۆڤ’دا، که به‌جوانی ڕۆڵگێڕیی ب‌كرێت، خۆی له‌بیرده‌چێته‌وه و ئه‌وه‌ی لە دیمه‌نه‌که‌دا بینوویه‌تی لەتەك بار و ده‌روونی خۆی ده‌یگونجێنێت … كارایی نواندنه‌که له‌سه‌ر بینه‌ر ده‌مێنێته‌وه. نه‌مری به‌رهه‌مه‌كانی چێخۆڤ له‌مه‌دایه، چونکه زۆرکه‌م خوێنه‌رێك یان بینه‌رێك به‌رهه‌می ‘چێخۆڤ’ی دیتبێت و له‌بیری چووبێته‌وه.
نابه‌جێ نییه گەر بڵێم، که چێخۆڤ له كاتی نووسینی ‘ باخی ئاڵوباڵو’دا فره سه‌رنجی ڕۆژنامه‌كانی ده‌دا و بەھیچ شێوه‌یه‌ك نه‌یده‌ویست ڕێوشوێنێكی به‌رجەسته، که به‌ده‌ستیهێنابوو، له‌ده‌ستیبدات. له‌م ڕووهوه تێده‌كۆشا به‌رهه‌مه‌که‌ی گچکه‌ترین که‌موكوڕی تیدا نه‌بێت. ئه‌م وریایییه له‌ڕاده‌به‌ده‌ره بووه هۆی ئه‌وه‌ی که ‘ باخی ئاڵوباڵو ‘ ببێته شاكاری چێخۆڤ له شێوازی داڕشتنی تایبه‌تی خۆیدا.
زستان داهاتبوو. شانۆیی ‘ ژول سزار ‘م بردبووه سهرشانۆ و به نائارامی چاوه‌ڕێی شانۆیییه تازەکه‌ی چێخۆڤ بووین.
دواجار شانۆیییه‌که‌ی نارد. ڕۆژێك خاتوو ‘ كێنیپه‌ر ‘ [ هاوسه‌ری چێخۆڤ، ئه‌كته‌ری شانۆی هونه‌ری مۆسكۆ] منی بانگكرده ژووره چۆڵەکه‌ی خۆیی و لەوێدا لەتەك یه‌ك، به‌بێ ئه‌وه‌ی که‌سێك لێمانتێكبدات، شانۆیییه تازەکه‌مان تا كۆتایی خوێنده‌وه.
ئه‌وه‌نده‌ی لەبیرمبێت شانۆیییه‌که كارایییه‌كی ئاوای له‌سه‌ر دانه‌ناین. له‌م به‌رهه‌مه‌دا چێخۆڤ له شێوازی خۆیدا گه‌یشتبووه لووتکه، شێوه‌ی که‌سایه‌تییه‌كانی به‌سه‌رھاته‌که ته‌نیا به‌چەند هێڵ وێنه كێشرابوون. به‌ڵام پێکه‌وه شتێكی وەھامان به‌ده‌ستنەھێنا…
كاتێك که بۆ یه‌که‌مین جار شانۆیی ‘ چایكا ‘مان پێکه‌وه خوێنده‌وه، بارمان له‌مه باشتر نه‌بوو، چێخۆڤ که له به‌رهه‌مه‌كانیدا به ڕوسی که‌سایه‌تییه‌كانی خستبووه پێشچاو، فره دژوار بوو بەژن و باڵای داتاشراوی ئەوانه به‌ده‌ستبھێنیت، چونکه به‌یه‌ك دوو وشە په‌یکه‌ره‌ی ئەوانی خستبووه‌ڕوو. ئه‌گه‌ر له‌خۆیشیت بپرسیایه ده‌یگوت :- من هه‌موو شتێكم نووسیوه !
جارجاره هه‌ندێ ڕسته‌ی ده‌گوتن، که به‌که‌ڵكمان دەھاتن، به‌ڵام ده‌رككردنی ئەوانیش بێگرفت نه‌بوون. بۆ نموونه كاتێك که ده‌مانویست ‘ لاله وانیا ‘ به‌رینه سهرشانۆ ‘ ستانیسلاڤسكی له‌باره‌ی ڕۆڵی دكتۆر ‘ ئێستروڤ ‘وه خوازیاری ڕوونكرده‌وه بوو، چێخۆڤ له وه‌ڵامدا گوتی : – ئەو فیکه لێده‌دات .
هیچی دیكەی نه‌گوت. چ كاتێك و له كوێدا فیکه لێده‌دات؟ پاش ماوه‌یه‌ك ستانیسلاڤسكی تێگه‌یشت که مه‌به‌ستی چێخۆڤ چییه. [تێبنییه‌كانی ستانیسلاڤسكی ]
پێمانوابوو که تیپی شانۆی ئێمه به‌باشی دەركی ناوەڕۆك و باری ده‌ربڕین و ئه‌ندێشه‌كانی ‘چێخۆڤ’مان كردووه و ده‌توانین تێگه‌یشتنێكی ڕاستمان له به‌رهه‌مه‌كانی ئەو هه‌بێت. به‌ڵام له ‘باخی ئاڵوباڵو’دا بۆمانده‌رکه‌وت، که لەتەك گیروگرفتی تازه ڕووبه‌ڕووین. په‌یوه‌ندییه‌كی نوێ له‌نێوان پاڵەوانه‌كاندا ده‌بینرا، شوێنگه‌ی به‌رهه‌مه‌که ته‌واو جیاواز بوو، ده‌بوو ئەوە بزانینن، که چێخۆڤ له‌م به‌رهه‌مه‌دا چ ده‌ڵێت و مه‌به‌ستی چییه.
له یه‌که‌مین خوێندنه‌وه‌دا ‘باخی ئاڵوباڵو’ سه‌سوورھێنه‌ر دێته‌به‌رچاو. هیچكام له دیمه‌نه‌كان بەھێزنین و هیچكامیان له كۆتایی په‌رده‌دا شتێك ده‌رنابڕێت. ته‌نانه‌ت كۆتایی شانۆیییه‌که سه‌رسووڕهێنه‌ره : خزمه‌تكاره پیره‌که که له‌بیریان كردووه، به‌ته‌نیا له ماڵەوه ده‌مێنێته‌وه …
چێخۆڤ هاته مۆسكۆ، دكتۆره‌كان مۆڵەتیان پێدابوو، که زستان له مۆسكۆ به‌رێته‌سه‌ر. ئەو زۆر حەزیده‌كرد خۆی چاودێری پرۆڤەكان بێت. پێش هاتنی ئەو لە ڕێگەی نامه‌وه وتووێژمان ده‌كرد و له باره‌ی هه‌ندێك له ڕۆڵەكانه‌وه جیاوازیمان هه‌بوو. بۆ نموونه ئەو نه‌یده‌ویست ڕۆڵی ‘ڕانیڤسكایا’ خاتوو ‘كێنیپه‌ر’ی هاوسه‌ری بیگێڕێت. له كاتێكدا ئه‌م ڕۆڵه پڕبه‌پێستی ئه‌و خاتوونە بوو. چەند شتێكی دیكەش هه‌بوون، که شانۆ شانی نه‌ده‌دایه ژێریان.
