ئەنارکیزم و ئەنارکۆسەندیکالیزم
بەڕاییەکی کورت لەمەڕ ئەنارکۆسەندیکالیزم
http://issuu.com/sakurdistan/docs/enarkosendikalizm
http://issuu.com/sakurdistan/docs/enarkosendikalizm
ئەنارکۆسەندیکالیزم، شێوازی خەبات و ڕێکخستنی ئازادیخوازانەیە لە بواری خەباتی جەماوەرییدا، کە لەسەر پایەی خۆڕێکخستن و خۆچالاکی و خۆبڕیرادان و خۆجێبەجێکردنی تاکی چەوساوە لە خواڕەوەڕا، لە بنکەی جەماوەریی فراوان و لە نێوەندی ژیانی کۆمەڵایەتیدا وەك ئەڵتەرناتیڤی ڕێکخستن و چالاکی و فەرمانبەری و جێبەجێکردن لەسەر بنەمای گوێرایەڵیی بۆ سەرەوە و شێوازی قوچکەییانەی (هیراشی) ڕێکخسنی باو، کە دەسەڵات و ئاراستە ڕامیارییە دەسەلاتخوازەکان بۆ ڕاگرتن و پاراستنی سیستەمی چینایەتی، بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانی پێ لە قاڵب دەدەن و گیانی ئازادیخوازیی و کارابوون و دەستپێشخەریی لە تاكی چەوساوە دەسێننەوە و دەیکەنە تاکی خۆشباوەڕ و پاشکۆ و ملکەچی بڕیارە پێشتر دریاریکراوەکان. ئەم شێوازە لە کوشتنی گیانی کارابوون و چالاکبوون و بەدەربەستبوون، تەنیا لەلایەن دەسەڵات و پارتە پارلەمانیییەکانەوە نەگیراوەتەبەر، بەڵکو فێرگە و ئاراستە سۆشیالیستییە دەسەڵاتخواز (پڕۆ-مارکسیزم)ەكانیش، ئەوەی کە بۆرجوازی نەیتوانیوە کۆمەڵایەتیی بکاتەوە، ئەوان بەلەخۆبوردووییەوە بۆ کۆمەڵگەی چینایەتی ئەنجامیان داوە.
ئەناکۆسەندیکالیزم وەك ڕێبازی یەکێتیگەرایی شۆڕشگێرانە لەبەرامبەر هەوڵە خۆشباوەڕگەر و خەڵەتینەرەکانی بۆرجوازی بەوەی بە پارانەوە و چاوەڕوانی و متمانە بە نوێنەرە پارلەمانییەکان، بەوەی ڕۆژێك لە ڕۆژان ژیان و گوزەرانی چینە ژێردەستەکان (ناسەروەرەکان) باشتر دەبێت، هەروەها لەبەرامبەر خۆشباوەڕیی و پاشکۆکردنی چین و توێژە ژێردەستەکان لە دووی پارتە ڕامیارییەکانی دەستەبژێران، بەوەی ئەگەر چەوساوان وزە و هێزی خۆیان بکەنە پاڵپشتی پارتی پێشڕەو و دەستەبژێرە فەرماندەرەکەی، ئەوا پاش بەدەسەلاتگەیشتنی ئەو جەنابانە، چەوساوان بە ئاواتەکانی خۆیان دەگەن و جیاوازییە چینایەتییەکان وەك بەفری بەهاران بە جادووی پێشرەویی ئەوان دەتوێتەوە. ئەنارکۆ سەندیکالیزم لەبەرامبەر ئەو فریوکارییە هەزارانباربووانەدا وەك ئەلتەرناتیڤی خۆڕابوونی چەوساوان و خۆرزگارکردن چەوساوان لە نوێنەرایەتی پارلەومانیی و پێشڕەوایەتی دیکتاتۆری پارتەکان، وەك وەڵامدانەوە بە پێداویستی خەباتی چینایەتی لە دەروونی خودی بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی و جەماوەریی چەوساوانەوە، هاتووەتە مەیدان و هەر لە سەرەتاوە لە شێوەی ڕێکخستن و شێوازی خەبات و میکانیزمەکانی کار و چالاکی و ڕۆڵی تاکە چەوساوەکان لە دیاریکردنی داهاتووی خۆیاندا لەتەك یەکێتیگەرایی یاسایی و
پاشکۆگەرایی پارتە چەپەکاندا سنووربەندی کردووە. لە هزر و ئایدیای ئەنارکۆسەندیکالیستیدا ڕێکخراوە جەماوەرییەکان و خەباتی کۆمەڵایەتی سەنگەری لاوەکی و کاتیی خەباتی چینایەتی نین، بەڵکو تاکە سەنگەری شۆرشگێڕانە و چەکی کارای ئەو خەباتە پێکدەهێنن و هاوکات دەبنە یەکەی ڕێکخستنی کۆمەڵگەی داهاتوو. لەمەش واوەتر یەکێتییە شۆڕشگێرەکان لە ژیان و کاروبار و چالاکی ڕۆژانەدا هەوڵی لێدان لە پایەکانی سیستەمی چینایەتی دەدەن و دەخوازن هەر ئەمڕۆ و لە دەروونی سیستەمی چینایەتیدا سوونەت و کولتوور و پایەکانی ژیان و مامەڵەی مرۆڤی نوێ جێخستە بکەن و هاوسەنگی هێز لە خەباتی ڕۆژانەدا بەلای کۆمەڵگەی هاوبەش و هەروەزییدا بشکێننەوە.
جیاوازییە سەرەکییەکانی ئەنارکۆسەندیکالیزم وەك هزر و ئایدیای یەکێتییە شۆڕشگێڕانەکان لەتەك یەکێتییە کلاسیکە یاساییەکان و پاشکۆکان، ئەوەیە، کە لە بەرامبەر نێوەندگەرایی بڕیاردان و سنووربەندیی نەتەوەیی و نیشتمانیدا، خۆجێی چالاکی دەکەن و جیهانی بیردەکەنەوە، لە بەرامبەر پێهکاتەی قوچکەیی ڕێکخستندا، خوازیاری پێكھێنانی یەکێتی پیشەیی سەربەخۆ و یەکگرتووە لە تۆڕی کۆمەڵایەتیدا لەسەر بنەمانی فیدرالیستیی، لە بەرامبەر گوڕیڕایەڵی نێوەندی و یاسا و دەوڵەت، خەریکی هەڵخڕاندنی خەباتی ڕاستەخۆ و کتوپڕ و مانگرتنی گشتی دەبێت، لە بەرامبەر دەوڵەتییکردنەوە و بازارئازادی نیئۆلیبراڵیزم، کار بۆ پێکهێنانی هەرەوەزییە ئازادەکان و خۆبەڕێوەبەرایەتی چین و توێژە بندەستەکان لە شوێنی کار و ژیانی خۆیاندا دەكات، بە واتایەکی دیکە واتە دەستکۆتاکردنی هەنگاو بە هەنگاوی سەروەران و سیستەمی چینایەتی لە ژیانی ڕۆژانەدا، پێبەپێی هوشیاربوونەوە و ڕیکخرانوون و دەستبەکاربوون و پەرەگرتنی هێزی یەکگرتووی چەوساوان بۆ سەپاندنی ویست و خواستیان و کۆمەڵایەتیبوونەوەی کولتووری هاوبەشیی و هاریکاری و هەرەوەزیی ژیانی مرۆڤەکان لە کۆمەڵگە ئازادە بێسەروەرەکاندا و کۆتاییهێنانی یەکجاریی بە سەرکوت و نایەکسانی و نادادپەروەریی کۆمەڵایەتی. (و.ك)
Berrayyekî kurt lemerr Enarkosendîkalîzm
Berrayyekî kurt lemerr Enarkosendîkalîzm
Enarkosendîkalîzm, şêwazî xebat û rêkxistinî azadîxwazaneye le bwarî xebatî cemawerîyda, ke leser payey xorrêkxistin û xoçalakî û xobrrîradan û xocêbecêkirdnî takî çewsawe le xwarrewerra, le binkey cemawerîy frawan û le nêwendî jyanî komellayetîda wek ellternatîvî rêkxistin û çalakî û fermanberî û cêbecêkirdin leser bnemay gwêrayellîy bo serewe û şêwazî quçkeyyaney (hîraşî) rêkxisnî baw, ke desellat û araste ramyarîye deselatixwazekan bo ragirtin û parastinî sîstemî çînayetî, bzûtnewe komellayetîyekanî pê le qallb deden û gyanî azadîxwazîy û karabûn û destipêşxerîy le takî çewsawe desênnewe û deykene takî xoşbawerr û paşko û milkeçî birryare pêştir diryarîkrawekan. Em şêwaze le kuştinî gyanî karabûn û çalakbûn û bederbestibûn, tenya lelayen desellat û parte parlemanîyyekanewe negîraweteber, bellku fêrge û araste soşyalîstîye desellatixwaz (prro-markisîzm)ekanîş, ewey ke borcwazî neytwanîwe komellayetîy bkatewe, ewan belexoburdûyyewe bo komellgey çînayetî encamyan dawe.
Enakosendîkalîzm wek rêbazî yekêtîgerayî şorrşigêrane leberamber hewlle xoşbawerrger û xelletînerekanî borcwazî bewey be paranewe û çawerrwanî û mitmane be nwênere parlemanîyekan, bewey rojêk le rojan jyan û guzeranî çîne jêrdestekan (naserwerekan) baştir debêt, herweha leberamber xoşbawerrîy û paşkokirdnî çîn û twêje jêrdestekan le dûy parte ramyarîyekanî destebjêran, bewey eger çewsawan wze û hêzî xoyan bkene pallpiştî partî pêşrrew û destebjêre fermanderekey, ewa paş bedeselatgeyiştnî ew cenabane, çewsawan be awatekanî xoyan degen û cyawazîye çînayetîyekan wek befrî beharan be cadûy pêşrewîy ewan detwêtewe. Enarko sendîkalîzm leberamber ew frîwkarîye hezaranbarbuwaneda wek elternatîvî xorrabûnî çewsawan û xorizgarkirdin çewsawan le nwênerayetî parlewmanîy û pêşrrewayetî dîktatorî partekan, wek wellamdanewe be pêdawîstî xebatî çînayetî le derûnî xudî bzûtnewey komellayetî û cemawerîy çewsawanewe, hatuwete meydan û her le seretawe le şêwey rêkxistin û şêwazî xebat û mîkanîzmekanî kar û çalakî û rollî take çewsawekan le dyarîkirdnî dahatûy xoyanda letek yekêtîgerayî yasayî û
paşkogerayî parte çepekanda snûrbendî kirduwe. Le hzir û aydyay enarkosendîkalîstîda rêkixrawe cemawerîyekan û xebatî komellayetî sengerî lawekî û katîy xebatî çînayetî nîn, bellku take sengerî şorşigêrrane û çekî karay ew xebate pêkdehênin û hawkat debne yekey rêkxistinî komellgey dahatû. Lemeş wawetir yekêtîye şorrşigêrekan le jyan û karubar û çalakî rojaneda hewllî lêdan le payekanî sîstemî çînayetî deden û dexwazn her emrro û le derûnî sîstemî çînayetîda sûnet û kultûr û payekanî jyan û mamelley mrovî nwê cêxiste bken û hawsengî hêz le xebatî rojaneda belay komellgey hawbeş û herwezîyda bişkênnewe.
