چێخۆڤ و شانۆ
چێخۆڤ و شانۆ
نێمیڕوڤیچ دانچنكۆ *
و. لە فارسییەوە” ھەژێن
كاتێك ‘چێخۆڤ’م ناسی، هه‌ردووكمان تێکه‌ڵی ژیانێكی كۆمه‌ڵایه‌تی بووبووین؛ ئەو له ئه‌ده‌بیات و نووسیندا، منیش له بواری شانۆدا. هه‌ردووكمان سه‌روكارمان به جۆره هونه‌رێکه‌وه هەبوو، که پێکه‌وه گرێیده‌داین. ئه‌وه‌ی که لە یەكی نزیكده‌كردینه‌وه، دژوارییه‌ك بوو، که له بارودۆخی ڕسوایی شانۆی ئه‌و کاتدا، لەتەكیدا ڕووبه‌ڕووبووین … دژوارییه‌ك که له‌لای هه‌ردوومان هه‌بوو، ناچاریده‌كردین که به‌دوای ڕێگه‌چاره‌دا بگه‌ڕێین. تا له ئه‌نجامدا ئه‌م هه‌وڵ و لەدووی چاره‌سه‌رگه‌ڕانه ‘ شانۆی هونه‌ری مۆسكۆ ‘ی وه‌ك ده‌یانگوت ‘شانۆی چێخۆڤ ‘ی لێ به‌دیھات.
له‌نێوان که‌سایه‌تییه داستانییه‌كانی چێخۆڤ و پاڵەوانانی نووسه‌رانی دیكەی ئه‌و کاتدا، جیاوازییه‌كی به‌رچاو و له‌ڕاده‌به‌ده‌ر هه‌بوو. ئه‌وه‌ی شانۆنووسانی دیكە بۆ پاڵەوانه‌كانیان به‌پێویستیان ده‌زانی و به‌و جۆره ده‌یانخستنه‌ڕوو، بەھیچ شێوه‌یه‌ك له به‌رهه‌مه‌كانی ‘چێخۆڤ’دا به‌رچاونه‌ده‌که‌وتن. پاڵەوانانی چێخۆڤ که‌سانی ساده و ئاسایی بوون و له باره‌ی شته ڕۆتینییه‌كانی ژیانی ڕۆژانه‌وه ده‌دوان. ژینگه‌یان وه‌ك خۆیان ساده و بێ زەرق و بریق بوو. هیچ یه‌ك له که‌سایه‌تییه داستانییه‌كانی ئەو له شێوه‌ی پاڵەوانێكی سه‌رکه‌وتوو و به‌تواناتر له که‌سانی ئاسایی ده‌رنه‌ده‌که‌وت، ھەروەھا له‌لایه‌كی دیكە‌وه بیریان له خەون و خەیاڵی به‌رزەفڕانه نه‌ده‌كرده‌وه. به‌پێچەوانه‌وه که‌سانی ڕووتوڕەجاڵ بوون، که نووسه‌ر هه‌وڵیدابوو ته‌نانه‌ت ڕەوشته خراپه‌كانیان نیشانبدات؛ خۆپه‌رستییان ئاوەھا كۆمیدییانه نیشاندرابوو، که مرۆڤ لە ھەندێك ڕووه‌وه نائاگا له‌خۆوه له به‌رامبه‌ریان هه‌ستی به سۆزداری ده‌كرد. به‌م شێوازه چێخۆڤ پێشنیاری ژیانێكی باشتری داده‌ڕێژا.
بێجگه له‌مه شتگه‌لی دیمه‌نه‌نه‌كان له به‌رهه‌مه‌كانی ‘چێخۆڤ’دا هه‌روه‌ك که‌سایه‌تییه‌كانی بێئارایش و ساده‌بوون؛ ‘ شه‌وی مانگه‌شه‌و’ ، ‘ باخی ژاكاو و لاکه‌وته’ ، ‘ بێده‌نگی’ ، ‘ ده‌نگی ویلنی له دوور’، ‘ شیوه‌نی كوونده‌په‌پوو له شه‌ودا ‘ و…تد. ئه‌وه‌ی پێویسته بگوترێت، ئه‌وه‌یه که هیچكام له‌مانه بڕیار له‌سه‌ردراو و له‌به‌رچاوگیراو نیین، تا ئه‌و ڕادەی من ئاگاداربم، چێخۆڤ بەھیچ شێوه‌یه‌ك ئاگای له‌م جوانییانه نه‌بوو، که چۆن لەوانەیە دڵپه‌سه‌ندی به‌رهه‌مه‌كانی جوانتر و دڵگیرتر ده‌كات، هه‌رچەنده بەبێ دڕدۆنگی ده‌توانرێت بگوترێت جوانی شانۆنامەكانی چێخۆڤ تا ڕاده‌یه‌كی زۆر په‌یوه‌ندی به‌و ساده و ساكارییه‌وه هه‌یه. هێندێك پێیانوایه که چێخۆڤ له به‌رهه‌مه‌كانیدا تێكۆشاوه، تا شێوه‌یه‌كی نوێ دابھێنێت یان نوێكاری دابڕێژێت، بێپه‌رده ده‌یڵێم، که ئه‌مانه بەھەڵەداچوون. ئەویش وه‌ك هه‌ر شانۆنووسێكی دیكە تێده‌كۆشا پاڵەوانانی چاك و دڵخوازی خۆیی و خەڵك بداته ده‌ره‌وه، تاوه‌كو به‌رهه‌مه‌که‌ی باش و دڵپه‌سه‌ندبێت و بەھیچ شێوه‌یه‌ك له‌و باوه‌ڕەدا نه‌بوو، که شۆڕشێك له شانۆدا به‌ڕێبخات و به‌رهه‌مانێك بداته‌ده‌ره‌وه، که لەتەك نووسینی که‌سانی دیكە جیاوازی گشتییان هه‌بێت، به‌واتایه‌كی دیكە پێشی هاوكاره‌كانی دیكەی بداته‌وه …
ئاره‌زووی چێخۆڤ ئه‌وه بوو، که ئه‌وه‌ی شانۆی سه‌رده‌مه‌که‌ی ده‌یخوازێت، به‌ده‌ستیبھێنێت و له به‌رهه‌مه‌كانیدا وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ی ئه‌و داخوازییه بێت. له‌م ڕووه‌وه خەڵكی به‌و جۆره که خۆی له ژیانی ڕۆژانه‌دا ده‌یدیت، نیشانبدات. بەھێنانی چرا، زۆپا، سه‌ماوه‌ر، ده‌نگی پیانۆ، سیگار، خوشك، برا، ناسیاو، خزم، ئاواز، شه‌رابخواردنه‌وه و هه‌زاران ورده‌كاریی دیكە له به‌رهه‌مه‌كانیدا، ژیانی كەتوارییان پێكدەھێنا و گه‌رموگوڕیان بە كارەكانی ده‌دا.