كاتێ که چێخۆڤ هاته مۆسكۆ و له پرۆڤەكاندا ئاماده‌بوو، ئه‌م ناكۆكییانه فره بەھێزتربوون. هه‌ندێك جار ژماره‌یه‌ك له ئه‌كته‌ره‌كانی به‌باش نه‌ده‌زانی و پێیخۆشنەبوون و جارجاره‌ش له باره‌ی ‘ میزانسن’ەوه ناڕەزایه‌تی ده‌رده‌بڕی. هه‌ندێ كاتیش پێیوابوو، که ده‌قی شانۆیییه‌که‌مان گۆڕیوه … دواجار تكامانلێكرد، که نەیێتە پڕۆەكانه‌وه.
ئێستاکه ئەوە دەزانم، که خەتای هه‌ردوولامان بووه. چونکه له لایه‌که‌وه چێخۆڤ به‌پێی پێویست له كار و هونه‌ری شانۆ شاره‌زایی نه‌بوو. بیری لێنه‌كردبووه‌وه چ گیروگرفتێك له‌سه‌ر ڕێی گه‌یشتن به ئامانجدایه. كەتوارە‌که‌ی به‌ڕۆشنی نه‌ده‌دیت.
ئەو نه‌یده‌ویست تێبگات، که ئه‌م شانۆیه هه‌ر به‌م شێوازه توانیویه‌تی شانۆیییه‌كانی ئەو ( چایكا ، لاله وانیا ، سێ خوشكان) ئاوەھا که خۆی دیتبوونی بھێنێته سهرشانۆ. ئەو ئەوەی دەركنەدەكرد، که ئەوانیش به هه‌زار پێچاوپێچدا تێپه‌ڕبوون و سه‌ختیمان لەتەكیاندا كێشاوە، تاوه‌كو به‌و شێوه‌یه ده‌رھاتوون.
ئه‌ندێشه‌ی چێخۆڤ و هه‌ست و سۆزێك که ئەو خوڵقاندبووی، ده‌بوو پاش ئه‌وه‌ی که ئه‌كته‌ره‌كان به‌باشی دەركیانكردن، هه‌وڵده‌ن تا چوارچێوه بۆ به‌رجەستكردنیان به‌ده‌ستبھێنن، تاوه‌كو له‌سه‌ر شانۆ مرۆڤی كەتواریی و زیندووبن. [ به‌وجۆره‌ی که خود چێخۆڤ له نواندندا دیتبووی] به‌ڕاستی كاری شانۆیییه‌كانی چێخۆڤ لەتەك زۆربه‌ی به‌رهه‌مه شانۆیییه‌كانی دیكە فره جیاوازه.
له‌لایه‌كی دیكە‌وه ئێمه‌ش هه‌ڵەمانده‌كرد: له دابه‌شكردنی ڕۆڵەكان له‌نێوان ئه‌كته‌ره‌كاندا و شتێك که له گشتی گرنگتربوو و بووبووه هۆی ونبوونی چێخۆڤ باری ‘میزانسن’ بوو. ‘میزانسن’ەكانی ئێمه دوو لایه‌نیان هه‌بوو، یه‌كێ ده‌ره‌كی بوو، که ڕەنگڕێژی تێر و تۆخیان تێدا ده‌بینرا و ده‌بووه هۆی سه‌نجڕاكێشانی بینه‌ر، ئه‌ویدیكە دیوی ناوه‌وه‌ی بوو، کە ھەوڵده‌درا هه‌ستی تایبه‌تی که‌سایه‌تییه‌كانی چێخۆڤ بگوێزێته‌وه بۆ بینه‌ر، ئه‌م ڕووه‌ی كاره‌که په‌یوه‌ندی به ده‌روونناسییه‌وه هه‌بوو. تاوه‌كو كاتێك که ئه‌م دوو لایه‌نه‌ی ‘میزانسن’ جیا له یه‌كدی ده‌رده‌که‌وتن، شتێكی به‌رجەسته‌ی تیا به‌دینه‌ده‌كرا، به‌ڵام ئه‌وه‌ی که لەتەك یه‌ك ده‌بوونه ئاوه‌ڵدووانه، باشترین نواندنی شانۆی هونه‌ری مۆسكۆ ده‌ردەھات.
كاتێك که ده‌مانویست شانۆیی ‘ نه‌فره‌ت ‘ بھێنینه سهرشانۆ، چەند جار خەریكبوو لەتەك نووسه‌ره‌که‌ی ‘ لیۆنید ئاندرێڤ ‘ که له پرۆڤەكاندا ئاماده‌ده‌بوو، كار بكێشێته پێكدادان. ده‌تۆرا و ده‌یگوت “ئیدی نایێته ئه‌م شانۆیه”، به‌ڵام بۆ ڕۆژی دواتر دەھاته‌وه … ئاشت ده‌بووینه‌وه و لەوە دڵنیابووین، که له ڕۆژی نواندندا هاوه‌ڵییه‌كی فره پته‌ومان ده‌بێت. ئه‌م ڕووداوه بۆ ئێمه تازه نه‌بوو، لەتەك ‘چیرێكۆف’یش ئه‌م مشتومڕەمان هه‌بوو، ئەو هاواریده‌كرد و ده‌رگه‌که‌ی توند پێوه‌ده‌دا و ده‌ڕۆیشت، به‌ڵام دووباره لەتەكمان ئاشتده‌بووه‌وه و دۆستێكی دڵسۆزی شانۆگه‌ی ئێمه بوو. ئه‌و شتانه، ته‌نیا ئه‌وانه‌ی لەتەك شانۆدا سه‌روكاریان هه‌یه، تێیانده‌گه‌ن.