Cyawazîye serekîyekanî enarkosendîkalîzm wek hzir û aydyay yekêtîye şorrşigêrranekan letek yekêtîye klasîke yasayyekan û paşkokan, eweye, ke le beramber nêwendgerayî birryardan û snûrbendîy neteweyî û nîştmanîda, xocêy çalakî deken û cîhanî bîrdekenewe, le beramber pêhkatey quçkeyî rêkxistinda, xwazyarî pêkhênanî yekêtî pîşeyî serbexo û yekgirtuwe le torrî komellayetîda leser bnemanî fîdralîstîy, le beramber gurrîrrayellî nêwendî û yasa û dewllet, xerîkî hellxirrandinî xebatî rastexo û ktupirr û mangirtnî giştî debêt, le beramber dewlletîykirdnewe û bazarazadî nîolîbrallîzm, kar bo pêkhênanî herewezîye azadekan û xoberrêweberayetî çîn û twêje bindestekan le şwênî kar û jyanî xoyanda dekat, be watayekî dîke wate destkotakirdnî hengaw be hengawî serweran û sîstemî çînayetî le jyanî rojaneda, pêbepêy huşyarbûnewe û rîkixranûn û destbekarbûn û peregirtnî hêzî yekgirtûy çewsawan bo sepandinî wîst û xwastyan û komellayetîbûnewey kultûrî hawbeşîy û harîkarî û herewezîy jyanî mrovekan le komellge azade bêserwerekanda û kotayîhênanî yekcarîy be serkut û nayeksanî û nadadperwerîy komellayetî. (Û.k)
ئایدیۆلۆجی ئه‌نارکیزم
ئایدیۆلۆجی ئه‌نارکیزم
ئه‌نارکیزم ڕه‌وتێکی دیاریکراوی هزرییە له هزری کۆمه‌ڵایه‌تییدا، که په‌یڕه‌وانی خوازیاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی چه‌پاوڵگه‌رییه (monopolies) ئابوورییه‌کان و له‌نێوبردنی گشت ده‌زگه ڕامیاریی و کۆمه‌ڵایه‌تییه سه‌رکوتگه‌ره‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ن. له‌بری سیسته‌می ئابووریی سه‌رمایه‌داری، ئه‌نارکیسته‌کان خوازیاری کۆمه‌ڵه ئازاده‌کانی گشت هێزه به‌رهه‌مهێنه‌ره‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ن، له‌سه‌ر بنه‌مای کاری هه‌ره‌وه‌زی، که تاکه ئامانجیان، دابینکردنی پێداویستییه‌کانی هه‌موو ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگه‌یه. ئه‌وان له‌بری ده‌وڵه‌ته نه‌ته‌وه‌ییه هه‌نووکه‌ییه‌کان و دەزگە ڕامیارییە دابڕاو و بیرۆکراتیكه‌کانیان، خوازیاری فیدراسیۆنی کۆمیونیتییە ئازاده‌کانن، که له‌سه‌ر بنه‌مای هاوبه‌رژه‌وه‌ندێتی ئابووریی و کۆمه‌ڵایه‌تییان پێکه‌وه په‌یوه‌ستن و به هاریکاری بەرامبەرانە و ڕێکه‌وتنی ئازادانه، کاروباره‌کانیان جێبه‌جێدەکه‌ن.
هه‌ر که‌سێك بە وردبینیییەوە له گه‌شه‌ی ئابووریی و ڕامیاریی سیسته‌می کۆمه‌ڵایه‌تی هه‌نووکه‌یی بکۆڵێته‌وه، بۆی ده‌رده‌که‌وێت که ئه‌م ئامانجانه له بیرۆکەی یوتۆپیایی کەمایەتییەکی خەیاڵپەروەرەوە سه‌رچاوه ناگرن، به‌ڵکو سه‌ره‌نجامی لوجیکییانه‌ی توێژینه‌وه‌ی قوڵی ناڕێکییه کۆمڵایه‌تییه جێکه‌وته‌کانن، که له‌ته‌ك هه‌ر قۆناخێکی تازه‌ی بارودۆخی کۆمه‌ڵایه‌تیی هەنووکەییدا، خۆیان به شێوه‌یه‌کی ئاشکراتر و زیانمەندتر دەخەنەڕوو. سه‌رمایه‌داری چه‌پاوڵگه‌رانەی هاوچه‌رخ و ده‌وڵه‌ته سه‌رتاپاگیره‌کان، ته‌نیا دواقۆناخی په‌ره‌سه‌ندنێکن، که به ناچاریی بە لووتکه‌ی دەگات و دەرباز و کۆتاییه‌کی دیکەی نابێت.
په‌ره‌سه‌ندنی نه‌هامه‌تباری سیسته‌می ئابووریی هه‌نوووکه‌یی، که بووه‌ته هۆی که‌ڵه‌که‌کردنی تەواوی سامانی کۆمه‌ڵایه‌تی له ده‌ستی که‌مایه‌تیکی به‌رته‌ر و سه‌رکوتی به‌رده‌وامی جه‌ماوه‌ری به‌رینی خه‌ڵك، بواری بۆ کاردانه‌وه‌ی ڕامیاریی و کۆمه‌ڵایه‌تیی هه‌نووکه‌یی ڕه‌خساندووه و ته‌نانه‌ت له هه‌موو ڕوویه‌که‌وه بووه‌ته هاوه‌ڵدوانه‌ی. سیسته‌می هه‌نووکه‌یی، به‌رژه‌وه‌ندی زۆرینه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی مرۆیی، کردۆته قوربانی به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی چه‌ند که‌سێك و سه‌ره‌نجام به‌شێوه‌یه‌کی سیستیماتیك، په‌یوه‌ندی ڕاستینه‌ی نێوان مرۆڤه‌کانی له‌نێوبردووه. خه‌ڵکی ئەوەی له بیرکردووه، که پیشه‌سازی بۆخۆی ئامانج نییه، به‌ڵکو ده‌بێت ته‌نیا ئامرازێك بێت بۆ دابینکردنی ژیانی مرۆڤ و که‌ره‌سته پێویستەکان و ده‌سه‌به‌رکردنی هه‌لی به‌هره‌مه‌ندبوون له ڕۆشنبیرییه‌کی باڵاتری کولتووریی. له هه‌ر کوێ پیشه‌سازی
ببێته هه‌موو شتێك، له‌وێنده‌رێ کار گرنگی ئاکاریی خۆی له‌ده‌ستده‌دات و مرۆڤ ده‌بێته هیچ، لێره‌وه ڕێڕه‌وی سه‌رکوتگه‌رانه‌ی ئابووریی ده‌ستپێده‌کات، که نه‌هامه‌تباریی شێوازه‌کانی کارکردن هیچیان له سه‌رکوتگه‌ریی ڕامیاریی که‌متر نابێت. له‌ڕاستیدا سه‌رکوتی ڕامیاریی و ئابووریی، هه‌ردووك به‌شێوه‌یه‌کی هاوتا ته‌واوکه‌ری یه‌کدین و له یه‌ك سه‌رچه‌شمه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێن.
سیسته‌می کۆمه‌ڵایه‌تی هاوچەرخ، له نێوه‌وه‌ڕا، ڕێکخستنی کۆمه‌ڵایه‌تیی هه‌ر وڵاتێكی به‌سه‌ر چینی دژبه‌یه‌کدا دابه‌شاندووه و له ده‌ره‌وه‌شڕا، بازنه هاوبه‌شه ڕۆشنبیرییه‌کانی، له نه‌ته‌وه دژبه‌یه‌که‌کاندا تێكشکاندووه؛ هه‌ردووك، چینه‌کان و نه‌ته‌وه‌کان، له دوژمنایەتییەکی بێکۆتاییدا ڕووبەڕووی یه‌کدی ده‌بنەوە و به‌هۆی جه‌نگه بەردەوامەکانیانەوە ژیانی کۆمه‌ڵایەتییان لە بارگرژیی به‌رده‌وامدا ڕاگرتووه. دوو جه‌نگی جیهانی له نیوسه‌ده‌دا و شوێنەوارە ترسناکه‌کانیان و مه‌ترسی بەردەوامی هه‌رساته ڕوودانی جه‌نگه تازه‌کان، که ئه‌وڕۆکه باڵی به‌سه‌ر هه‌موو گه‌لاندا کێشاوە، ته‌نیا سه‌ره‌نجامی لۆجیکیانه‌ی وه‌ها بارودۆخێکی له‌توانابه‌ده‌رن، که بۆی هەیە ببێتە هۆی نه‌هامه‌تیی زیاتری جیهانی. هۆکاری ئاشکرای ئه‌وه‌یە، که ئه‌وڕکه زۆربه‌ی ده‌وڵه‌ته‌کان وابەستەن، به‌شێکی زۆر له داهاتی ساڵانه‌ی بەرهەمی کۆمەلایەتی بۆ به‌ناو پارێزگاری نه‌ته‌وه‌یی و دانه‌وه‌ی قه‌رزی جه‌نگه‌کانی پێشووتر دەخه‌نه‌لاوه، ئەمە سه‌لمێنه‌ری ناله‌باری و چاره‌هه‌ڵنه‌گری بارودۆخی ئه‌وڕۆکه‌ییه؛ پێویستە بۆ هه‌ر که‌سێك ڕۆشبێت، ئاساییشێك که ده‌وڵه‌ت پاگه‌نده‌ی دابینکردنی بۆ تاکه‌کان ده‌کات، خه‌رجی له سوودی زیاتره.