چێخۆڤ له ڕوانگه‌ی تایبه‌تی خۆیه‌وه بۆ که‌سایه‌تییه‌كانی ده‌ڕوانی و
هیچ كات نه‌ده‌که‌وته ژێر كارایی که‌سانی دیكە: بۆ دكتۆران، به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی که فه‌‌‌رمانبه‌ری ده‌وڵەتی بوون تێڕوانینێكی ڕێزگیرانه‌ی هه‌بوو. چونکه پێیوابوو که دكتۆر خزمه‌تگه‌ری خەڵکه. به‌ڵام جار جاریش ده‌بینین که دیوی شاراوه‌ی پرسە‌که‌شی نیشانده‌دا، واته هه‌ر ئه‌و دكتۆره به‌ڕێزه واته ‘ ئیڤانۆڤ ‘ی به‌رٍێز كاتێك ده‌وروبه‌ری خۆی چۆڵ ده‌بینێت، ده‌ڵێت ” خاكم به‌سه‌ر، پاره‌ی ڤیزێته‌که‌ی خۆیشی نه‌دا، ته‌نیا سه‌رئێشه‌یه ! ”
چێخۆڤ به‌م وشه‌یه دەمامك له ڕوخساری که‌سایه‌تییه‌كی به‌ڕێز، که خۆی خوڵقاندبووی ڕاده‌ماڵێت و له كۆتایی شانۆیییه‌که‌دا بینەر په‌ی به‌وه ده‌بات، که ئه‌م كەسایەتییە به‌ڕێز و خزمه‌تگه‌ره‌ی كۆمه‌ڵگه، چەندێك بێنرخ، ناله‌بار و خۆپه‌رست و بێهه‌ست بووه. به‌ڵام لەتەك ئه‌وه‌شدا ئه‌م پزیشکه مرۆڤێكی به‌ڕێزە، به‌و جۆره‌ی که یه‌كێك له که‌سایه‌تییه‌كانی به‌سه‌رھاته‌که له دیمه‌نێكدا پێیده‌ڵێت “جەنابی ئیڤانۆڤ، ورگی ئێوه پڕه له ڕێز و چاکه ! ”
هه‌روەھا كاتێك که یه‌كێكی دیكە هاوارده‌كات “جەنابی ئیڤانۆف، له‌به‌رچاوی هه‌مووان پێتده‌ڵێم که ڕسوا و بێڕێزیت!”. ته‌نانه‌ت بینه‌رێك نابینن، که لەتەك ئەودا هاوبیر بێت.
له شانۆیییه‌كی ئاساییدا بێگومان له‌م جۆره دیمه‌نانه‌دا، که ئه‌كته‌ر به‌توندی لە ھەڵچووندایه، ده‌نگی چەپڵەلێدان به‌رزده‌بێته‌وه. به‌ڵام له نواندنی به‌رهه‌می ‘چێخۆڤ’دا ڕێك به‌پێچەوانه‌ی ئه‌وه‌وه، ئه‌كته‌ر بەھیچ شێوه‌یه‌ك ناتوانێت سوود له‌م جۆره بزووانه وه‌ربگرێت و سه‌رنجی بینه‌ر بۆ خۆی ڕابكێشێت.
… بۆ ڕۆڵبینین له شانۆیییه‌كانی ‘چێخۆڤ’دا پێویسته ئه‌كته‌ره‌كان شتێكی دیكەیان تێداهه‌بێت، ئه‌وه‌ی که ئه‌كته‌ر ده‌بێت که‌مێك نائاسایی بێت و هه‌ستی هونه‌رییشی شتێكی دیكە بێت.