… قسهوباس له نووسه‌ر و ده‌رھێنه‌ر له‌م ڕۆژانه‌دا فره بایه‌خی په‌یداكردووه. ده‌ڵێن شانۆ ده‌بێت ئه‌وه‌ی نووسه‌ر نووسیویه‌تی موو به موو بیھێنێته‌سه‌ر ته‌خته … به‌ڵام ئایا ڕاسته شانۆ بکه‌ینه گوێزەره‌وه‌یه‌ك ؟ شانۆ خۆی داهێنه‌ره. شانۆیه‌ك که بیهوێت بیره‌وه‌ری له‌خۆی به‌جێبێڵێت، شانۆیه‌ك که شێوازی هه‌یه و بیهوێت شانۆیییه‌كان به‌شێوازی خۆی ده‌ربھێنێت، نابێت هیچ شتێك كوێرانه وه‌ربگرێت.
به‌ڵام له‌باره‌ی ‘چێخۆڤ ‘وه شانۆی ئێمه تاوانبار بوو، چونکه وەھا که پێویستبوو، جوانی به‌رهه‌مه‌كانی ‘چێخۆڤ’مان به‌ده‌ستنەھێنابوو. ‘ڕیالیزم’ی چێخۆڤ به‌ڕاده‌یه‌ك بەھێزه، که ده‌توانرێت به نموونه‌ی جوانی و خاراوی دابنرێت، ئێمه دەركماننەكردبوو و به ده‌سته زبره‌كانمان ده‌ستمانتێوه‌ردابوو.
بۆ نموونه له په‌رده‌ی یه‌که‌می ‘ باخی ئاڵوباڵو ‘دا ، ئه‌و ده‌نگه ناسراوەی که لە بێده‌نگی بیاباندا ده‌بیسترێت، به‌و جۆره‌ی که پێویستبوو، نه‌مانتوانیبوو دەركیبكەین. ده‌نگی به‌ردێك که ده‌که‌وێته چاڵاوێکه‌وه … چێخۆڤ خۆی بۆ ئه‌م مه‌به‌سته چەند جار چووه پشتی شانۆوه و تاقیكرده‌وه … گوێیڕاگرت و دواجاریش هه‌ر ناڕازی بوو… جارجار چێخۆڤ به‌رامبه‌ر داهێنانی ئه‌كته‌ره‌كان ناڕازی بوو و بەھیچ شێوه‌یه‌ك لەتەك ئەوان هاوڕانه‌بوو. بۆ نموونه له‌باره‌ی ‘میزانسن ‘ی به‌ناوبانگی ستانیسلاڤسكی که به ده‌ستماڵ ده‌موچاوی له مێشووله ده‌پاراست، به‌توندی دژی بوو و ده‌یگوت ” له شانۆیییه‌که‌مدا ده‌نووسم ڕووداوه‌که له شوێنێك ڕوویداوه، که له‌بنه‌ڕەتدا مێشووله‌ی نییه … پێویسته ئەوە بڵێم، که چێخۆڤ زۆر په‌رۆشی چاره‌نووسی ئه‌م شانۆیییه بوو و ده‌توانم بڵێم ده‌ترسا.
هه‌روا که له پێشه‌وه باسمانكرد، چێخۆڤ له‌باره‌ی كاره‌وه زۆر توند بوو و هه‌میشه ناڕزایه‌تی ده‌نواند و ترسی له‌وه هه‌بوو، که به‌رهه‌مه‌که‌ی سه‌رکه‌وتوونه‌بێت، ته‌نانه‌ت له خۆشی دڵنیانه‌بوو، ته‌نیا دڵخۆشی ئەو، متمانه‌ی بوو به هه‌وڵ و كۆششی ئێمه. كاتێك که له‌سه‌ر پرۆڤەكان ئاماده‌نه‌ده‌بوو، ئێمه لەتەك گشت ئه‌كته‌ره‌كان ده‌چووینه ماڵی ئەو، چونکه حەزیده‌كرد ده‌وروبه‌ری قەره‌باڵخ بێت، هه‌رچەنده ھەر به‌خۆی ده‌دوا.
دواجار ڕۆژی حەڤدەھەمی جێنیوه‌ری، واته یه‌که‌م ڕۆژی نواندنی شانۆیی ‘ باخی ئاڵوباڵو ‘ هاته‌پێشه‌وه. بار و ده‌روونی چێخۆڤ باش نه‌بوو، بۆی هه‌بوو بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر مۆسكۆ به‌جێبھێڵێت و ماوه‌یه‌ك نه‌یبینم. به‌م بۆنه‌وه بڕیارماندا ئه‌و شه‌وه جەژنێكی تایبه‌ت ڕێكبخەین. چێخۆڤ خۆی حەزینه‌ده‌كرد، شه‌وی یه‌که‌م بێته شانۆ، به‌ڵام دواجار له‌سه‌ر داوای ئێمه هات.
له‌باره‌ی ئه‌و شه‌وه به‌ناوبانگه‌وه زۆر شت نووسران [ یاداشته‌كانی ستانیسلاڤسكی ]، لەتەك ئه‌وه‌شدا ده‌بێت بڵێم، که ئه‌و شه‌وه به‌ڕاستی شه‌وێكی تایبه‌ت بوو.
له‌و شه‌وه شكۆداره‌دا گشت هونه‌رمه‌ندانی شانۆ به‌رامبه‌ر چێخۆڤ سۆز و خۆشه‌ویستییان ده‌رده‌بڕی … به‌ڵام خاڵی سه‌رنجڕاكبَش بۆ من ئه‌وەیە، که ئایا له ده‌رھێنانی شانۆیییه‌که‌دا سه‌رکه‌وتوو بووین یان نا. كۆمه‌ڵێك ده‌ڵێن که ئه‌م شانۆیییه له شه‌وی یه‌که‌مه‌وه تاوه‌كو ئێستاکه سه‌رکه‌وتوو بووه، به‌ڵام ڕاستییه‌که‌ی ئاوانییه. سه‌رکه‌وتوو خودی چێخۆڤ بوو، شانۆیییه‌که به‌و جۆره‌ی که ده‌بوو ببێت، سه‌رنجڕاكێش نه‌بوو. له شه‌وی یه‌که‌مه‌وه تا كۆتایی بەھار، که ئه‌م شانۆیییه له‌سه‌ر شانۆ بوو، لەتەك ئه‌وه‌ی که باشترین وه‌رزی شانۆ بوو، تیكتفرۆشتنی ئێمه بەڕادەی له سه‌دا په‌نجای باری ئاسایی هاتبووه خواره‌وه.