ده‌سه‌ڵاتی گەشەسێنی دابڕاوی بیرۆکراسی ڕامیاریی، کە له لانکه‌وه تاكو نێوگۆڕ، ژیانی مرۆڤ، چاودێری و سه‌رپه‌رستیده‌کات، ڕۆژ بە ڕۆژ ڕێگری زیاتر له‌سه‌ر ڕێی هاریکاری نێوان مرۆڤەکان دروستده‌کات. سیسته‌مێك که له هه‌ر کارکردێکیدا خۆشگوزەرانی به‌شێکی زۆری خه‌ڵك و تەنانەت نه‌ته‌وه‌کان به قوربانی هه‌وه‌سی خۆپه‌رستیی له‌پێناو ده‌سه‌ڵات و به‌رژه‌وه‌ندی ئابووریی که‌مایه‌تییه‌کی بچووك ده‌کات و به‌پێی پێداویستی ده‌بێته هۆی تێكدانی په‌یوه‌ندییه کۆمه‌ڵایتییه‌کان و هه‌ڵگیرساندنی جه‌نگی هه‌ر که‌س و لایەك دژی هه‌مووان. ئه‌م سیسته‌مه ته‌نیا ڕێکخەری ده‌سته‌بژێرانی دیار و کاردانەوەی کۆمەڵایەتییە، که ئه‌وڕۆکه به‌رجه‌سته‌بوونی ته‌واوه‌تی له فاشیزمی نوێ و ده‌وڵه‌تی سه‌راپاگیردا ده‌رده‌که‌وێت. زۆر له ده‌سه‌ڵاتخوازیی پاشایه‌تی بێچه‌ندوچوونی سه‌ده‌کانی
ڕابوردوو تێپەڕیکردووە و هەوڵدەدات هه‌موو چالاکییه مرۆییه‌کان بخاتە ژێر ڕکێفی ده‌وڵه‌تەوە. “هەموو شتێك بۆ ده‌وڵه‌ت؛ هەموو شتێك له ڕێی ده‌وڵه‌ته‌وه؛ هیج شتێك بەبێ ده‌وڵه‌ت نابێت!” تیئۆلۆگی بووه‌ته بیرۆکەی دووبارەبووی ڕامیاریی نوێ، که جیاوازی سیستەمەکەی له‌ته‌ك تیئۆلۆگی (اللاهوتیة) کلیساییدا ”خوا هه‌موو شتێكە و مرۆڤ هیچ”، لە باوەڕی ڕامیاریی نوێدا دەکاتە ”ده‌وڵه‌ت هه‌موو شتێکه و هاووڵاتی هیچ” نییە. به هه‌مان شێوه، کە ده‌ربڕینی “ویستی خوا” بۆ ڕه‌وایه‌تیدان به ویستی (ئیرادەی) چینە بەرتەرەکان بەکاردەبرا، هەروا ئه‌وڕۆکه‌ش له‌پشت په‌رده‌ی ”ویستی ده‌وڵه‌ت”ه‌وه، ته‌نیا به‌رژه‌وه‌ندی خۆپه‌رستانه‌ی ئه‌وانه شاردراوه‌ته‌وه، کە خۆیان ڕاسپیردراو دەبینن، ئەم ویستە بە تێگەیشتنی خۆیان لێکبدەنەوە و به‌سه‌ر خه‌ڵکدا بیسەپێنن.
له ئه‌نارکیزمی هاوچه‌رخدا، دوو ڕه‌وتی گه‌وره به‌یه‌ك ده‌گه‌ن، که لە پێش و له ده‌می شۆڕشی فه‌ره‌نسه‌دا، ئاوا دەربڕینگەلێکی بەرجەستە لە نێوەندی ڕۆشنبیریی ئەوروپادا هەبوون: سۆشیالیزم و لیبرالیزم. سۆشیالیزمی هاوچه‌رخ کاتێك گەشەی کرد، که چاودێرانی وردبینی ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تی به‌دڵنیاییەکی زۆره‌وه بۆیان ده‌رکه‌وت، که دەستوورە ڕامیارییەکان و گۆڕینی شێوەکانی میرایەتی (حکومه‌ت) هیچ کات ناتوانن ڕیشه‌ی گرفتە گه‌وره‌که، کە به ”پرسی کۆمه‌ڵایه‌تی” ناوی ده‌به‌ین، چاره‌سه‌ر بکەن. لایەنگرانی به‌م سه‌ره‌نجامه گه‌یشتن، تا کاتێك کە خه‌ڵك له‌سه‌ر بنچینه‌ی دارابوون و دارانەبوونی خاوەندارێتی به‌سه‌ر چینه‌کاندا دابه‌ش بووبن، یەکسانی کۆمەلایەتیی و باری ئابووریی لە بەرژەوەندی هەمووان لە توانادا نییە، چینگەلێك کە لەئارادابوونیان پێشوەخت هەر بیرۆکەیەکی کۆمەڵگەی کەتواریی دووردەخاتەوە. به‌م جۆره ئەو بڕوایە گەشەدەکات، که ته‌نیا هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی چەپاوڵگەرییە ئابوورییه‌کان و دامەزراندنی خاوه‌ندارێتی هاوبه‌شی ئامرازه‌کانی به‌رهه‌مهێنان، مەرجی لەتوانادابوونی هاتنەدی دادپه‌روه‌ری کۆمه‌ڵایه‌تیین، تەنیا بەو مەرجانە کۆمه‌ڵگه، دەبێتە کۆمەڵگه‌یه‌کی ڕاستینه و ئامانج لە کاری مرۆڤ، به‌هره‌کێشی نایێت، به‌ڵکو لەپێناو به‌خته‌وه‌ری هه‌موواندا ده‌بێت. به‌ڵام هه‌ر کە سۆسیالیزم دەستی بە کۆکردنه‌وه‌ی هێزه‌کانی کرد و بوو بە بزاڤێك، بەهۆی کارایی هەلومەرجی کۆمەڵایەتییەوە لە وڵاتانی جۆراوجۆردا، له‌پڕ هەندێك جیاوازی له تێڕوانیندا ده‌رکه‌وتن. ڕاستییه‌که‌ی ئه‌وه‌یه، که هه‌موو چەمکە ڕامیارییەکان، له تیئۆکراسییەوە (فەرمانڕەوایی ئایینی-theocracy) تا ئیمپراتۆری و دیکتاتۆری، کارایییان له‌سه‌ر به‌شگه‌لێکی دیاریکراوی بزاڤی سۆشیالیستی داناوە.
لە هەمان کاتدا، دوو ڕه‌وتی گه‌وره‌ی دیکە لە هزری ڕامیارییدا، کارایی یه‌کلاکه‌ره‌وه‌یان له‌سه‌ر په‌ره‌سه‌ندنی بۆچوونه سۆشیالیستییه‌کان دانا: لیبرالیزم، بەتوندی هۆشمەندانی پێشکەوتووی وڵاتانی ئه‌نگلۆساکسۆن، به‌تایبه‌تی هۆڵه‌نده و ئیسپانیا و چەمکی دێمۆکراسی هەژان، ئەوەی که ڕۆسۆ له ”ڕێکه‌وتنی کۆمه‌ڵایه‌تی”یدا ده‌ریبڕیبوو و هەروا کارایی بەرچاوی لەسەر نوێنەرانی لەنێو ڕابەرانی ژاکوبینگه‌ری فه‌ره‌نسه‌دا دانابوو. لە کاتیكدا کە لیبرالیزم له تیئۆرییە کۆمەڵایەتییەکانیدا لە تاکه‌وه ده‌ستیپێده‌کرد و هیواداربوو، کە ڕادەی کاکردەکانی ده‌وڵه‌ت تا کەمترین ڕادە سنوورداربکات، لە بەرامبەردا دێمۆکراسی له‌سەر چەمکێکی ئەبستراکتی کۆمەڵگەرایانە پێداگریی کرد، ویستی گشتی ”general will”ی ڕۆسۆ، کە هەوڵیدەدا له ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌دا پیادەی بکات. لیبرالیزم و دێمۆکراسی چه‌مکی به‌رجه‌سته‌ی ڕامیاریی بوون، به‌ڵام له‌وێوه که لایه‌نگرانی سه‌ره‌کی هەردووك زۆر به‌که‌می پرسه ئابوورییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌یان لەبەرچاو دەگرت، په‌ره‌سه‌ندنی فرەتری ئەو بارودۆخە، به‌کرده‌وه نەیدەتوانی لەتەك بنه‌ما سه‌ره‌تاییه‌کانی دێمۆکراسی بگونجێت و هەروا کەمتر لەتەك ئەوانەی لیبرالیزمدا دەهاتەوە. دێمۆکراسی بە دروشمی ”یه‌کسانی هه‌موو هاووڵاتیان له‌به‌رده‌م یاسا” و لیبرالیزم، بە دروشمی ”مافی مرۆڤ به‌سه‌ر خۆدا بوون”، هه‌دووكیان لە که‌توارییه‌کانی ئابووری سه‌رمایه‌داریدا شکستیانخوارد. تا کاتێك، که میلیۆنان مرۆڤ له هه‌ر وڵاتێکدا ناچاربن، کاری خۆیان به که‌مایه‌تییه‌که‌ی که‌می داراکان بفرۆشن و ئه‌گه‌ر کڕیارێك به‌ده‌ستنه‌هێنن، تووشی خراپترین نه‌هامه‌تی ده‌بن، ئەوەی پێیدەوترێت “یه‌کسانی هەمووان له‌به‌ردەم یاسا”، هه‌ر لەو کاتەوەی کە یاساکان لەلایەن ئه‌وانەوە ده‌نووسرێنەوە، که خۆیان بە خاوه‌نی سامانی کۆمه‌ڵایه‌تی دەزانن، تەنیا فێڵێكە لەوانەی کە بڕوایان پێی هەیە. به‌ڵام هەروا لە هەمان ڕێوە، ناتوانرێت قسه له “مافی تاك بەسەر خۆیدا” بکرێت، ئەو مافە لەوێدا کۆتاییدێت، کاتێك کە کەسێك بۆ ئەوەی نەمرێت، ناچار بێت خۆی بخاتە ژێر ڕکێفی ئابووریی که‌سێکی دیکەوە.
لە خاڵی نێوکۆیی لەتەك لیبرالیزمدا، ئه‌نارکیزم نوێنەرایەتی بۆچوونی ”کامه‌رانی و خۆشگوزاری تاك دەبێت له گشت پرسە کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کاندا پێوه‌ر بێت” دەکات. هه‌روه‌ها، وه‌ك خاڵی نێوکۆیی لەتەك نوێنەرایەتی فراوانی تێڕوانینی لیبرالی، ئەنارکیزم هەمان بۆچوونی ”که‌مکردنه‌وه‌ی ڕۆڵ و کارکردەکانی میرایەتی، تا کەمترین ئاست”ی هه‌یه. لایەنگرانی تا ئەوپەڕی ڕادە پەیگیرییان لەسەر ئەم بیرۆکەیە کردووە و خوازیاری لەنێوبردنی هەموو دامودەزگەکانی دەسەڵاتی
ڕامیاریی له ژیانی کۆمه‌ڵایەتیدا بوون. کاتێك جێفرسۆن [Jefferson ] چەمکی بناخه‌یی لیبرالیزمی به‌م شێوه‌یه ده‌رده‌بڕێت ” باشترین میرایەتی ئه‌وه‌یه، که که‌مترین فه‌رمانڕه‌وایی هەبێت ”. لای ئه‌نارکیستەکانیش وەك سۆرۆ (Thoreau) ده‌ڵێت : “ باشترین میرایەتی ئەوەیە، که له بنه‌ڕه‌ته‌وه هیچ فه‌رمانروایی ناکات”.