له‌و ده‌مه‌دا که بۆ یه‌که‌م جار شانۆیییه‌كانی چێخۆڤ دەھاتنه سه‌ر شانۆ، ئه‌كته‌ره‌كان فره ڕۆشنبیر و به‌سه‌لیقه بوون، هه‌ر ئه‌م ئه‌كته‌ره چالاكانه بۆ یه‌که‌م جار شانۆیی ‘ئیڤانۆڤ’یان برده‌سه‌ر شانۆ و سه‌رکه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا … . به‌ڵام گه‌ر ڕاستیت بوێت، ئه‌م سه‌رکه‌وتنه ڕیشه‌دار نه‌بوو و كارایی له‌سه‌ر بینه‌ر دانه‌نا، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی كە ئەوان ده‌یاندایه بینه‌ر، ‘چێخۆڤ’ی نه‌بوو، وانه ده‌ركیان له به‌رهه‌مه‌كانی چێخۆڤ، که تاڕاده‌یه‌كی زۆر له‌ته‌ك خەیاڵی خۆیان ئامێته بوو، نیشانی خەڵك ده‌دا. له‌م شانۆیییانه‌دا بینه‌ر هه‌ر ئه‌و شتانه‌ی که له شانۆ ئاسایییه‌كانی ئه‌و كاتدا ده‌دیت، به‌دیده‌كرد؛ دیكۆری ئاسایی، قوماشی سه‌وز ڕەنگ، که نیشانه‌ی دارودره‌خت بوو، ڕووناكی مانگه‌شه‌وی ده‌ستكرد، ژووره چوارلاكان … . بینه‌ر دوێنێ هه‌موو ئه‌وانه‌ی دیتبوو و سبه‌ینێش له شانۆیییه‌كی دیكەدا ده‌یابینێته‌وه … . بینه‌ر خۆشی لێیاندەھات، به‌و جۆره‌ی که نووسینه‌كانی چێخۆڤ ئه‌رزشێكی تایبه‌تیان هه‌بوو و چێژی لێوه‌رده‌گرت، به‌ڵام ئه‌وه‌ی گرنگ بوو شانۆی چێخۆڤ بوو، واته ڕاهێنانی بینه‌ر لە ھەمان ڕوانگه‌‌وه که چێخۆڤ بۆ دونیا و وه‌رچەرخانی ده‌ڕوانێت، بۆ جیھان بڕوانێت و دیمه‌ن و وشە ته‌نیا ئامرازی نواندنی ئه‌و مه‌به‌سته‌ن.
*
دوو ساڵ پاش نووسینی شانۆیی ‘ ئیڤانۆف ‘ و نواندنی، چێخۆڤ ‘جەنگه‌ڵوان’ی نووسی و دایه ته‌ماشاخانه‌یه‌ك (شانۆیەك) که بڕیار بوو له مۆسكۆ بكرێته‌وه. باش له‌بیرم نییه، که خەڵك چۆن پێشوازییان لەو شانۆیییه كرد، ته‌نیا ده‌توانم ئه‌وه‌نده بڵێم، که سه‌رکه‌وتنێكی وەھای به‌ده‌ستنەھێنا، له‌بیرمه كارایییه‌ك که له‌سه‌ر من داینا، بوونی جیاوازییه‌كی فراوانی نێوان خودی شانۆکه و نواندنه‌که‌ی بوو، که هه‌ستمپێكرد. ئه‌كته‌ره‌كان باش ڕۆڵیانده‌گێڕا، به‌ڵام قسه‌كانیان، هه‌ست و كرداریان وەھا دەھاتنه به‌رچاو، که له ژیانی كەتوارییەوە دوو بوون.
… زۆر که‌سی چالاك و په‌رتووكخوێنم ده‌ناسین، که لەتەك ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییان به دونیای موزیك و ئه‌ده‌به‌وه ھەبوو، بەڵام له چوونه ته‌ماشاخانه بێزار بوون. هۆگران و به‌ڕێوه‌به‌رانی شانۆكان ئه‌وانه‌یان به که‌سانی بێهه‌ست و دڕنده و بێزەوق ناودەھێنا. له ڕاستیدا ئەوانه هیچ تاوانێكیان نه‌بوو و بێگومان بێهه‌ست و بێزەوقیش نه‌بوون، به‌ڵام شانۆی باو وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ی خواسته‌كانیان نه‌بوو و پێی مه‌ستنه‌ده‌بوون. خەتاشیان نه‌بوو. گه‌ر خەتایه‌كیش هه‌بووبێت، ئەوا له ئه‌ستۆی شانۆ بووه. به‌م ده‌ستنیشانكردنه كورته مه‌سه‌له‌یه‌ك دێته پێشه‌وه:
ئایا ده‌توانرێت هونه‌ر وەھا بخرێته ڕوو، که بینه‌ر خۆی تیا ببینێته‌وه و خرۆشانی هونه‌ری له ژیانی كەتوارییدا به‌دیبكات ؟ به‌واتایه‌كی دیكە به‌ڕاده‌یه‌ك شانۆ نزیك و هاوئاهه‌نگ به ژیانی خۆی ببینێت، که له‌بیربكات ئەوە به‌سه‌رھاته له‌سه‌ر شانۆ.