به‌ڵام چەند ساڵ دواتر ‘باخی ئاڵوباڵو’ باشترین نواندنی نێو به‌رنامه‌ی ‘شانۆی هونه‌ریی مۆسكۆ ‘ بوو. بۆ هه‌ر جێیه‌كی دونیا ده‌ڕۆیشتین، ده‌بوو ‘ باخی ئاڵوباڵو ‘ بنوێنین. [ پاریس- ڤییه‌نا- بێرلین- نیۆیۆرك] هه‌مووان خوازیاری بوون .
‘ چایكا ‘ پێگه و ڕێوشوێنی شانۆی ئێمه‌ی پێكهێنابوو و ‘ باخی ئاڵوباڵو ‘ باشترین و سه‌رکه‌وتووترین كاری ئێمه بوو، که شێوه‌ی ‘چێخۆڤ’ی له شانۆی ئێمه‌دا خسته‌ڕوو، بەبێ دوودڵی ده‌توانم بڵێم، که باشترین و سه‌رکه‌وتووترین ڕۆڵگێڕانی ‘باخی ئاڵوباڵو’ له شانۆی ئێمه‌دا بوو.
ده‌بێت ددان به‌وەش‌دا بنێم، که له سه‌ره‌تای كاركردن له‌سه‌ر ئه‌م شاكاره هونه‌رییه، بەھیچ شێوه‌یه‌ك ده‌ركنه‌كرابوو. هه‌روه‌ك چۆن له سه‌ره‌تای كاری شانۆدا ناتوانرێت زۆر شت بزانرێت…
نێمیروڤیچ دانچێنكۆ
**************
* نێمیڕوڤیچ دانچێنكۆ Vladimir Nemirovich-Danchenko [به‌ڕێوه‌به‌ری شانۆی هونه‌ری مۆسكۆ]
وه‌رگێڕانی له ڕوسیه‌وه : شاهین سركیسیان
وه‌رگیراو له: فصل تئاتر. ساڵی دووه‌م. پاییز و زستانی ٩٨- ١٩٩٩
‘ Baxî Alluballu’ leser Şanoy hunerîy Mosko
Nemirovich-Danchenko*
w. le Farsîyewe” Hejên
Êstake hewilldedem mêjûçey hênaneserşanoy ‘baxî alluballu’ le ‘şanoy hunerî mosko’tan bo bgêrrmewe. Sallî 1903 şanoy ême lerradebeder pêwîstî be şanoyî nwê bû. Behar bû hêştake bo ‘werzî nwandin’î dahatû hîç bernameyekman danerriştbû. Tenya ştêk ke lebîrme le kotayî marçî ew salleda biryarmanda ‘ jul szar ‘ dabnên. Hellbete bo hênaneserşanoy weha şanoyyek, mawe bo prove zor kem bû. Letek eweşda karekeman destipêkrid.
Çêxov bellênî dabû şanoyîyekî nwê bnûsêt. Şanonûsîy tazey çêxov boxoy babetêkî sernicrrakêş bû. Karkirdin leser ” jul szar ” nedeçuwe pêş. Şanoyî nwê bo her şanoyîyek pêwîste. Çunke bêguman bîneranêkî fre rakêşdekat û xellk fretir pêyanxoşdebêt. Karkirdin leser şanoyîyekî klasîk fre dijware û debêt be wiryayî û katî tewawewe bçête pêş û berradey pêwîst bînerî nîye. Pêwîste ddan bewedabnêm, ke bo xellkî şanoyî pledû û sê sernicrrakêştre taweku berhemêkî kon û klasîk.
Lem ruwewe ême hîwaman be ” jul szar ” nebestibû, bellku pêş gişt ştêk le barey berhemêkewe ke çêxov bellênî dabû, bîrman dekirdewe. Çêxov hawînî le yekê le kwêstanekanî nzîk mosko debirdeser û le bîrî şanoyîyekey xoyda bû. Hewallî corawcorman pêdegeyişt. Çêxov xoy lem barewe hîçî nedegût … car care lem la û lew lawe hêndêk şitman bergiwê dekewt.
Demewêt lêreda kemêk le barey barudoxî ew kat û barî edebî û şanoyî ew serdeme û çonyetî hestî çêxov bidwêm. Demewêt rûnîbkemewe ke çon çêxov le beramber ew barudoxeda kardanewey nîşandeda û le rwangey ewewe jyanî şanoyî çon bû, dwacar, ew hokaraney bûne hoy nûsînî ‘baxî alluballu ‘, çî bûn.
Hellbete boy heye behelledabçim, bellam gumanim nîye, çunke çêxov baş denasm, ême hemîşe pêkewe û berradeyekîş leyek dewruberda bûyn.
Xrap nîye lêreda webîrbênmewe, ke çêxov jyanî şaroçkekanî le jyanî şarekan pêbaştir bû, bêcge leme nîşanî em core jyanane ke sadetrin le şanoda sernicrrakêştre û bo bîneran fretir arame. Çunke eger çî ewan letek jyanî ketwarî rojane rûberrûn, bellam asayî û rojaneyî nayêtepêşçaw û tazeye boyan.
Le katî nûsînî ‘ baxî alluballu ‘da, çêxov lew bawerredabû ke le şanogey minda derbihênrêt, bellam letek eweşda hîç kat endêşey bnerretî xoy le barey babetekewe lebîrnedekrid û neydekirde qurbanî rollgêrrî ekteran. Le şanoyîyekanî ‘ çêxov’da qse leser xeme, bellam şêwey nîşandanî em xeme letek şanoyîyekanî dîkeda fre cyawaze …
Le bîrme ke le yekê le şaroçkekanda şanoyî ‘ sê xuşkan ‘ denwêndra, min çûm bo temaşay. Yekemîn wşe ke ektereke leser şano derîbrrî weha xemawerbû, ke bînerî bêzar dekrid … maweyek paş ewe ême heman şanoyîman hênaye ser şanoy hunerî mosko, bîneran berdewam pêdekenîn û peyan bebûnî rollî xemawerî şarawey pişt pêkenînekan debrid. Hunerî çêxov lemedaye û ‘sêber û roşnayî’ berhemî ew, taybetmendî xoyetî. Bedananî dîmenêkî pirrxem lepall nukteyekî xendeawerda, trajîdîyekî xemawî berhemdehênêt. Bîner le beramber dîmenêkî şanoyî ‘çêxov’da, ke becwanî rollgêrrîy bikrêt, xoy lebîrdeçêtewe û ewey le dîmenekeda bînûyetî letek bar û derûnî xoy deyguncênêt … karayî nwandneke leser bîner demênêtewe. Nemrî berhemekanî çêxov lemedaye, çunke zorkem xwênerêk yan bînerêk berhemî ‘çêxov’î dîtbêt û lebîrî çûbêtewe.