وەك خاڵی نێوکۆیی لەتەك بنیاتنەرانی سۆشیالیزمدا، ئه‌نارکیسته‌کان خوازیاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی گشت فۆرم و شێوه‌کانی پاوانگه‌ری ئابووریین و پێداگری لەسەر خاوه‌ندارێتی هاوبه‌شی زه‌مین و گشت ئامرازه‌کانی به‌رهه‌مهێنان ده‌کەن، به‌جۆرێك که سوودوه‌رگرتن لێیان، به‌بێ هه‌ڵاواردن، بۆ هه‌مووان لواوبێت؛ لەوێوە کە ئازادی کەسیی و کۆمه‌ڵایه‌تیی، ته‌نیا له‌سه‌ر بناخەی هه‌لومه‌رجی یه‌کسانی ئابووریی بۆ هه‌مووان دەتوانرێت ده‌سه‌به‌ر بکرێت. له‌نێو خودی بزاڤی سۆشیالیستیشدا، ئه‌نارکیسته‌کان نوێنەرایەتی ئەو ڕوانگه‌یە دەکەن، که خه‌بات دژی سه‌رمایه‌داری، لە هەمانکاتدا ده‌بێت خه‌بات بێت دژ بە گشت ده‌زگه سه‌رکوتگه‌رییه‌کانی ده‌سه‌ڵاتی ڕامیارییش، چونکە به‌درێژایی مێژوو، به‌هره‌کێشی ئابووریی، هه‌رده‌م شان بە شانی چه‌وسانه‌وه‌ی ڕامیاریی و کۆمه‌ڵایه‌تی بووه. به‌هره‌کێشیی مرۆڤ لە مرۆڤ و زاڵبوونی (domination) مرۆڤ به‌سه‌ر مرۆڤدا، هاوەڵدوانەن و هەریەکەیان مه‌رجی مانه‌وه‌ی ئەوی دیکەیانە.
تا کاتێك لەنێو کۆمه‌ڵگه‌دا دوو دەستەی دژبەیەکی دارا و نه‌دار لە ڕووبەڕووبوونەدا بن، ده‌وڵه‌ت وەك ئامرازی پارێزگارییکردن لە بەرتەرییەکانی که‌مایه‌تی دارا، پێویستییەکی بێچەندوچوون دەبێت، تاوەکو بتوانێت پارێزگاریی لە خاوەنداییەتەکەی خۆی بکات. کاتێك ئه‌و باره نادادوەرانە کۆمه‌ڵایه‌تییه نامێنێت و نه‌زمی باشتری بەڕێوەبەرایەتی شتەکان جێی دەگرێتەوە، لەوێدا هیچ مافێکی تایبه‌ت به فه‌رمی ناناسرێت و تەنیا ئامانجی سەرەکیی بەرژوەندی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگە دەبێت، دەبێت به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی کاروباری ئابورریی و کۆمه‌ڵایه‌تیی جێگەی فه‌رمانڕه‌وایی سەرووخەڵکیی بگرێتەوە، یا وەك سانت سیمۆن (Saint Simon) دەڵێت ”ڕۆژگارێك دێت، کاتێك کە هونه‌ری فه‌رمانڕه‌واییکردن بەسەر مرۆڤدا ئاسەواری نامێنێت، هونه‌رێکی نوێ جێگه‌ی ده‌گرێته‌وه، هونه‌ری به‌رێوه‌به‌بردنی شتەکان”. لەم ڕووەوە، ده‌توانرێت ئه‌نارکیزم به جۆرێك له سۆشیالیزمی خۆبه‌خشانه (voluntary Socialism) دابنرێت.
ئه‌مە ئەو تیئۆرییه‌ش دەگرێتەوە کە لەلایەن کارل مارکس و په‌یڕه‌وانییەوە
داڕێژراوە، ئەوەی که ده‌وڵه‌ت، له شێوه‌ی دیکتاتۆریی پرۆلیتاریادا، قۆناخێکی پێویستی [بێچەندوچوونی] گواستنه‌وه‌یه بەرەو کۆمه‌ڵگەی بێچین، کە تێیدا ئه‌و ده‌وڵه‌ته، پاش کۆتاییهاتن بە ململانێ چینایه‌تییەکان و له‌نێوچوونی خودی چینه‌کان، بەخۆی خۆی هه‌ڵده‌وه‌شینێته‌وه و له‌سه‌ر تابلۆکان ونده‌بێت. ئه‌م چەمکه، له‌مه‌ڕ سروشتی کەتواریی ده‌وڵه‌ت و گرنگیی لە مێژووی هۆکارەکانی ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاریدا، بەتەواوی بە هه‌ڵه‌دا چووە، بەتەنیا سەرەنجامی لۆجیکیانەی ئەوەیە، کە بە ماتریالیزمی ئابووریی ناودەبرێت، کە لە هەموو دیاردە مێژوویەکاندا، تەنیا کارایی بێچەندوچوون (بێگەڕانەوە)ی شێوازەکانی بەرهمهێنانی ئەو ساتە دەبینێت. لەژێر کارایی ئەم تیئۆریەدا خەڵكی وەك ”سەرخانێکی بێوێنەی دادوەرانە و ڕامیارانەی ژێرخانی ئابووری”، گشت جۆرە جیاوازەکانی ده‌وڵه‌ت و شێوه‌کانی دیکەی ده‌زگه‌کۆمه‌ڵایەتییەکانی لەبەرچاو دەگرت. له‌ڕاستیدا هه‌ر به‌شێك له مێژوو هه‌زاران نموونه‌ی ئەو ڕێگەیانەمان بۆ دەخاتەڕوو، که تیایاندا گەشەکردنی ئابووریی وڵاتان بەهۆی دەوڵەت و ڕامیاریی دەسەڵاتەکەیەوە، چەندین سەدە دواکەوتووە.
بەر لە سه‌رهه‌ڵدانی پاشایه‌تیی کلیسایی، ئیسپانیا، پێشکه‌وتووترین وڵاتی ئەوروپایی بوو و له زۆربه‌ی بواره‌کانی به‌رهه‌مهێنانی ئابوورییدا، لە پله‌ی یه‌که‌مدا بوو. به‌ڵام پاش تێپەڕبوونی سه‌ده‌یه‌ك بەسەر سه‌رکەوتنی پاشایه‌تی مه‌سیحییدا، زۆربه‌ی پیشه‌سازییه‌کانی تەفروتونا بوون؛ ئه‌وی کە مابووه‌وه، له خراپترین باردا بوو. له زۆربه‌ی پیشەسازییه‌کاندا، گه‌ڕابوونه‌وه سه‌ر شێوازه سەرەتاییەکانی به‌رهه‌مهێنان. کشتوکاڵ له‌نێوچوو، کاناڵه‌کان و جۆگه‌کان وێران بوون و ناوچه‌گه‌لێكی زۆر له وڵات بووبوونه بیابان. سەرکوتگەریی خانزادان له ئەوروپا، به ”فەرمانە ئابوورییە” گەمژانە (ئەحمەقانە)کانی و ”یاسادانانی پیشەسازی”ی، که بچووکترین لادانی له شێوه پێشتر دیاریکراوه‌کانی به‌رهه‌مهێناندا به تووندی سزا ده‌دا و مۆڵه‌تی هیچ داهێنان و پێشخستێکی نەده‌دا، بۆ ماوەی چه‌ندین سه‌ده له وڵاتانی ئەوروپایی به‌ری به پێشکه‌وتنی پیشه‌سازیی گرتبوو و بووبووە ڕێگری گەشەی سروشتییانەی. ته‌نانه‌ت هەنووکەش پاش ئه‌زموونی ترسناکی دوو جه‌نگی جیهانی، ڕامیاریی دەسەڵاتی دەوڵەتە نەتەوەیییە گەورەکان جێگیردەبێت و دەبێتە گه‌وره‌ترین ڕێگری بەردەم نۆژه‌نکردنه‌وه‌ی ئابووری ئەوروپا.
له ڕوسیا، سەرەڕای ئەوەی که دیکتاتۆری به‌ناو پرۆلیتاریا که‌تواریی بووه‌ته‌وە،
ئامانجە تایبەتەکانی پارت به‌ری به‌هه‌ر جۆره ڕێکخستنه‌وه‌یه‌کی نوێی ڕاستینەی سۆشیالیستیی ژیانی ئابووریی گرتووه و وڵاتی ناچار بەکۆیلایەتی سه‌رمایه‌داری-دوڵه‌تی کردووە. دیکتاتۆریی پرۆلیتاریا، که سادە بڕواکان پێیانوابوو قۆناخێکی ناچاریی گواستنەوەیە بەرەو به سۆشیالیزمی ڕاسته‌قینه، ئه‌وڕۆکه وەرگۆڕاوە بۆ سه‌رکوتێکی ترسناك و ئیمپریالیزمێکی نوێ، که لە هیچ شتێکدا لەتەك دەوڵە فاشیستەکاندا جیاوازی نییە. پاگه‌نده‌ی ئەوە، تا کاتێك که کۆمه‌ڵگه هێشتا به‌سه‌ر چینی دژبەیەکدا دابه‌ش بووبێت، هەر دەبێت دەوڵەت درێژەی هەبێت، له‌به‌ر ڕۆشنایی گشت ئه‌زموونه مێژوویه‌کاندا، لە نوکته‌یه‌کی بێتام بەولاوەتر نییه.
هه‌موو جۆرێك له ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاریی، بۆ پاراستنی ئەوەی کە لەپێناویدا سەریهەڵداوە، جۆرێکی تایبه‌ت له کۆیله‌تی مرۆڤ دەسەپێنێت. دەوڵەت بەڕووی دەرەوەدا، بەو جۆرەی کە دەرکەوێت، له په‌یوه‌ند به دەوڵەتانی دیکە، بۆ ڕەوایەتیدان بەبوونی خۆی، جۆره دوژمنایه‌تییه‌کی ده‌ستکرد دروستدەکات، هه‌روا له نێوه‌وه‌ش ڕا، وەك مەرجی سەرەکی مانەوەی، کۆمەڵگە بەسەر هۆز و توێژ و چینه‌کاندا دابەشدەکات. گه‌شه‌ی بیرۆکراسی بۆلشه‌ڤیکی له ڕوسیا، له‌ژێر نێوی دیکتاتۆری پڕۆلیتاریا [ که هیچ کات، بێجگه له دیکتاتۆری تاقمێکی بچووك به‌سه‌ر پرۆلیتاریا و ته‌واوی خەڵکی ڕوسیادا، شتێکی دیکە نه‌بووه] تەنیا نموونه‌یه‌کی تازەیە له ئه‌زموونه کۆنە مێژووییه‌کان، که بێئەژمار هه‌موو جارێك خۆی دووباره کردووه‌ته‌وه. ئەم چینە سه‌روه‌رە تازەیە، که تاکو ئه‌وڕۆکه به خێرایی به‌ره‌و ئاریستۆکراسییەکی نوێ گەشە دەکات، به هه‌مان ڕۆشنی، که چین و توێژە بەرتەرەکان لە وڵاتانی دیکە له جەماوەری خه‌ڵك جیان، له جەماوەری جوتیاران و کرێکارانی ڕوسیه جیابووەته‌وه. ئه‌م باره هێشتاکە تواناپروکینتر ده‌بێت، کاتێك که دەوڵەتی سه‌رکوتگه‌ر، مافی سکاڵاکردنی چینه‌کانی خواره‌وه لە بارودۆخی جێگیر ڕەتبکاتەوە و هه‌ر ناڕه‌زایه‌تی ده‌ربڕێنێك بە مه‌ترسییەك بۆ سەر گیانیان تەواو بێت.