بۆ به‌ده‌ستھێنانی سه‌رکه‌وتوویی له‌و بواره‌دا ده‌بوو چی بكرایه؟ چی ڕێگربوو، شوێنی شانۆ، یان شێوه‌ی نواندن؟ ئه‌م پرسە گرنگه، ماوه‌یه‌ك بوو تێڕوانینی زۆرێك له‌و که‌سانه‌ی، که له ته‌ماشاخانه‌كاندا كاریانده‌كرد به‌خۆوه خەریككردبوو، چێخۆڤ ئەوەی چاره‌سه‌ری كرد …
**************
* نێمیڕوڤیچ دانچنكۆ [به‌ڕێوه‌به‌ری شانۆی هونه‌ری مۆسكۆ]
وه‌رگێڕانی له ڕوسیه‌وه : شاهین سركیسیان
وه‌رگیراو له: فصل تئاتر. ساڵی دووه‌م. پاییز و زستانی ٩٨- ١٩٩٩
Çêxov û Şano
Çêxov û Şano
Nêmîrruvîç Dançinko *
w. le Farsîyewe” Hejên
Katêk ‘çêxov’mi nasî, herdûkman têkellî jyanêkî komellayetî bûbûyn; ew le edebyat û nûsînda, mnîş le bwarî şanoda. Herdûkman serukarman be core hunerêkewe hebû, ke pêkewe grêydedayn. Ewey ke le yekî nzîkdekridînewe, dijwarîyek bû, ke le barudoxî riswayî şanoy ew katda, letekîda rûberrûbûyn … dijwarîyek ke lelay herdûman hebû, naçarîdekridîn ke bedway rêgeçareda bgerrêyn. Ta le encamda em hewll û ledûy çaresergerrane ‘ şanoy hunerî mosko ‘î wek deyangut ‘şanoy çêxov ‘î lê bedîhat.
Lenêwan kesayetîye dastanîyekanî çêxov û pallewananî nûseranî dîkey ew katda, cyawazîyekî berçaw û lerradebeder hebû. Ewey şanonûsanî dîke bo pallewanekanyan bepêwîstyan dezanî û bew core deyanxistnerrû, behîç şêweyek le berhemekanî ‘çêxov’da berçawnedekewtin. Pallewananî çêxov kesanî sade û asayî bûn û le barey şte rotînîyekanî jyanî rojanewe dedwan. Jîngeyan wek xoyan sade û bê zerq û brîq bû. Hîç yek le kesayetîye dastanîyekanî ew le şêwey pallewanêkî serkewtû û betwanatir le kesanî asayî dernedekewt, herweha lelayekî dîkewe bîryan le xewn û xeyallî berzefrrane nedekirdewe. Bepêçewanewe kesanî rûturrecall bûn, ke nûser hewllîdabû tenanet rewişte xrapekanyan nîşanbdat; xopersitîyan aweha komîdîyane nîşandrabû, ke mrov le hendêk ruwewe naaga lexowe le beramberyan hestî be sozdarî dekrid. Bem şêwaze çêxov pêşnyarî jyanêkî baştirî daderrêja.
Bêcge leme şitgelî dîmenenekan le berhemekanî ‘çêxov’da herwek kesayetîyekanî bêarayş û sadebûn; ‘ şewî mangeşew’ , ‘ baxî jakaw û lakewte’ , ‘ bêdengî’ , ‘ dengî wîlnî le dûr’, ‘ şîwenî kûndepepû le şewda ‘ û…tid. Ewey pêwîste bgutrêt, eweye ke hîçkam lemane birryar leserdraw û leberçawgîraw nîyn, ta ew radey min agadarbim, çêxov behîç şêweyek agay lem cwanîyane nebû, ke çon lewaneye dillpesendî berhemekanî cwantir û dillgîrtir dekat, herçende bebê dirrdongî detwanrêt bgutrêt cwanî şanonamekanî çêxov ta radeyekî zor peywendî bew sade û sakarîyewe heye. Hêndêk pêyanwaye ke çêxov le berhemekanîda têkoşawe, ta şêweyekî nwê dabhênêt yan nwêkarî dabrrêjêt, bêperde deyllêm, ke emane behelledaçûn. Ewîş wek her şanonûsêkî dîke têdekoşa pallewananî çak û dllixwazî xoyî û xellk bdate derewe, taweku berhemekey baş û dillpesendibêt û behîç şêweyek lew bawerreda nebû, ke şorrşêk le şanoda berrêbxat û berhemanêk bdatederewe, ke letek nûsînî kesanî dîke cyawazî giştîyan hebêt, bewatayekî dîke pêşî hawkarekanî dîkey bdatewe …
Arezûy çêxov ewe bû, ke ewey şanoy serdemekey deyixwazêt, bedestîbhênêt û le berhemekanîda wellamderewey ew daxwazîye bêt. Lem ruwewe xellkî bew core ke xoy le jyanî rojaneda deydît, nîşanbdat. Behênanî çra, zopa, semawer, dengî pyano, sîgar, xuşk, bra, nasyaw, xzim, awaz, şerabixwardnewe û hezaran wirdekarîy dîke le berhemekanîda, jyanî ketwarîyan pêkdehêna û germugurryan be karekanî deda.
Çêxov le rwangey taybetî xoyewe bo kesayetîyekanî derrwanî û
Hîç kat nedekewte jêr karayî kesanî dîke: bo diktoran, betaybet ewaney ke fermanberî dewlletî bûn têrrwanînêkî rêzgîraney hebû. Çunke pêywabû ke diktor xizmetgerî xellke. Bellam car carîş debînîn ke dîwî şarawey pirsekeşî nîşandeda, wate her ew diktore berrêze wate ‘ îvanov ‘î berٍêz katêk dewruberî xoy çoll debînêt, dellêt ” xakim beser, parey vîzêtekey xoyşî neda, tenya serêşeye ! “
Çêxov bem wşeye demamk le ruxsarî kesayetîyekî berrêz, ke xoy xullqandibûy rademallêt û le kotayî şanoyîyekeda bîner pey bewe debat, ke em kesayetîye berrêz û xizmetgerey komellge, çendêk bênrix, nalebar û xopersit û bêhest buwe. Bellam letek eweşda em pzîşke mrovêkî berrêze, bew corey ke yekêk le kesayetîyekanî beserhateke le dîmenêkda pêydellêt “cenabî îvanov, wirgî êwe prre le rêz û çake ! “
Herweha katêk ke yekêkî dîke hawardekat “cenabî îvanof, leberçawî hemuwan pêtdellêm ke riswa û bêrrêzît ! “. Tenanet bînerêk nabînin, ke letek ewda hawbîr bêt.