Nabecê nîye ger bllêm, ke çêxov le katî nûsînî ‘ baxî alluballu’da fre sernicî rojnamekanî deda û behîç şêweyek neydewîst rêwşiwênêkî berceste, ke bedestîhênabû, ledestîbdat. Lem ruwewe têdekoşa berhemekey giçketrîn kemukurrî tîda nebêt. Em wiryayîye lerradebedere buwe hoy ewey ke ‘ baxî alluballu ‘ bbête şakarî çêxov le şêwazî darriştnî taybetî xoyda.
Zistan dahatbû. Şanoyî ‘ jul szar ‘mi birdbuwe serşano û be naaramî çawerrêy şanoyîye tazekey çêxov bûyn.
Dwacar şanoyîyekey nard. Rojêk xatû ‘ kênîper ‘ [ hawserî çêxov, ekterî şanoy hunerî mosko] mnî bangkirde jûre çollekey xoyî û lewêda letek yek, bebê ewey kesêk lêmantêkbdat, şanoyîye tazekeman ta kotayî xwêndewe.
Ewendey lebîrmibêt şanoyîyeke karayîyekî away leser danenayn. Lem berhemeda çêxov le şêwazî xoyda geyiştbuwe lûtke, şêwey kesayetîyekanî beserhateke tenya beçend hêll wêne kêşrabûn. Bellam pêkewe ştêkî wehaman bedestnehêna…
Katêk ke bo yekemîn car şanoyî ‘ çayka ‘man pêkewe xwêndewe, barman leme baştir nebû, çêxov ke le berhemekanîda be rusî kesayetîyekanî xistbuwe pêşçaw, fre dijwar bû bejn û ballay dataşrawî ewane bedestibhênît, çunke beyek dû wşe peykerey ewanî xistbuwerrû. Eger lexoyşît bpirsyaye deygut :- min hemû ştêkim nûsîwe !
Carcare hendê ristey degutin, ke bekellkman dehatin, bellam derkkirdnî ewanîş bêgrift nebûn. Bo nmûne katêk ke demanuyist ‘ lale wanya ‘ berîne serşano ‘ stanîslavsikî lebarey rollî diktor ‘ êstruv ‘we xwazyarî rûnkirdewe bû, çêxov le wellamda gutî : – ew fîke lêdedat .
Hîçî dîkey negut. Çi katêk û le kwêda fîke lêdedat? Paş maweyek stanîslavsikî têgeyişt ke mebestî çêxov çîye. [Têbnîyekanî stanîslavsikî ]
Pêmanwabû ke tîpî şanoy ême bebaşî derkî nawerrok û barî derbrrîn û endêşekanî ‘çêxov’man kirduwe û detwanîn têgeyiştnêkî rastman le berhemekanî ew hebêt. Bellam le ‘baxî alluballu’da bomanderkewt, ke letek gîrugriftî taze rûberrûyn. Peywendîyekî nwê lenêwan pallewanekanda debînra, şwêngey berhemeke tewaw cyawaz bû, debû ewe bzanînin, ke çêxov lem berhemeda çi dellêt û mebestî çîye.
Le yekemîn xwêndneweda ‘baxî alluballu’ sesûrhêner dêteberçaw. Hîçkam le dîmenekan behêznîn û hîçkamyan le kotayî perdeda ştêk dernabrrêt. Tenanet kotayî şanoyîyeke sersûrrhênere : xizmetkare pîreke ke lebîryan kirduwe, betenya le mallewe demênêtewe …
Çêxov hate mosko, diktorekan molletyan pêdabû, ke zistan le mosko berêteser. Ew zor hezîdekrid xoy çawdêrî provekan bêt. Pêş hatnî ew le rêgey namewe wtuwêjman dekrid û le barey hendêk le rollekanewe cyawazîman hebû. Bo nmûne ew neydewîst rollî ‘ranîviskaya’ xatû ‘kênîper’î hawserî bîgêrrêt. Le katêkda em rolle pirrbepêstî ew xatûne bû. Çend ştêkî dîkeş hebûn, ke şano şanî nededaye jêryan.
Katê ke çêxov hate mosko û le provekanda amadebû, em nakokîyane fre behêztirbûn. Hendêk car jmareyek le ekterekanî bebaş nedezanî û pêyxoşnebûn û carcareş le barey ‘ mîzansin’ewe narrezayetî derdebrrî. Hendê katîş pêywabû, ke deqî şanoyîyekeman gorrîwe … dwacar tkamanlêkrid, ke neyête prroekanewe.
Êstake ewe dezanim, ke xetay herdûlaman buwe. Çunke le layekewe çêxov bepêy pêwîst le kar û hunerî şano şarezayî nebû. Bîrî lênekirdbuwewe çi gîrugriftêk leser rêy geyiştin be amancdaye. Ketwarekey berroşnî nededît.
Ew neydewîst têbgat, ke em şanoye her bem şêwaze twanîwyetî şanoyîyekanî ew ( çayka , lale wanya , sê xuşkan) aweha ke xoy dîtbûnî bhênête serşano. Ew ewey derknedekrid, ke ewanîş be hezar pêçawpêçda têperrbûn û sextîman letekyanda kêşawe, taweku bew şêweye derhatûn.
Endêşey çêxov û hest û sozêk ke ew xullqandibûy, debû paş ewey ke ekterekan bebaşî derkyankirdin, hewillden ta çwarçêwe bo bercestkirdinyan bedestibhênin, taweku leser şano mrovî ketwarîy û zîndûbin. [ Bewcorey ke xud çêxov le nwandinda dîtbûy] berrastî karî şanoyîyekanî çêxov letek zorbey berheme şanoyîyekanî dîke fre cyawaze.