به‌ڵام تەنانەت پلەیەکی بەرزتریش لە یه‌کسانی ئابووریی، له‌وه‌ی که له ڕوسیا بوونی هەیە، ناتوانێت مسۆگه‌رییه‌ك بێت، له به‌رامبه‌ر نادادپەروه‌ری ڕامیاریی و کۆمه‌ڵایه‌تیی. به‌ته‌نیا یه‌کسانی ئابووری، ناکاتە ئازادی کۆمه‌ڵایه‌تی. ڕێك هه‌ر ئه‌م خاڵه‌یه، که هیچ یه‌ك له فێرگە سۆشیالیستییه دەسەلاتگەراکان لێی تێنه‌گه‌یشتوون. لە زینداندا، لە تەکیەدا (الدير – cloister) ، یا سەربازگەکاندا
پلەیەکی بەرز لە یەکسانی ئابووریی بەدیدەکرێت، هەروەك چۆن گشت زیندانیان لە زیندانێکدا، هەمان سەرپەنا، هەمان خواردن، هەمان پۆشاك (uniform) و هەمان ئەركیان بۆ دیاریدەکرێت. ده‌وڵه‌تی کۆنی ئینکا (Inca) له پێرۆ و ده‌وڵه‌تی یەسوعی (Jesuit) له پاراگوای، دابینکاری یه‌کسانی ئابوورییان بۆ هه‌موو دانیشتوانیان، وەك سیستەمێکی جێگیر، دابینکردبوو، به‌ڵام له‌ته‌ك ئه‌وه‌شدا، لەوێدا دڕندەترین سه‌رکوتگەریی سەروەربوو و مرۆڤ وەك ڕۆبۆت کایەی دەستی سەران بوو و هیچ کارایی لەسەر بڕیارەکانی نەبوو. بەبێ هۆ نه‌بوو، که پرۆدۆن لە ”سۆشیالیزم”ی بێئازادیدا، خراپترین شێوە لە شێوەکانی کۆیله‌تی بەدیدەکرد. ئارەزووی دادپه‌روه‌ری کۆمه‌ڵایه‌تیی، ته‌نیا کاتێك ده‌توانێت به‌دروستی پەرەبسێنێت و کارایی دابنێت، که هه‌ستی ئازادیخوازیی و لێپرسراوه‌تی له مرۆڤدا گه‌شه‌بکات و پشتی پێببەستێت. به‌واتایه‌کی دیکە، سۆشیالیزم یا ئازادیخوازانەیە یا هەر بوونی نییە. له بەفەرمیناسینی ئەم ڕاستییەدا، له ڕاستی و قوڵی بەڵگەکانی دروستی ئه‌نارکیزم ده‌گه‌ین.
ده‌زگه‌کان له ژیانی کۆمه‌ڵگه‌دا هەمان کاردەکەن، که ئه‌ندامه فیزیکییه‌کان لە گژوگیا و گیانداراندا ئه‌نجامی ده‌ده‌ن، ئه‌وان ئه‌ندامەکانی جه‌سته‌ی کۆمه‌ڵگه‌ن. ئه‌ندامه‌کان به‌شێوەی خۆسەرانە گەشەناکه‌ن، به‌ڵکو بنەڕەتیان بۆ هه‌ندێك پێداویستی دیاریکراوی دەوروبەری مادیی و کۆمەڵایەتیی دەگەڕێتەوە. گۆڕانی هه‌لومه‌رجی ژیان، گۆڕانی ئه‌ندامەکان بەرهەم دەهێنێت. به‌ڵام ئه‌ندامـێك، هه‌میشه ئه‌رکێكی دیاریکراو یا پەیوەندیدار ئەنجام دەدات، که لەپێناو ئەنجامدانیدا گەشەی کردووە. هەروەها هەر لەتەك ئەوەی کە چیدی ئەرکەکەی بۆ بوونەوەرەکە پێویستی نامێنێت، بەرە بەرە لەنێو دەچێت یا دەگەڕێتەوە دۆخە سەرەتاییەکەی.
هه‌مان شت بەسەر ده‌زگه کۆمه‌لایه‌تییه‌کاندا دەگونجێت. ئه‌وانیش، به‌شێوەیەکی خۆسەرانە دروستنابن، به‌ڵکو بۆ دابینکردنی پێداویستی دیاریکراوی کۆمه‌ڵایەتی دێنە بوون. هەر لەم ڕێگەیەوە دەوڵەتی هاوچەرخ گەشەی کردووە، پاش ئەوەی که بەرتەرییە ئابوورییەکان و دابه‌شبوونە چینایه‌تییەکان و لەتەکیدا یەکانگیربوون، دەستی بە بەرجەستەکردنی هەرچی زیاتری خۆی لە چوارچێوەی سیستەمی کۆمەڵایەتیی کۆندا کرد. چینه دارا تازه دروستبووه‌کان پێویستییان به ئامرازی ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاریی هه‌بوو، بۆ ئەوەی پارێزگاری له بەرتەرییە ئابووریی و کۆمه‌ڵایه‌تییەکانی خۆیان لەبەرامبەر جه‌ماوه‌ری خه‌ڵکدا بکه‌ن. به‌م جۆره هه‌لومه‌رجی کۆمه‌ڵایه‌تیی گونجاو بۆ گەشەکردنی ده‌وڵه‌تی هاوچەرخ، وه‌ك
دەزگەی ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاریی، بۆ سه‌رکوتکردنی چینە ناداراکان و ژێرچەپۆکخستنیان پێكهات: ئەم ئەرکە هۆی سەرەکی بوونییەتی. لە ڕەوتی گەشەکردنە مێژووییەکەیدا شێوه دەرەکییەکانی گۆڕانیان به‌سه‌ردا هاتووه، به‌ڵام هەردەم ئەرکەکانی وەك خۆیان ماوه‌ته‌وه. تەنانەت بەردەوام خۆیان بەو ئەندازە فراوانکردووەتەوە، کە پشتیوانگەرانی خوازیاریبوون، کە خۆیان لە بواری چالاکییە کۆمەڵایەتییەکانی دیکەدا بخەنەگەڕ. ڕێك به‌و جۆره‌ی که ناتوانرێت کارکردی ئه‌ندامێکی ژیان خۆسەرانه بگۆڕدرێت، بۆ نموونه، که‌س ناتوانێت به چاوانی ببیستێت یا به گوێیه‌کانی ببینێت، هه‌رواش له توانای هیچ که‌سێکدا نییه، بتوانێت بە حەزی خۆی دەزگەی چه‌وسانه‌وه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی، [دەوڵەت]، بگۆڕێت بە ئامرازی ڕزگارکردنی چه‌وساوان.
ئه‌نارکیزم ڕێگه‌چاره‌ی ئامادەکراوی هه‌موو گرفته مرۆییه‌کان نییه، یا ئوتۆپیای نه‌زمی کۆمه‌ڵایه‌تیی بێکه‌موکوڕی نییە (به‌و شێوەی کە زۆر جار ناوبراوە)، لەو کاتەوەی سەریھەڵداوە، بەپێی بنچینەکانی، هەموو نەخشەڕێژیی و چەمکە بێچەندووچوونەکان ڕەتدەکاتەوە، باوه‌ڕی به هیچ ڕاستییه‌کی بێچه‌ندوچوون یا هیچ دوائامانجێکی دیاریکراو بۆ پێشکه‌وتنی مرۆڤایەتی نییه، به‌ڵکو باوه‌ڕی به پێگەیینی (الكمال- perfectibility) ناکۆتای شێوازە کۆمه‌ڵایه‌تییەکان و هه‌لومه‌رجەکانی ژیانی مرۆڤ هه‌یه، که هه‌رده‌م له دووی شێوەی باڵاتری خۆدەربڕینن و لەبەر ئەم هۆیە، هیچ که‌س ناتوانێت هیچ پێناسەیەكی کۆتایی یا ئامانجێکی دیاریکراویان بۆ دەستنیشانبکات. ترسناکترینی شێوه‌کانی ده‌سه‌ڵات ڕێك هه‌ر ئه‌وه‌یانه، که هەردەم هه‌وڵدەدات بە زۆر هەمەڕەنگی شێوه‌کانی ژیانی کۆمه‌لایه‌تی له‌نێو چوارچێوەی دیاریکراو و بنەمای (قواعد-norm) تایبەتدا بگونجێنێت. هه‌رچەندێك لایه‌نگرانی خۆیان به به‌هێزتر بزانن، هەوڵدەدەن هەرچی زیاتر بوارەکان ژیانی کۆمه‌ڵایەتی بخه‌نه خزمه‌تی خۆیانه‌وه. کارایی له‌سه‌ر کارکردی گشت هێزه ڕۆشنبیرە داهێنەرەکان گه‌وجگه‌رانه‌تر ده‌بێت و لە هەمووی خراپتر کارایییەتی لەسەر پێشکه‌وتنی هزریی و کۆمه‌ڵایه‌تی و پێشبینی سەردەمی ئێمە، بەڕۆشنییەکی ترسێنەرەوە نیشانیدەدات، کە بۆی هەیە چ دێوودرنجێکی ترسناکی هۆبز لێڤیاسان (Thomas Hobbes’ Leviathan) گەشە پێبدرێت. زاڵبوونی ته‌واوەتی ده‌زگه‌ی ڕامیاریی به‌سه‌ر هۆش و جه‌سته‌ی مرۆڤه‌کان و لە قاڵبدانی تێڕوانین و هه‌ست و ڕه‌فتارە مرۆییەکاندا، تەنیا به‌پێی بنەما سەپاوەکانی سه‌روه‌ران و دواجار مراندنی گشت کولتورە هزرییە ڕاستینەکان، مەیسەردەبێت.