Le şanoyîyekî asayîda bêguman lem core dîmenaneda, ke ekter betundî le hellçûndaye, dengî çepllelêdan berizdebêtewe. Bellam le nwandinî berhemî ‘çêxov’da rêk bepêçewaney ewewe, ekter behîç şêweyek natwanêt sûd lem core bzuwane werbigrêt û sernicî bîner bo xoy rabkêşêt.
… bo rollbînîn le şanoyîyekanî ‘çêxov’da pêwîste ekterekan ştêkî dîkeyan têdahebêt, ewey ke ekter debêt kemêk naasayî bêt û hestî hunerîyşî ştêkî dîke bêt.
Lew demeda ke bo yekem car şanoyîyekanî çêxov dehatne ser şano, ekterekan fre roşnibîr û beselîqe bûn, her em ektere çalakane bo yekem car şanoyî ‘îvanov’yan birdeser şano û serkewtinî bedestihêna … . Bellam ger rastît bwêt, em serkewtne rîşedar nebû û karayî leser bîner danena, leberewey ewey ke ewan deyandaye bîner, ‘çêxov’î nebû, wane derkyan le berhemekanî çêxov, ke tarradeyekî zor letek xeyallî xoyan amête bû, nîşanî xellk deda. Lem şanoyîyaneda bîner her ew ştaney ke le şano asayîyekanî ew katda dedît, bedîdekrid; dîkorî asayî, qumaşî sewz reng, ke nîşaney darudrext bû, rûnakî mangeşewî destkird, jûre çwarlakan … . Bîner dwênê hemû ewaney dîtbû û sbeynêş le şanoyîyekî dîkeda deyabînêtewe … . Bîner xoşî lêyandehat, bew corey ke nûsînekanî çêxov erizşêkî taybetyan hebû û çêjî lêwerdegrit, bellam ewey gring bû şanoy çêxov bû, wate rahênanî bîner le heman rwangewe ke çêxov bo dunya û werçerxanî derrwanêt, bo cîhan birrwanêt û dîmen û wşe tenya amrazî nwandinî ew mebesten.
*
Dû sall paş nûsînî şanoyî ‘ îvanof ‘ û nwandinî, çêxov ‘cengellwan’î nûsî û daye temaşaxaneyek (şanoyek) ke birryar bû le mosko bikrêtewe. Baş lebîrm nîye, ke xellk çon pêşwazîyan lew şanoyîye kird, tenya detwanim ewende bllêm, ke serkewtinêkî wehay bedestnehêna, lebîrme karayîyek ke leser min dayna, bûnî cyawazîyekî frawanî nêwan xudî şanoke û nwandnekey bû, ke hestimpêkrid. Ekterekan baş rollyandegêrra, bellam qsekanyan, hest û kirdaryan weha dehatne berçaw, ke le jyanî ketwarîyewe dû bûn.
… zor kesî çalak û pertûkxiwênim denasîn, ke letek ewey peywendîyan be dunyay muzîk û edebewe hebû, bellam le çûne temaşaxane bêzar bûn. Hogran û berrêweberanî şanokan ewaneyan be kesanî bêhest û drrinde û bêzewq nawdehêna. Le rastîda ewane hîç tawanêkyan nebû û bêguman bêhest û bêzewqîş nebûn, bellam şanoy baw wellamderewey xwastekanyan nebû û pêy mestnedebûn. Xetaşyan nebû. Ger xetayekîş hebûbêt, ewa le estoy şano buwe. Bem destinîşankirdne kurte meseleyek dête pêşewe:
Aya detwanrêt huner weha bixrête rû, ke bîner xoy tya bbînêtewe û xroşanî hunerî le jyanî ketwarîyda bedîbkat ? Bewatayekî dîke berradeyek şano nzîk û hawaheng be jyanî xoy bbînêt, ke lebîrbkat ewe beserhate leser şano.