Lelayekî dîkewe êmeş hellemandekrid: le dabeşkirdnî rollekan lenêwan ekterekanda û ştêk ke le giştî gringtirbû û bûbuwe hoy winbûnî çêxov barî ‘mîzansin’ bû. ‘mîzansin’ekanî ême dû layenyan hebû, yekê derekî bû, ke rengrrêjî têr û toxyan têda debînra û debuwe hoy sencirrakêşanî bîner, ewîdîke dîwî nawewey bû, ke hewilldedra hestî taybetî kesayetîyekanî çêxov bigwêzêtewe bo bîner, em ruwey kareke peywendî be derûnnasîyewe hebû. Taweku katêk ke em dû layeney ‘mîzansin’ cya le yekdî derdekewtin, ştêkî bercestey tya bedînedekra, bellam ewey ke letek yek debûne awellduwane, baştirîn nwandinî şanoy hunerî mosko derdehat.
Katêk ke demanuyist şanoyî ‘ nefret ‘ bhênîne serşano, çend car xerîkbû letek nûserekey ‘ lyonîd andirêv ‘ ke le provekanda amadedebû, kar bkêşête pêkdadan. Detora û deygut “îdî nayête em şanoye”, bellam bo rojî dwatir dehatewe … aşt debûynewe û lewe dillnyabûyn, ke le rojî nwandinda hawellîyekî fre ptewman debêt. Em rûdawe bo ême taze nebû, letek ‘çîrêkof’îş em miştumrreman hebû, ew hawarîdekrid û dergekey tund pêwededa û derroyişt, bellam dûbare letekman aştdebuwewe û dostêkî dillsozî şanogey ême bû.
Ew ştane, tenya ewaney letek şanoda serukaryan heye, têyandegen.
… qsewbas le nûser û derhêner lem rojaneda fre bayexî peydakirduwe. Dellên şano debêt ewey nûser nûsîwyetî mû be mû bîhênêteser texte … bellam aya raste şano bkeyne gwêzereweyek ? Şano xoy dahênere. Şanoyek ke byewêt bîrewerî lexoy becêbêllêt, şanoyek ke şêwazî heye û byewêt şanoyîyekan beşêwazî xoy derbihênêt, nabêt hîç ştêk kwêrane werbigrêt.
Bellam lebarey ‘çêxov ‘we şanoy ême tawanbar bû, çunke weha ke pêwîstibû, cwanî berhemekanî ‘çêxov’man bedestnehênabû. ‘ryalîzm’î çêxov berradeyek behêze, ke detwanrêt be nmûney cwanî û xarawî dabnirêt, ême derkmannekirdbû û be deste zibrekanman destmantêwerdabû.
Bo nmûne le perdey yekemî ‘ baxî alluballu ‘da , ew denge nasrawey ke le bêdengî byabanda debîstirêt, bew corey ke pêwîstibû, nemantwanîbû derkîbkeyn. Dengî berdêk ke dekewête çallawêkewe … çêxov xoy bo em mebeste çend car çuwe piştî şanowe û taqîkirdewe … gwêyrragrit û dwacarîş her narrazî bû… carcar çêxov beramber dahênanî ekterekan narrazî bû û behîç şêweyek letek ewan hawrranebû. Bo nmûne lebarey ‘mîzansin ‘î benawbangî stanîslavsikî ke be destmall demuçawî le mêşûle deparast, betundî djî bû û deygut ” le şanoyîyekemda denûsim rûdaweke le şwênêk rûydawe, ke lebnerretda mêşûley nîye … pêwîste ewe bllêm, ke çêxov zor peroşî çarenûsî em şanoyîye bû û detwanim bllêm detirsa.
Herwa ke le pêşewe basmankird, çêxov lebarey karewe zor tund bû û hemîşe narrzayetî denwand û tirsî lewe hebû, ke berhemekey serkewtûnebêt, tenanet le xoşî dillnyanebû, tenya dillxoşî ew, mitmaney bû be hewll û koşşî ême. Katêk ke leser provekan amadenedebû, ême letek gişt ekterekan deçûyne mallî ew, çunke hezîdekrid dewruberî qereballx bêt, herçende her bexoy dedwa.
Dwacar rojî hevdehemî cênîwerî, wate yekem rojî nwandinî şanoyî ‘ baxî alluballu ‘ hatepêşewe. Bar û derûnî çêxov baş nebû, boy hebû bo maweyekî zor mosko becêbhêllêt û maweyek neybînim. Bem bonewe birryarmanda ew şewe cejnêkî taybet rêkbxeyn. Çêxov xoy hezînedekrid, şewî yekem bête şano, bellam dwacar leser daway ême hat.
Lebarey ew şewe benawbangewe zor şit nûsran [ yadaştekanî stanîslavsikî ], letek eweşda debêt bllêm, ke ew şewe berrastî şewêkî taybet bû.
Lew şewe şkodareda gişt hunermendanî şano beramber çêxov soz û xoşewîstîyan derdebrrî … bellam xallî sernicrrakbَşi bo min eweye, ke aya le derhênanî şanoyîyekeda serkewtû bûyn yan na. Komellêk dellên ke em şanoyîye le şewî yekemewe taweku êstake serkewtû buwe, bellam rastîyekey awanîye. Serkewtû xudî çêxov bû, şanoyîyeke bew corey ke debû bbêt, sernicrrakêş nebû. Le şewî yekemewe ta kotayî behar, ke em şanoyîye leser şano bû, letek ewey ke baştirîn werzî şano bû, tîktifroştinî ême berradey le seda pencay barî asayî hatbuwe xwarewe.
Bellam çend sall dwatir ‘baxî alluballu’ baştirîn nwandinî nêw bernamey ‘şanoy hunerîy mosko ‘ bû. Bo her cêyekî dunya derroyiştîn, debû ‘ baxî alluballu ‘ binwênîn. [ Parîs- vîyena- bêrlîn- nyoyork] hemuwan xwazyarî bûn .
‘ çayka ‘ pêge û rêwşiwênî şanoy êmey pêkhênabû û ‘ baxî alluballu ‘ baştirîn û serkewtûtrîn karî ême bû, ke şêwey ‘çêxov’î le şanoy êmeda xisterrû, bebê dûdllî detwanim bllêm, ke baştirîn û serkewtûtrîn rollgêrranî ‘baxî alluballu’ le şanoy êmeda bû.