ئه‌نارکیزم ته‌نیا ددان بە واتای ڕێژه‌یی بۆچوونه‌کان، دەزگەکان و هه‌لومه‌رجه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کاندا دەنێت. هەر لەبەرئەوەیە، کە سیسته‌مێکی کۆمه‌ڵایه‌تی خۆداخەر و جێگیر نییه، به‌ڵکو ئاراستەیەکی دیاریکراوە له گەشەی مێژوویی مرۆڤایەتیدا، که بەپێچەوانەی دەمڕاستی هزری گشت دەزگە ئایینی و ڕامیارییه‌کانەوە، لەپێناو گەشەی ئازادانەی به‌ربه‌ستنەکراوی تاکەکان و هێزه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان تێده‌کۆشێت. هەروەها لای ئەنارکیستەکان ته‌نانه‌ت ئازادیش ڕێژەییە نه‌ك چه‌مکێکی بێچه‌ندوچوون، بەو پێیەی، کە به‌رده‌وام تێده‌کۆشێت ڕەهەندەکانی فراوانتر بکات و لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە کارایی لەسەر بازنەکانی دیکە دابنێت. بۆ ئه‌نارکیستەکان، ئازادی چه‌مکێکی ئەبستراکتی فیلۆسۆفیی نییه، به‌ڵکو توانایەکی بەرجەستەی زیندوویە، بۆ بەدیهێنانی پەرەپێدانی تەواوەتی هەموو توانایی و بەهرەکانی گشت مرۆڤێك، که سروشت پێیبه‌خشیوە، تاوەکو لەبواری کۆمه‌ڵایەتییدا بیانخاتەگەڕ. ئەم گەشە سروشتییانەی مرۆڤ چەندێك کەمتر لەلایەن دەستەمۆگەرانی کلیسایی و ڕامیاریی دەستیتێوەربدرێت، که‌سێتی تاکه‌کان کارامه‌تر و هاوسه‌نگتر ده‌بێت و لەوەش زیاتر ئاستی هوشیاری کۆمه‌ڵگه پەرەدەسێنێت. له‌به‌ر ئه‌م هۆیەیه، که هه‌موو سه‌رده‌مە ڕۆشنبیرییە گەورەکان لە مێژوودا، سه‌رده‌می لاوازیی ڕامیاری بوون، لەبەرئەوەی سیسته‌مه ڕامیارییه‌کان هه‌میشه لەسەر بنەمای میکانیکی دامەزراون، نەك گەشەی ئۆرگانیکی هێزە کۆمەڵایەتییەکان. ده‌وڵه‌ت و ڕۆشنبیری دژەبەیەکن، لەتوانادا نییە پێکه‌وه بگونجێندرێن. نییتشه (Nietzsche)، که ئه‌نارکیست نه‌بوو، زۆر بە ڕۆشنی ددانی بەمەدا نا، کاتێك کە نووسی “سەرەنجام هیچ که‌س ناتوانێت زیاتر له‌وه‌ی که هه‌یه‌تی، خه‌رجبکات. ئه‌مه بۆ تاکه‌سه‌کانیش هەر وایە، بۆ نه‌ته‌وه‌کانیش هەر وایە. ئه‌گه‌ر کەسێك خۆی بخاتە پێناو دەسەڵات، لوتکەی ڕامیاری، کشتکاری، بازرگانی، پارلامانتاریزم یا کاروباری سه‌ربازی– ئه‌گه‌ر کەسێك ئەو هەمووە هۆکارانە، پەیگیری و ویست و خۆ-سەروەری (self-mastery) بخاتە لاوە، تاکو خودێکی ڕاستەقینە بۆ شتێك پێکبهێنێت، ئیدی بۆ شتەکانی دیکە هیچی نییە. کولتوور و ده‌وڵه‌ت [ بوار نەدەن لەو بارەوە، که‌س بخەڵەتێت] دوژمنی یه‌کدین: دەوڵه‌تی کولتووریی تەنیا بیرۆکەیەکی هاوچه‌رخه. یەکیان لەسەر ئەوی دیکەیان دەژی، یەکیان لەسەر پوكانەوەی ئەوی دیکەیان پەرەدەسێنێت. هه‌موو سه‌رده‌مه‌کانی هەڵکشانی [پڕشنگداری] کولتوور، سه‌رده‌می داکشانی [پوکانەوەی] ڕامیاریین. هه‌رچییه‌ك لە هەستی کولتوورییدا گەورە [پڕشنگدار] بێت، ناڕامیارییه، بەڵکو دژه ڕامیارییشه”.
له هەر شوێنێك کارایی ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاریی له‌سه‌ر هێزه داهێنه‌ره‌کانی کۆمه‌ڵگه تا کەمترین ئاست کەمبکرێتەوە، لەوێدا ڕۆشنبیری به‌باشترین شێوە پەرەدەسێنێت، چونکه سەروەری ڕامیاریی هه‌میشه هەوڵ بۆ یه‌كجۆرکردن دەدات و ده‌خوازێت هه‌موو لایه‌نێك لە لایەنەکانی ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تی بخاته ژێرڕکێفی خۆیەوە. لێرەدایە، کە ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاریی ده‌که‌وێته ناکۆکییه‌کی بێچەندوچوون لەبەرامبەر چاوەڕوانییە پەرەپێدەرە کولتوورییە ئافه‌رێنه‌ره‌کان، که هەردەم لە گەڕاندان بەدوای شێوە و مەیدانی نوێی چالاکی کۆمەڵایەتی و ئازادی دەربرین و ھیدیکەدا. فرەلایەنی و ئاڵوگۆڕی به‌رده‌وامی شته‌کان، پێویستییەکی زیندوون بۆ کۆمەڵگە، بەهەمان ڕادەی پێویستبوونی فۆرمە نەگۆڕەکان و ڕێنوێنییە مردووەکان و سەرکوتی بیرۆکەکان بۆ پارێزگاری لە دەسەڵاتی ڕامیاریی. هه‌موو کارێكی سه‌رکه‌وتوو، کارایی لەسەر ئارەزوومەندی بۆ هەڵکشان [پێگەیین] زیاتر و سروشی قوڵتر دادەنێت، هه‌ر فۆرمێکی نوێ دەبێتە مژەدەری ئەگەری پێشکه‌وتنی نوێ. به‌ڵام ده‌سه‌ڵات هه‌رده‌م هه‌وڵده‌دات شته‌کان به‌و جۆره‌ی که هه‌ن، بە خەیاڵ ئاسوودەییەوە لەنگەرخستوو، بیانهێڵێته‌وه. بەدرێژایی مێژوو، ئه‌مه هۆکاری گشت شۆڕشه‌کان بووە. دەسەڵات تەنیا خەریکی وێرانگه‌رییه، هه‌رده‌م لە هەوڵی یەخسیرکردنی هەموو دیارده‌یەك لە دیاردەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی بووە، لەنێو کۆتوبەندی بنەماکانیدا. دەربرینی هزریی دەسەڵات دۆگمایەکی مردووە، فۆرمە فیزیکییەکەی هێزێکی دڕەندەیە. ئه‌م گه‌وجییەی ئامانجەکانی، هەروا مۆری خۆی له نوێنه‌رانی ده‌دات و به زۆری دەیانکاتە گه‌مژه و دڕنده، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌رچی لە بنەڕەتدا خاوه‌نی باشترین بەهرە بووبن. که‌سێك که بە بەردەوامی هه‌وڵبدات بەزۆر هەموو شتێك بترنجێنێتە نێو سیستەمی میکانیکییەوە، دواجار به‌خۆشی ده‌بێت بە ده‌زگه‌یه‌ك و هه‌موو هه‌سته مرۆییه‌کانی له‌ده‌ستده‌دات.
هه‌ر له‌م تێگه‌یشتنه‌وە بوو، که ئەنارکیزمی هاوچەرخ له‌دایكبوو و هێزی ئاکاریی خۆی خستەڕوو. ته‌نیا ئازادی ده‌توانێت لە کاری گه‌وره‌دا سروشبەخشی مرۆڤ بێت و ئاڵوگۆڕی هزریی و کۆمه‌ڵایه‌تیی بێنێتە بوون. هونه‌ری کەسی فەرمانڕەوا، هیچ کات هونه‌ری فێرکردن و سروشبەخشین نەبووە بۆ ڕێکخستنی نوێی ژیان. ناچارییەکی دڵتەنگگەرانە، که [هونەری فەرمانڕەوایی] ده‌یسه‌پێنێت، ته‌نیا فەرماندانێکی سه‌ربازیی بێگیانە و هه‌ر جۆره داهێنانێك له ده‌می له‌دایکبووندا لەباردەبات و تەنیا کۆیلە باردەهێنێت، نەك کەسی ئازاد. ئازادی کرۆکی ژیانه، هێزی به‌ره‌وپێشبه‌رە لە هه‌موو په‌ره‌سه‌ندنە هزریی و کۆمه‌ڵایەتییەکاندا، ئافەرێنەری هه‌موو ئاسۆیەکی نوێیە بۆ داهاتووی مرۆڤایەتی. ئازادی مرۆڤ له به‌هره‌کێشی ئابووریی و سەرکوتی هزریی و ڕامیاریی، کۆمه‌ڵایه‌تیی، که له فیلۆسۆفی ئه‌نارکیزمدا لە بەرزترین ئاستدا دەربڕدراوە، مەرجی یەکەمی گەشەکردنی باڵاترین کولتووری کۆمەڵایەتی و مرۆڤایه‌تی نوێیه.
Aydyolocî Enarkîzm
Aydyolocî Enarkîzm
Enarkîzm rewtêkî dyarîkrawî hizrîye le hizrî komellayetîyda, ke peyrrewanî xwazyarî hellweşandnewey çepawillgerîye (monopolies) abûrîyekan û lenêwbirdnî gişt dezge ramyarîy û komellayetîye serkutgerekanî komellgen. Lebrî sîstemî abûrîy sermayedarî, enarkîstekan xwazyarî komelle azadekanî gişt hêze berhemhênerekanî komellgen, leser bnemay karî herewezî, ke take amancyan, dabînkirdnî pêdawîstîyekanî hemû endamanî komellgeye. Ewan lebrî dewllete neteweyye henûkeyyekan û dezge ramyarîye dabrraw û bîrokratîkekanyan, xwazyarî fîdrasyonî komîwnîtîye azadekanin, ke leser bnemay hawberjewendêtî abûrîy û komellayetîyan pêkewe peywestin û be harîkarî beramberane û rêkewtinî azadane, karubarekanyan cêbecêdeken.
Her kesêk be wirdbînîyyewe le geşey abûrîy û ramyarîy sîstemî komellayetî henûkeyî bkollêtewe, boy derdekewêt ke em amancane le bîrokey îwtopyayî kemayetîyekî xeyallperwerewe serçawe nagrin, bellku serencamî lucîkîyaney twêjînewey qullî narrêkîye komllayetîye cêkewtekanin, ke letek her qonaxêkî tazey barudoxî komellayetîy henûkeyîda, xoyan be şêweyekî aşkratir û zyanmendtir dexenerrû. Sermayedarî çepawillgeraney hawçerx û dewllete sertapagîrekan, tenya dwaqonaxî peresendinêkin, ke be naçarîy be lûtkey degat û derbaz û kotayyekî dîkey nabêt.