Bo bedestihênanî serkewtûîy lew bwareda debû çî bikraye? Çî rêgribû, şwênî şano, yan şêwey nwandin? Em pirse gringe, maweyek bû têrrwanînî zorêk lew kesaney, ke le temaşaxanekanda karyandekrid bexowe xerîkkirdbû, çêxov ewey çareserî kird …
**************
* nêmîrruvîç dançinko [berrêweberî şanoy hunerî mosko]
Wergêrranî le rusyewe : şahîn sirkîsyan
فصل تئاتر. ساڵی دووه‌م. پاییز و زستانی ٩٨- ١٩٩٩ Wergîraw le:
میخائیل باکونین
“پاڵنه‌ری وێڕانکردن، پاڵنه‌رێکی ئافه‌رێنه‌ره.” که‌س ناتوانێت کۆمه‌ڵگه‌یه‌كی باشتر چێبکات به‌بێ ئه‌وه‌ی ده‌رکێکی دروستی له که‌موکوڕی و گرفته‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌نووکه‌یی هه‌بێت. [An Anarchist Faq]
بەھای تاك لە كۆمەڵگەی مەرگدۆستدا
خۆزگە پاش مردن بۆ چەند خولەكێك مردووی كورد توانای ھەستانەوەی ھەبا، تا لە كۆمەڵگە بپرسێت ” بۆ تا لە ژیاندا بووم، كەس لای لێنەكردمەوە، ئێستا ئیدی پێویستم بە لالێكردنەوەی كەس نەماوە، ھەمووان بوونەتە نوێنەر و ھاوەڵ و ھاوڕی و دڵسۆزم ؟ ”
بەداخ و پەژارەیەكی زۆرەوە ‘ حەمەی نێرگز ‘ مرد، ئەویش پاش خۆی خەریكە پیرۆزدەكرێت، بەڵام تا لە ژیاندا بوو، كەس بەھای بوونە ھونەرییەكەی دەركنەكرد …
وەڵام بە نامە بۆ ھاوڕێیەك
به‌ڕێز هاوڕێ ….
وێڕای ڕێز و سڵاو ،
زۆر سوپاس ، وه‌ڵامه‌که‌م پێگه‌یشت ، پێمخۆشبوو ڕۆشنایی بخه‌مه سه‌ر چه‌ند شت ، که له‌وانه‌یه ناڕۆشنی نامه‌که‌ی من بۆ تۆی دروستکردبن :
١. مه‌به‌ستی من له‌م کاره ڕزگارکردنی چه‌پ نییه له قه‌یران ، به‌ڵکو ڕزگارکردنی بزوتنه‌وه‌که‌یه له قه‌یرانه‌کانی چه‌پ . چونکه به بۆچوونی من چه‌پ کۆمونیست نییه ، به‌ڵکو دژی کۆمونیزمه ، گه‌ر کۆمونیزم سڕینه‌وه‌ی چه‌وسانه‌وه‌ی مرۆڤ له‌لایه‌ن مرۆڤ به‌واتای نه‌هێشتنی سه‌روه‌ر و ژێروه‌ر بێت ، ئه‌وا چه‌پ هه‌رده‌م له هه‌وڵی به‌شداری یان به‌ده‌سهێنانی ده‌سه‌ڵات و پاراستنی سه‌روه‌ریدا بووه ، گوتاره‌کانی چه‌پیش پڕن له خواستنی گێڕانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی یاساو و چی و چی .. هتد . بۆیه من پێموایه ده‌بێت به‌گشت توانایه‌کمانه‌وه دژایه‌تی چه‌پ بکه‌ین ، تا بزوتنه‌وه‌که جاریکی دیكە سه‌ربه‌خۆ به په‌یامه ئازادیخوازانه‌که‌یه‌وه بێته‌وه مه‌یدان و کۆمونیزم و خواستی هاوبه‌شی و ئازادیخوازی له چه‌پ و ده‌سه‌ڵاتخوازی لێک جیاکاته‌وه .
٢. به بۆچوونی من پێش قسه‌کردن له ستراتیژی شۆڕش ، پێویسته له خودی چه‌مکی شۆڕش و سه‌رده‌مێک که بڕیاره شۆڕشی تێدا سه‌رهه‌ڵبدا تێبگه‌ین ، ئه‌وسا ده‌توانین شێوازی شۆڕش و ستراتیژی شۆڕش پێشنیاربکه‌ین ، ئه‌مه‌ش پێویستی به تێگه‌یشتنه له مێژووی ململانێکه هه‌یه ، که له هه‌نگاوی یه‌که‌مدا ده‌ستبه‌رداربوونه له هه‌ر تێڕوانینێکی ئایدیالانه بۆ خودی مێژوو و شۆڕشه‌کانی مێژوو.
٣. له‌باره‌ی چاپه‌مه‌نییه‌وه ، ئه‌وه توانا و بواری کارکردنی ئێمه‌یه له هه‌وڕۆکه‌دا گرنگی و که‌م و زۆری بایه‌خی ئه‌م جۆر یان ئه‌و جۆر له بڵاوکردنه‌وه دیاریده‌کات ، منیش هاوبۆچوونی تۆم، که بڵاوکراوه‌ی کاخه‌زی ڕۆڵی خۆی هه‌یه و بۆ کوردستان گرنگی زیاتری هه‌یه.
پرسیارێک که زۆر چاوه‌ڕوانی وه‌ڵامه‌که‌ی بووم ، ئایا که‌سانی دیكە هه‌ن، که ئاماده‌یی کارێکی وه‌هایان هه‌بێ یان هه‌ر خۆتی ؟
دوباره وێڕای ڕێز و سڵاوی بێپایان، هیوای تەندروستیت بۆ ده‌خوازم
هاوڕێت
ھەژێن
٢٧/ ٨/ ٢٠٠٤
كۆمەڵگەی داھاتوو كو دەبێت؟
كۆمەڵگەی داھاتوو كو دەبێت؟
ڕاستە كەس ناتوانێت بڵێت كۆمەڵگەی داھاتوو چۆندەبێت، بەڵام كۆمەڵگەی داھاتوو لەسەر بنەمای دێتێرمینیزم سەرھەڵنادات، بەڵكو لەسەر بنەمای پراكتیكی ئێمە، واتە ئەوە دەردەچێت، كە تاكە ھوشیارە چالاكەكان خەباتی بۆ دەكەن و خەبات بۆ چی دەكەن، بەو مەرجەی ھێزی یەكگرتووی تاكە ھوشیارە چالاكەكان توانای تێكشكاندنی بەربەستەكانی كەتواریییكردنەوەی ئەو خەیاڵەی ھەبێت !