Debêt ddan beweşda bnêm, ke le seretay karkirdin leser em şakare hunerîye, behîç şêweyek derknekrabû. Herwek çon le seretay karî şanoda natwanrêt zor şit bzanrêt…
Nêmîruvîç dançênko
**************
* Nêmîrruvîç Dançinko [ Berrêweberî şanoy hunerîy Mosko]
Wergêrranî le rusyewe : Şahîn Sirkîsyan
فصل تئاتر. ساڵی دووه‌م. پاییز و زستانی ٩٨- ١٩٩٩: Wergîraw le
شه‌وی یه‌که‌می نواندنی ‘ چایكا ‘ له‌سه‌ر شانۆی هونه‌ریی مۆسكۆ
نێمیڕوڤیچ دانچێنكۆ *
و. لە فارسییەوە: ھەژێن
دواجار هه‌ژدەھەمی دێسه‌مبه‌ری ١٨٩٨ هاته بەرۆ. لە ھۆڵەکه‌دا خەڵكێكی وا به‌رچاوناکه‌ون. شانۆییكەی چێخۆڤ هۆڵەکه‌ی پڕنه‌كردووه. ‘ میزانسن – placing on stage / Mise-en-scène ‘ی په‌رده‌ی یه‌که‌م زۆر نوێكاری تێدا بوو. به‌پێی نووسینه‌که‌ی نووسه‌ر ڕێگه‌یه‌ك به‌ناوه‌ڕاستی ته‌ختی شانۆدا تێده‌په‌ڕی، سه‌كۆیه‌ك له كۆتایی ته‌خته‌که‌دا كۆتایی بە ڕێگه‌که دەھێنا، له‌به‌رامبه‌ر سه‌كوکه‌دا په‌رده‌یه‌ك هه‌ڵواسرابوو. ئه‌مه دیمه‌نێکه که ‘ كۆنستانتین ‘ی تێدا ده‌رده‌که‌وێت. كاتێك که ئه‌م په‌رده‌یه لاده‌درێت، ده‌ریاچە و مانگه‌شه‌و به‌رچاوده‌که‌ون. له هه‌ر شانۆیه‌كی باودا ده‌بوو كورسی دابنرێن، تاوه‌كو ئه‌كته‌ره‌كان له‌سه‌ریان دانیشن، به‌ڵام ئێمه قەنەفەیەكی گه‌وره و درێژمان له پێشه‌وه‌ی شانۆكەدا دانابوو. له‌لای چەپی شانۆوه بنه‌دارێك که ده‌بوو ‘ ماشا ‘ له‌سه‌ری دانیشێت، دانرابوو و که‌مێك ئه‌ولاتر كورسییه‌كی دیكە. له‌سه‌ر كورسییه‌که‌ی پێشه‌وه‌ی شانۆکه، ئه‌و ئه‌كته‌رانه‌ی، که ده‌بوو نواندنی شانۆکه سه‌یربکه‌ن، پشت له جەماوه‌ر داده‌نیشتن.
له‌به‌رئه‌وه‌ی مانگه‌شه‌و له پشت په‌رده‌ی سه‌كۆکه‌یه، سه‌ر شانۆ تاریکه. هه‌م تاریكی و هه‌م که‌سانێك که له‌سه‌ر شانۆ دانیشتبوون، بێزارییه‌كی فره‌ی به‌ڕێخست. گاڵته‌یان پێده‌كردین و به توانج و لۆمه به گه‌مژەیان داده‌ناین، به‌ڵام له‌ولاوه که‌سانێك که شانۆیییه‌که‌یان وه‌ك كەتوارێك که له‌ژیانی ئاساییدا ڕووده‌دات ده‌بینی، له‌م ڕاستییه چێژیان وه‌رده‌گرت، ئه‌وه‌ی ئێمه ده‌مانویست به‌ده‌ستیانهێنا. ئه‌م شێوازەی ڕۆڵبینین ساكاریی و ساده‌یی به‌رهه‌مدەھێنا. ئه‌مه هه‌مان شت بوو، که ئێمه ده‌مانویست. پاشان مانگه‌شه‌و شانۆی ڕۆشنكرده‌وه. ئه‌مه که‌شێكی تایبه‌تی شه‌وێكی هاوینه‌ی ده‌به‌خشی، ئه‌كته‌ره‌كان زۆر هێواش ده‌چوونه ڕێوه و له كاتی قسه‌كردنیشدا بەھیچ جۆرێ زۆریان له خۆیان نه‌ده‌كرد. له‌سه‌رخۆ ده‌دوان، له‌به‌رئه‌وه‌ی شانۆ ژیانی تێدا ئارام بوو. ده‌ربڕینی شته‌كان هێواش و هاوكاتی بێده‌نگی بوو. ئه‌م بێده‌نگییانه ده‌وروبه‌رێكی ئاسایییان به‌دیدەھێنا و ڕسته ناته‌واوه‌كان درێژەیان پێده‌درا و تێدا ته‌واوده‌كران. به‌و واتایه‌ی هه‌ستی که‌سایه‌تییه‌كان که به‌ده‌ربڕینی ناته‌واو دەھاتنه سه‌رزمان له بێده‌نگیدا كۆتایییان دەھات و به‌و جۆره‌ی که ئه‌كته‌ر هه‌ستیپێده‌كرد، بۆ بینه‌ران ده‌گوێزرایه‌وه.
سهرشانۆ به‌ره به‌ره چڕییه‌كی تایبه‌تی به‌خۆوه ده‌گرت. خاڵێك که
ده‌بێت په‌نجەی بۆ ڕابكێشم، ئه‌وه‌یه که شته لاوه‌كییه‌كان له شانۆدا گرنگییه‌كی زۆریان هه‌یه. بۆ نموونه ‘ ماشا ‘ دەرمانی ھەڵدەمژی (ا‌نفیه)، پۆشاكی ڕەشی پۆشیوه، وشە دووباره ده‌كاته‌وه، قسه‌كانی ساده، به‌ڵام پڕواتان و … گشت ئه‌مانه وا له بینه‌ر ده‌که‌ن، که به وریایی گوێ ڕادێرێت و به‌م شێوه بەبێ ئه‌وه‌ی به‌خۆی بزانێت، ده‌که‌وێته ژێركارایی دیمه‌نه‌که. ورده ورده ئه‌وه‌ی که لە ھۆڵی شانۆدایه له‌بیرده‌كرێت. ئاوا دێتە به‌رچاو که شه‌نگی شه‌وی هاوین و قسه‌ی ناته‌واو و بێده‌نگی، جادوویان لێكردووه. كاتێك که له ده‌ربڕینی که‌سایه‌تییه‌كاندا، هه‌ست به‌ده‌ردێكی شاراوه ده‌كرێت و قسه‌كان كۆتایییان پێدێت، بینه‌ر واقووڕماو چاوی بڕیوه‌ته ته‌ختی شانۆ.