Peresendinî nehametbarî sîstemî abûrîy henûukeyî, ke buwete hoy kellekekirdnî tewawî samanî komellayetî le destî kemayetîkî berter û serkutî berdewamî cemawerî berînî xellk, bwarî bo kardanewey ramyarîy û komellayetîy henûkeyî rexsanduwe û tenanet le hemû rûyekewe buwete hawelldwaney. Sîstemî henûkeyî, berjewendî zorîney komellgey mroyî, kirdote qurbanî berjewendî taybetî çend kesêk û serencam beşêweyekî sîstîmatîk, peywendî rastîney nêwan mrovekanî lenêwbirduwe. Xellkî ewey le bîrkirduwe, ke pîşesazî boxoy amanc nîye, bellku debêt tenya amrazêk bêt bo dabînkirdnî jyanî mrov û kereste pêwîstekan û deseberkirdnî helî behremendibûn le roşnibîrîyekî ballatrî kultûrîy. Le her kwê pîşesazî
bbête hemû ştêk, lewênderê kar gringî akarîy xoy ledestdedat û mrov debête hîç, lêrewe rêrrewî serkutgeraney abûrîy destipêdekat, ke nehametbarîy şêwazekanî karkirdin hîçyan le serkutgerîy ramyarîy kemtir nabêt. Lerrastîda serkutî ramyarîy û abûrîy, herdûk beşêweyekî hawta tewawkerî yekdîn û le yek serçeşmewe helldequllên.
Sîstemî komellayetî hawçerx, le nêwewerra, rêkxistinî komellayetîy her wllatêkî beser çînî dijbeyekda dabeşanduwe û le dereweşrra, bazne hawbeşe roşnibîrîyekanî, le netewe dijbeyekekanda têkişkanduwe; herdûk, çînekan û netewekan, le dujimnayetîyekî bêkotayîda rûberrûy yekdî debnewe û behoy cenge berdewamekanyanewe jyanî komellayetîyan le bargirjîy berdewamda ragirtuwe. Dû cengî cîhanî le nîwsededa û şwêneware trisnakekanyan û metrisî berdewamî hersate rûdanî cenge tazekan, ke ewrroke ballî beser hemû gelanda kêşawe, tenya serencamî locîkyaney weha barudoxêkî letwanabedern, ke boy heye bbête hoy nehametîy zyatrî cîhanî. Hokarî aşkray eweye, ke ewirrke zorbey dewlletekan wabesten, beşêkî zor le dahatî sallaney berhemî komelayetî bo benaw parêzgarî neteweyî û danewey qerzî cengekanî pêşûtir dexenelawe, eme selmênerî nalebarî û çarehellnegrî barudoxî ewrrokeyye; pêwîste bo her kesêk roşbêt, asayîşêk ke dewllet pagendey dabînkirdnî bo takekan dekat, xercî le sûdî zyatre.
Desellatî geşesênî dabrrawî bîrokrasî ramyarîy, ke le lankewe taku nêwgorr, jyanî mrov, çawdêrî û serpersitîdekat, roj be roj rêgrî zyatir leser rêy harîkarî nêwan mrovekan drustdekat. Sîstemêk ke le her karkirdêkîda xoşguzeranî beşêkî zorî xellk û tenanet netewekan be qurbanî hewesî xopersitîy lepênaw desellat û berjewendî abûrîy kemayetîyekî bçûk dekat û bepêy pêdawîstî debête hoy têkdanî peywendîye komellaytîyekan û hellgîrsandinî cengî her kes û layek djî hemuwan. Em sîsteme tenya rêkxerî destebjêranî dyar û kardanewey komellayetîye, ke ewrroke bercestebûnî tewawetî le faşîzmî nwê û dewlletî serapagîrda derdekewêt. Zor le desellatixwazîy paşayetî bêçenduçûnî sedekanî
raburdû têperrîkirduwe û hewilldedat hemû çalakîye mroyyekan bxate jêr rkêfî dewlletewe. “Hemû ştêk bo dewllet; hemû ştêk le rêy dewlletewe; hîc ştêk bebê dewllet nabêt!” tîologî buwete bîrokey dûbarebûy ramyarîy nwê, ke cyawazî sîstemekey letek tîologî (allahutye) klîsayîda ”xwa hemû ştêke û mrov hîç”, le bawerrî ramyarîy nwêda dekate ”dewllet hemû ştêke û hawullatî hîç” nîye. Be heman şêwe, ke derbrrînî “wîstî xwa” bo rewayetîdan be wîstî (îradey) çîne berterekan bekardebra, herwa ewrrokeş lepşit perdey ”wîstî dewllet”ewe, tenya berjewendî xoperistaney ewane şardrawetewe, ke xoyan raspîrdraw debînin, em wîste be têgeyiştnî xoyan lêkbdenewe û beser xellkda bîsepênin.
le enarkîzmî hawçerixda, dû rewtî gewre beyek degen, ke le pêş û le demî şorrşî ferenseda, awa derbrrîngelêkî berceste le nêwendî roşnibîrîy ewrupada hebûn: soşyalîzm û lîbralîzm. Soşyalîzmî hawçerx katêk geşey kird, ke çawdêranî wirdbînî jyanî komellayetî bedillnyayyekî zorewe boyan derkewt, ke destûre ramyarîyekan û gorrînî şêwekanî mîrayetî (hkumet) hîç kat natwanin rîşey grifte gewreke, ke be ”pirsî komellayetî” nawî debeyn, çareser bken. Layengranî bem serencame geyiştin, ta katêk ke xellk leser binçîney darabûn û daranebûnî xawendarêtî beser çînekanda dabeş bûbin, yeksanî komelayetîy û barî abûrîy le berjewendî hemuwan le twanada nîye, çîngelêk ke learadabûnyan pêşwext her bîrokeyekî komellgey ketwarîy dûrdexatewe. Bem core ew birrwaye geşedekat, ke tenya hellweşandnewey çepawillgerîye abûrîyekan û damezrandinî xawendarêtî hawbeşî amrazekanî berhemhênan, mercî letwanadabûnî hatnedî dadperwerî komellayetîyn, tenya bew mercane komellge, debête komellgeyekî rastîne û amanc le karî mrov, behrekêşî nayêt, bellku lepênaw bextewerî hemuwanda debêt. Bellam her ke sosyalîzm destî be kokirdnewey hêzekanî kird û bû be bzavêk, behoy karayî helumercî komellayetîyewe le wllatanî corawcorda, lepirr hendêk cyawazî le têrrwanînda derkewtin. Rastîyekey eweye, ke hemû çemke ramyarîyekan, le tîokrasîyewe (fermanrrewayî ayînî-theocraciy) ta împratorî û dîktatorî, karayîyan leser beşgelêkî dyarîkrawî bzavî soşyalîstî danawe.
le heman katda, dû rewtî gewrey dîke le hizrî ramyarîyda, karayî yeklakereweyan leser peresendinî boçûne soşyalîstîyekan dana: lîbralîzm, betundî hoşmendanî pêşkewtûy wllatanî englosakson, betaybetî hollende û îspanya û çemkî dêmokrasî hejan, ewey ke roso le ”rêkewtinî komellayetî”îda derîbrrîbû û herwa karayî berçawî leser nwêneranî lenêw raberanî jakubîngerî ferenseda danabû. Le katîkda ke lîbralîzm le tîorîye komellayetîyekanîda le takewe destîpêdekrid û hîwadarbû, ke radey kakirdekanî dewllet ta kemtirîn rade snûrdarbkat, le beramberda dêmokrasî leser çemkêkî ebistraktî komellgerayane pêdagrîy kird, wîstî giştî ”general will”î roso, ke hewllîdeda le dewllet-neteweda pyadey bkat. Lîbralîzm û dêmokrasî çemkî bercestey ramyarîy bûn, bellam lewêwe ke layengranî serekî herdûk zor bekemî pirse abûrîyekanî komellgeyan leberçaw degrit, peresendinî fretrî ew barudoxe, bekirdewe neydetwanî letek bnema seretayyekanî dêmokrasî bguncêt û herwa kemtir letek ewaney lîbralîzimda dehatewe. Dêmokrasî be druşmî ”yeksanî hemû hawullatyan leberdem yasa” û lîbralîzm, be druşmî ”mafî mrov beser xoda bûn”, hedûkyan le ketwarîyekanî abûrî sermayedarîda şkistyanixward. Ta katêk, ke mîlyonan mrov le her wllatêkda naçarbin, karî xoyan be kemayetîyekey kemî darakan bifroşn û eger kirryarêk bedestnehênin, tûşî xraptirîn nehametî debin, ewey pêydewtirêt “yeksanî hemuwan leberdem yasa”, her lew katewey ke yasakan lelayen ewanewe denûsrênewe, ke xoyan be xawenî samanî komellayetî dezanin, tenya fêllêke lewaney ke birrwayan pêy heye. Bellam herwa le heman rêwe, natwanrêt qse le “mafî tak beser xoyda” bikrêt, ew mafe lewêda kotayîdêt, katêk ke kesêk bo ewey nemrêt, naçar bêt xoy bxate jêr rkêfî abûrîy kesêkî dîkewe.
Le xallî nêwkoyî letek lîbralîzimda, enarkîzm nwênerayetî boçûnî ”kameranî û xoşguzarî tak debêt le gişt pirse komellayetîyekanda pêwer bêt” dekat. Herweha, wek xallî nêwkoyî letek nwênerayetî frawanî têrrwanînî lîbralî, enarkîzm heman boçûnî ”kemkirdnewey roll û karkirdekanî mîrayetî, ta kemtirîn ast”î heye. Layengranî ta ewperrî rade peygîrîyan leser em bîrokeye kirduwe û xwazyarî lenêwbirdnî hemû damudezgekanî desellatî
Ramyarîy le jyanî komellayetîda bûn. Katêk cêfirson [Jefferson ] çemkî bnaxeyî lîbralîzmî bem şêweye derdebrrêt ” baştirîn mîrayetî eweye, ke kemtirîn fermanrrewayî hebêt ”. Lay enarkîstekanîş wek soro (Thoreau) dellêt : “ baştirîn mîrayetî eweye, ke le bnerretewe hîç fermanirwayî nakat”.
Wek xallî nêwkoyî letek binyatneranî soşyalîzimda, enarkîstekan xwazyarî hellweşandnewey gişt form û şêwekanî pawangerî abûrîyn û pêdagrî leser xawendarêtî hawbeşî zemîn û gişt amrazekanî berhemhênan deken, becorêk ke sûdwergirtin lêyan, bebê hellawardin, bo hemuwan lwawbêt; lewêwe ke azadî kesîy û komellayetîy, tenya leser bnaxey helumercî yeksanî abûrîy bo hemuwan detwanrêt deseber bikrêt. Lenêw xudî bzavî soşyalîstîşda, enarkîstekan nwênerayetî ew rwangeye deken, ke xebat djî sermayedarî, le hemankatda debêt xebat bêt dij be gişt dezge serkutgerîyekanî desellatî ramyarîyş, çunke bedrêjayî mêjû, behrekêşî abûrîy, herdem şan be şanî çewsanewey ramyarîy û komellayetî buwe. Behrekêşîy mrov le mrov û zallbûnî (domination) mrov beser mrovda, hawelldwanen û heryekeyan mercî manewey ewî dîkeyane.