ئه‌نارکیزم هه‌م پۆزه‌تیڤه و هه‌م نیگه‌تیڤ. کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌نووکه‌یی شیده‌کاته‌وه و لێكده‌داته‌وه و ڕه‌خنه‌ی ئاڕاسته‌ده‌کات. به‌ڵام له هه‌مان کاتدا تێڕوانینی نوێ بۆ کۆمه‌ڵگه‌ی داهاتوو ده‌خاته‌ڕوو؛ کۆمه‌ڵگه‌یه‌ك که پێداویستییه تایبه‌ته‌کانی مرۆڤ، ئه‌وانه‌ی که کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌نووکه‌یی نکۆڵییان لێده‌کات، به‌وپه‌ڕی ڕاده ده‌گه‌یێنێت. ئه‌و پێداویستییانه‌ی که له بنه‌ڕه‌تدا ئازادانه و یه‌کسانیخوازانه و هاوپشتییانه‌ن، [An Anarchist Faq]
سەرەنجامی ھەڵبژاردنەكانی ٢٠٠٩ و ٢٠١٣ و ئەگەرەكانی پێكھێنانی كابینەی فەرمانڕەوایەتی و ئەو گۆرانكاریانەی چوار ساڵی ڕابوردوو ڕوویاندا و ئەوانەش بڕیارە چوار ساڵی داھاتوو ڕووبدەن
سەرەنجامی ھەڵبژاردنەكانی ٢٠٠٩ و ٢٠١٣ و ئەگەرەكانی پێكھێنانی كابینەی فەرمانڕەوایەتی و ئەو گۆرانكاریانەی چوار ساڵی ڕابوردوو ڕوویاندا و ئەوانەش بڕیارە چوار ساڵی داھاتوو ڕووبدەن
ئەگەر ھاوكێشە ماتماتیكییەكانی پۆلی ھەشتەم و نۆھەمم باش لەبیرمابن، سەرەنجامی ئەو گۆرانكارییانەی كە خەڵكی خۆشباوەڕ لە لیستی نیئۆجەلالییەكان چاوەڕوانیان دەكات، ھەر دەكاتەوە سفر یا بە واتایەكی دیكە ھەمان گەندەڵی و نایەكسانی ئابووری و دەسەڵات و نادادپەروەریی كۆمەڵایەتیی ئێستا و ٢٢ ساڵی ڕابوردووش.
ھەڵبەتە بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەش، كە سەران و دەسەڵاتدارانی لیستەكەی نەوشیروان و لایەنگرانی ھەمان یەكێتییەكانی پێش ٢٠٠٦ بەدواوەن و تەنیا ململانێی دەسەڵات و چۆنیەتی دابەشكردنی [خۆیان واتەنی] دەستەكەوتەكان لەیەكدی تۆراندن !
پدك : پ
ینك : ی
لیستی گۆڕان : گ
كابینەی فەرمانڕەوایەتی : ف
پ + ی = ف
پ + گ = ف
پ + ی = پ + گ
ف = پ + س
ف = پ + س
س = ی
س = گ
گ = ی
كەواتە بێجگە لە ھەڵخراندنەوەی خۆپیشاندانەكانی ٢٠٠٦ی كەلار و ھەڵەبجە و شارۆچكەكانی دیكە و درێژەپێدانیان دژی ھەموو دەسەڵاتەكان و بەھێزكردنی بەڕێوەبەرایەتی كۆمەڵایەتی بە پیادەكردنی دێمۆكراسی راستەوخۆ لە ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی كۆمەڵگەدا، بۆ گەییشتن بە ئازادی و یەكسانی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی، ھیچ ڕێگەیەكی دیكە بوونی نییە !
یا بەڕێوەبەرایەتی گەلیی لەسەر بنەمای دێمۆكراسی راستەوخۆ !
یا دەسەڵاتی سەرووخەڵكیی لەسەر بنەمای دێمۆكراسی پارلەمانی !
چی بكەین باشە؛ پابەندبوون بە ڕێزمان و پاراوی زمان یا ڕەدووكەوتنی زماننەزانان؟
چی بكەین باشە؛ پابەندبوون بە ڕێزمان و پاراوی زمان یا ڕەدووكەوتنی زماننەزانان؟
ئەگەر زمان كۆڵەكەی كولتوور و گیانی ھزر بێت، ئەوا بەداخەوە لە ھەرێمی كوردستاندا كولتوور لە ھەڵوەشاندنەوەدایە و ناچارین بە وردبین بەدوای ھزردا بگەڕێین !
لەوەتەی “تەكنۆلۆجی زانیارییەكان” سنوورەكانی سانسوویان ڕماندوون و میدیای كوردیی دیگیتاڵش سەریھەڵداوە، بەداخەوە ئەوانەی بەردەوام لە خەمی دروستنووسین و دارشتنی نووسیندان، زۆر كەمن و بەردەوام ڕوو لە كەمی دەكەن. بلەبەرئەوە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ئاخاوتن و نووسینی زۆرینەی قسەكەرانی نێو میدیاكان [زۆرینەی وێژەرانی كاناڵەكان، ڕامیاران و سەرانی پارتەكان، پرۆفیسۆری زانكۆكان و ڕۆژنامەنوسان و سەرنووسەرانی ڕۆژنامە و گۆڤار و سایتەكان و میوانانی بەرنامە ] وەك میزی حوشتر تا دێت، بۆ دواوە دەگەرێتەوە !