له‌سه‌ر ته‌ختی شانۆی ئێمه شتێك ڕوویدا، که ماوه‌یه‌ك بوو هۆگرانی شانۆ ئاره‌زوویان ده‌كرد: ژیانێكی كەتواریی نه‌ك شانۆیی. به بۆچوونی ئێمه ترسناكترین به‌ش، ڕۆڵگێڕانی ‘ نینا ‘ بوو له په‌رده‌ی یه‌که‌مدا. ئەو ده‌بوو له‌سه‌ر سه‌كۆکه ڕۆڵبگێڕێت : له‌سه‌ر سه‌كۆکه دانیشتووه، له‌به‌ر ڕۆشنایی مانگه‌شه‌ودا ڕۆچووه و قسه‌كانی به‌م جۆره‌ن :
– … مرۆڤەكان … هه‌ڵۆكان … گیانله‌به‌ران … كارایییان هه‌یه ؟
كاتێك که ئه‌م شانۆییە له پترسبۆرگ چووە سه‌ر شانۆ، ئه‌م به‌شه بینه‌رانی خسته پێکه‌نین. به‌ڵام من گومانم نه‌بوو له‌وه‌ی که ئه‌م به‌شه ھۆنەرانه و جوانه، به شێوازێك که له نیشاندانیدا به‌كارمان هێنابوو، به‌و جۆره‌ی كە ده‌بێت ببێت، ده‌چێته پێشه‌وه؛ هیچ كارایییه‌كی گاڵته‌جاڕی یان وه‌ڕسیی له بینه‌ردا دروستناكات.
پاشان گفتوگۆی نێوان دایك و كوڕەکه که زۆر توندوتیژه له بینه‌ردا كارایی داده‌نێت و ده‌یوروژێنێت، كۆمه‌كی ئه‌م شێوازه به‌یارمه‌تی بێده‌نگی جار به جار له قوڵایی گیانی که‌سانێك که لە ھۆڵەکه‌دا كۆبووبوونه‌وه، كنه‌ی ده‌كرد و ئەوان نزیكییه‌كی زۆرتریان له‌نێوان خۆیان و دیمه‌نه‌که‌دا هه‌ستپێده‌كرد. وەھا بوو، که بینه‌ر په‌رێشانی و ناڕەزایه‌تییه‌كانی له‌خۆیدا به‌دیده‌كرد.
كاتێك که ‘ ماشا ‘ له كۆتایی شانۆكەدا به ڕاز و ژانه‌وه به دكتۆر ‘دورن ‘ی گوت :
” یارمه‌تیم بده، ئه‌گینا كارێك ده‌که‌م که په‌تی ژیانم بپچرێت ” و به‌ده‌م گریانه‌وه لە نزیك كورسییه‌که، به‌رده‌بێته سه‌ر زەوی، شه‌پۆلێك هه‌ڵچوون هۆڵەکه‌ی داگرت.
په‌رده دادرایه‌وه – ڕووداوێك ڕوویدابوو، که هه‌ر ده ساڵ یه‌ك جار له دونیای شانۆدا ڕووده‌دات.
پاشان له په‌رده‌ی سێیه‌مه‌وه وەھا شه‌یدایی و هه‌ڵچوونێك به‌سه‌ر هۆڵەکه‌دا زاڵبوو، که چەندین جار ئه‌كته‌ره‌كان هاتنه سهرشانۆ. پاش كۆتایی په‌رده‌ی سێیه‌م، هیچ یه‌ك له بینه‌ران لە ھۆڵەکه نه‌چوونه ده‌ره‌وه، هه‌موو وه‌ستابوون و هورایان ده‌كێشا … ته‌واو گیرمخواردووه، ئه‌م نامه‌یه که به‌یانی هه‌ینی ده‌ستمپێكردووه، ئێستاکه که دووشه‌مه‌یه توانیم ته‌واوی بکه‌م. چوار ڕۆژ مۆڵەتم وه‌رگرت، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانم بخەوم.
گشت ئه‌كته‌ره‌كان باش ڕۆڵیانده‌گێڕا، ته‌نیا ‘ نینا ‘ باره‌که‌ی دڵگیرنه‌بوو، ئه‌وه‌ش خەتای ستانیسلاڤسكی بوو، چونکه به‌ڕاستی گێژی كردبوو. سه‌ره‌تا پێیگوت وه‌ك كیژێكی لادێی ڕۆڵبگێڕێ … من توڕهبووم و گوتم بارێكی ھۆنەرانه‌ی ساكار به‌خۆوه بگرێت باشتره … له‌به‌ر ئه‌م هۆیه گیّژ بووبوو …
‘ دورن ‘یش هێشتاکه نه‌چووەته که‌وڵی که‌سایه‌تی به‌سه‌رھاته‌که. ئه‌م که‌سه مرۆڤێكی به‌رز و خوێنده‌واره و چالاکه… له‌م ڕووهوه ڕۆڵگێڕانی که‌سایه‌تی ئەو كارێكی ئاسان نییه. (ماكیاژ) زۆر باشبوو. كۆتایی شانۆیییه‌که زۆر باش ده‌رھاتبوو.
بینه‌ران به‌ڕاده‌یه‌ك بێده‌نگ بوون، ده‌تگوت که‌س لە ھۆڵەکه‌دا نییه. ده‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م شانۆیییه سه‌راپای مۆسكۆی داگرتووه. خاوه‌نی شانۆكانی دیكە تینووی خوێنمن، له ڕاستیدا به‌رهه‌مه‌که‌ت وەھا ده‌رھاتووه، گەر خۆت بیبینی واقتوڕده‌مێنێت… من له‌ڕاده‌به‌ده‌ر دڵخۆشم، له دووره‌وه له ئامێزت ده‌گرم.
که‌ی ‘ لاله وانیا ‘ ده‌نێریت.
نێمیروڤیچ دانچێنكۆ
**************
* نێمیڕوڤیچ دانچێنكۆ Vladimir Nemirovich-Danchenko [به‌ڕێوه‌به‌ری شانۆی هونه‌ری مۆسكۆ]
وه‌رگێڕانی له ڕوسیه‌وه : شاهین سركیسیان
وه‌رگیراو له: فصل تئاتر. ساڵی دووه‌م. پاییز و زستانی ٩٨- ١٩٩٩