ئەم دوو ڕۆژە واتە دوێنێ و ئەمڕۆ سەرنجی زۆربەی كاناڵەكانی راگەیاندن بەتایبەت تەلەفزیۆنەكانم دا، ھەمووان وەك نەخوێندەوار [كەسێك كە ڕێزمانی كوردی نەخوێندبێت] پاشگری فرمان و ئاوەڵناو بۆ تاك و كۆ لەیەك جیاناكەنەوە، ئەمە ئاوای كردووە، كە لەشكرێكی چەند ملیۆنی زماننەزانی وەك خۆیان لە كوردستاندا پەروەردە بكەن!
ئەم دیاردەیە لە فیلمە دوبلاژكراوەكانی منداڵانەوە تا فیلمە شەڕە شمشێرییەكان و شانۆیی و زنجیرە تەلەفزیۆنییە كوردییەكان و ھۆنراوە و چیرۆك و ڕۆمان و ڕۆژنامە و گۆڤار و سایتەكانی گرتووەتەوە و ھەستدەكەم، كە ھەموو كوردانی ھەرێمی كوردستان بەو جۆرە قسەدەكەن و تەنیا كەمایەتییەك ماوین، كە پابەندی ڕێزمان و ڕێنووس و داڕشتنی دروست و پاراستنی زمانین و خەریكە وەك دایناسور قڕمانتێدەكەوێت و تەنانەت ئەو كوردانەی خۆرھەڵاتیش كە لە میدیاكاندا بە دروستی دەئاخاوتن، ئەوانیش تووشی ئەو پەتایە بوون، ھەڵبەتە ئەمە بێجگە لە سڕینەوەی زۆرێك لە واژە كوردییەكان بەھۆی بەكاربردنی ناپێویستی واژەی زمانەكانی دیكە و تێكدانی ھەموو بنەما زمانەوانییەكان بەھۆی وەرگێڕانی نادروستی پەرتووك و بابەت و تێكستی زنجیرە تەلەفزیۆنییە ناكوردییەكانەوە.
من چەند ساڵ جارێك تەماشای كەناڵە كوردییەكان دەكەم و زۆر بە كەمیش بابەتی نووسەرانی كورد دەخوێنمەوە، زۆر بە كورتی چاو بە سایتە كوردییەكاندا دەگێڕم و ئەگەر سەردێڕی بابەتەكە ھەڵەبوو، ئەوا ھەرگیز ناچمە سەرخوێندنەوەی ناوەڕۆكەكەی، ئەگەر باڵاترین بیرۆكە و پەیبردنی ھزرییشی تێدابێت!
بەبۆچوونی من ھەر ئاوا لەنێو نزیكەی ٦٨ ‘مەلا’ی ھەرێمی كوردستاندا دا تەنیا ٧ مەلا [زۆر لە ڕێژەكە دڵنیانیم] لە تاقیكردنەوەیەكدا سەركەوتووبوون، ئەگەر بڕیاربێت ئەكادیمیایەك ئاستی زمانزانیی پڕۆفیسۆرەكان و وێژەرانی كاناڵەكان و سەرنووسەرانی گۆڤار و ڕۆژنامە و سایتەكان و نووسەران ھەڵسەنگێنێت، لەو بڕوایەدام ٩٧%ی كۆی ھەموویان، دەبێت لە خوێندنەوەی وانەی كوردی پۆلەكانی سەرەتاییەوە دەستپێبكەنەوە، ھەرچەندە خودی دانەرانی پەرتووەكانی وانەی كوردی لە سەرەتاییەوە تا ئامادەیی، پێویستیان بەھەمان دەستپێكردنەوە ھەیە!
لەسەر ئەو بنەمایە،دەتوانم بڵێم، ئەوەندەی میدیای پارتەكان و دەزگەكانی ڕاگەیاندن لە ماوەی ٢٢ ساڵی ڕابوردوودا زمانی كوردییان وێرانكردووە، ھەموو تەمەنی نەگریسی ڕژێمی بەعس بە ھەموو ھەوڵەكانییەوە، نەیتوانی بەو ئامانجە بگات و نەیتوانی ئاوا زمانی كوردی پەرپووت بكات !
تكایە، ئەی ئەوانەی كە لە سەرەوە ناوەكانم ڕیزكردوون، ئەگەر ھیچ گربنگییەك بە زمان و كارایی نیگەتیڤی ئاخاوتن و نووسینی پەڕپووتتان لەسەر زمانی نەوەی نوێ دەركناكەن و بە ھەندوەرناگرن، دەی بیكەن بە خاتری سەرۆكەكانتان، بە خاتری پارتەكانتان، بە خاتری مووچەكانتان، بە خاتری ناوبانگ و شكۆتان، بە خاتری گیرفان و خانەنشینیتان، ئاگاتان لە زمانی كوردی بێت و ڕێز بۆ خوێنەر و بیسەر دابنێن !
**************************************
تكادەكەم، ھەر كەس ڕەخنە و سەرنجی لەسەر ئەم بابەتە ھەیە، با نادەرستانە خۆی لانەدا و ھەوڵبدات لەم بارەوە مشتومڕێكی بەسوود بۆ ڕزگاركردنی زمانی كوردی لە گەندەڵكاری ڕامیاران ھەڵخڕێنێت …