Ta katêk lenêw komellgeda dû destey dijbeyekî dara û nedar le rûberrûbûneda bin, dewllet wek amrazî parêzgarîykirdin le berterîyekanî kemayetî dara, pêwîstîyekî bêçenduçûn debêt, taweku bitwanêt parêzgarîy le xawendayyetekey xoy bkat. Katêk ew bare nadadwerane komellayetîye namênêt û nezmî baştirî berrêweberayetî ştekan cêy degrêtewe, lewêda hîç mafêkî taybet be fermî nanasrêt û tenya amancî serekîy berijwendî komellayetî komellge debêt, debêt berrêweberayetî karubarî aburrîy û komellayetîy cêgey fermanrrewayî serûxellkîy bigrêtewe, ya wek sant sîmon (Saint Simon) dellêt ”rojgarêk dêt, katêk ke hunerî fermanrrewayîkirdin beser mrovda asewarî namênêt, hunerêkî nwê cêgey degrêtewe, hunerî berêwebebirdnî ştekan”. Lem ruwewe, detwanrêt enarkîzm be corêk le soşyalîzmî xobexşane (voluntary Socialism) dabnirêt.
Eme ew tîorîyeş degrêtewe ke lelayen karl markis û peyrrewanîyewe darrêjrawe, ewey ke dewllet, le şêwey dîktatorîy prolîtaryada, qonaxêkî pêwîstî [bêçenduçûnî] gwastneweye berew komellgey bêçîn, ke têyda ew dewllete, paş kotayîhatin be mlimlanê çînayetîyekan û lenêwçûnî xudî çînekan, bexoy xoy helldeweşînêtewe û leser tablokan windebêt. Em çemke, lemerr sruştî ketwarîy dewllet û gringîy le mêjûy hokarekanî desellatî ramyarîda, betewawî be helleda çuwe, betenya serencamî locîkyaney eweye, ke be matiryalîzmî abûrîy nawdebrêt, ke le hemû dyarde mêjûyekanda, tenya karayî bêçenduçûn (bêgerranewe)î şêwazekanî berhimhênanî ew sate debînêt. Lejêr karayî em tîoryeda xellkî wek ”serxanêkî bêwêney dadwerane û ramyaraney jêrxanî abûrî”, gişt core cyawazekanî dewllet û şêwekanî dîkey dezgekomellayetîyekanî leberçaw degrit. Lerrastîda her beşêk le mêjû hezaran nmûney ew rêgeyaneman bo dexaterrû, ke tyayanda geşekirdnî abûrîy wllatan behoy dewllet û ramyarîy desellatekeyewe, çendîn sede dwakewtuwe.
Ber le serhelldanî paşayetîy klîsayî, îspanya, pêşkewtûtrîn wllatî ewrupayî bû û le zorbey bwarekanî berhemhênanî abûrîyda, le pley yekemda bû. Bellam paş têperrbûnî sedeyek beser serkewtinî paşayetî mesîhîyda, zorbey pîşesazîyekanî tefrutuna bûn; ewî ke mabuwewe, le xraptirîn barda bû. Le zorbey pîşesazîyekanda, gerrabûnewe ser şêwaze seretayyekanî berhemhênan. Kiştukall lenêwçû, kanallekan û cogekan wêran bûn û nawçegelêkî zor le wllat bûbûne byaban. Serkutgerîy xanzadan le ewrupa, be ”fermane abûrîye” gemjane (ehmeqane)kanî û ”yasadananî pîşesazî”î, ke bçûktirîn ladanî le şêwe pêştir dyarîkrawekanî berhemhênanda be tûndî sza deda û molletî hîç dahênan û pêşxistêkî nededa, bo mawey çendîn sede le wllatanî ewrupayî berî be pêşkewtinî pîşesazîy girtbû û bûbuwe rêgrî geşey sruştîyaney. Tenanet henûkeş paş ezmûnî trisnakî dû cengî cîhanî, ramyarîy desellatî dewllete neteweyîye gewrekan cêgîrdebêt û debête gewretrîn rêgrî berdem nojenkirdnewey abûrî ewrupa.
Le rusya, sererray ewey ke dîktatorî benaw prolîtarya ketwarîy buwetewe, Amance taybetekanî part berî beher core rêkxistneweyekî nwêy rastîney soşyalîstîy jyanî abûrîy girtuwe û wllatî naçar bekoylayetî sermayedarî-dulletî kirduwe. Dîktatorîy prolîtarya, ke sade birrwakan pêyanwabû qonaxêkî naçarîy gwastneweye berew be soşyalîzmî rasteqîne, ewrroke wergorrawe bo serkutêkî trisnak û împiryalîzmêkî nwê, ke le hîç ştêkda letek dewlle faşîstekanda cyawazî nîye. Pagendey ewe, ta katêk ke komellge hêşta beser çînî dijbeyekda dabeş bûbêt, her debêt dewllet drêjey hebêt, leber roşnayî gişt ezmûne mêjûyekanda, le nukteyekî bêtam bewlawetir nîye.
Hemû corêk le desellatî ramyarîy, bo parastinî ewey ke lepênawîda serîhelldawe, corêkî taybet le koyletî mrov desepênêt. Dewllet berrûy dereweda, bew corey ke derkewêt, le peywend be dewlletanî dîke, bo rewayetîdan bebûnî xoy, core dujimnayetîyekî destkird drustdekat, herwa le nêweweş ra, wek mercî serekî manewey, komellge beser hoz û twêj û çînekanda dabeşdekat. Geşey bîrokrasî bolşevîkî le rusya, lejêr nêwî dîktatorî prrolîtarya ] ke hîç kat, bêcge le dîktatorî taqmêkî bçûk beser prolîtarya û tewawî xellkî rusyada, ştêkî dîke nebuwe[ tenya nmûneyekî tazeye le ezmûne kone mêjûyyekan, ke bêejmar hemû carêk xoy dûbare kirduwetewe. Em çîne serwere tazeye, ke taku ewrroke be xêrayî berew arîstokrasîyekî nwê geşe dekat, be heman roşnî, ke çîn û twêje berterekan le wllatanî dîke le cemawerî xellk cyan, le cemawerî cutyaran û krêkaranî rusye cyabuwetewe. Em bare hêştake twanaprukîntir debêt, katêk ke dewlletî serkutger, mafî skallakirdnî çînekanî xwarewe le barudoxî cêgîr retbkatewe û her narrezayetî derbrrênêk be metrisîyek bo ser gyanyan tewaw bêt.
Bellam tenanet pleyekî beriztrîş le yeksanî abûrîy, lewey ke le rusya bûnî heye, natwanêt msogerîyek bêt, le beramber nadadperwerî ramyarîy û komellayetîy. Betenya yeksanî abûrî, nakate azadî komellayetî. Rêk her em xalleye, ke hîç yek le fêrge soşyalîstîye deselatgerakan lêy tênegeyiştûn. Le zîndanda, le tekyeda (aldîr – cloister) , ya serbazgekanda
pleyekî berz le yeksanî abûrîy bedîdekrêt, herwek çon gişt zîndanyan le zîndanêkda, heman serpena, heman xwardin, heman poşak (uniform) û heman erkyan bo dyarîdekrêt. Dewlletî konî înka (Inca) le pêro û dewlletî yesu’î (Jesuit) le paragway, dabînkarî yeksanî abûrîyan bo hemû danîştwanyan, wek sîstemêkî cêgîr, dabînkirdbû, bellam letek eweşda, lewêda drrindetrîn serkutgerîy serwerbû û mrov wek robot kayey destî seran bû û hîç karayî leser birryarekanî nebû. Bebê ho nebû, ke prodon le ”soşyalîzm”î bêazadîda, xraptirîn şêwe le şêwekanî koyletî bedîdekrid. Arezûy dadperwerî komellayetîy, tenya katêk detwanêt bedrustî perebsênêt û karayî dabnêt, ke hestî azadîxwazîy û lêprisrawetî le mrovda geşebkat û piştî pêbbestêt. Bewatayekî dîke, soşyalîzm ya azadîxwazaneye ya her bûnî nîye. Le befermînasînî em rastîyeda, le rastî û qullî bellgekanî drustî enarkîzm degeyn.
Dezgekan le jyanî komellgeda heman kardeken, ke endame fîzîkîyekan le gjugya û gyandaranda encamî deden, ewan endamekanî cestey komellgen. Endamekan beşêwey xoserane geşenaken, bellku bnerretyan bo hendêk pêdawîstî dyarîkrawî dewruberî madîy û komellayetîy degerrêtewe. Gorranî helumercî jyan, gorranî endamekan berhem dehênêt. Bellam endamêk, hemîşe erkêkî dyarîkraw ya peywendîdar encam dedat, ke lepênaw encamdanîda geşey kirduwe. Herweha her letek ewey ke çîdî erkekey bo bûnewereke pêwîstî namênêt, bere bere lenêw deçêt ya degerrêtewe doxe seretayyekey.
Heman şit beser dezge komelayetîyekanda deguncêt. Ewanîş, beşêweyekî xoserane drustnabin, bellku bo dabînkirdnî pêdawîstî dyarîkrawî komellayetî dêne bûn. Her lem rêgeyewe dewlletî hawçerx geşey kirduwe, paş ewey ke berterîye abûrîyekan û dabeşbûne çînayetîyekan û letekîda yekangîrbûn, destî be bercestekirdnî herçî zyatrî xoy le çwarçêwey sîstemî komellayetîy konda kird. Çîne dara taze drustbuwekan pêwîstîyan be amrazî desellatî ramyarîy hebû, bo ewey parêzgarî le berterîye abûrîy û komellayetîyekanî xoyan leberamber cemawerî xellkda bken. Bem core helumercî komellayetîy guncaw bo geşekirdnî dewlletî hawçerx, wek
Dezgey desellatî ramyarîy, bo serkutkirdnî çîne nadarakan û jêrçepokxistinyan pêkhat: em erke hoy serekî bûnîyetî. Le rewtî geşekirdne mêjûyyekeyda şêwe derekîyekanî gorranyan beserda hatuwe, bellam herdem erkekanî wek xoyan mawetewe. Tenanet berdewam xoyan bew endaze frawankirduwetewe, ke piştîwangeranî xwazyarîbûn, ke xoyan le bwarî çalakîye komellayetîyekanî dîkeda bxenegerr. Rêk bew corey ke natwanrêt karkirdî endamêkî jyan xoserane bgorrdirêt, bo nmûne, kes natwanêt be çawanî bbîstêt ya be gwêyekanî bbînêt, herwaş le twanay hîç kesêkda nîye, bitwanêt be hezî xoy dezgey çewsanewey komellayetî, [dewllet], bgorrêt be amrazî rizgarkirdnî çewsawan.
Enarkîzm rêgeçarey amadekrawî hemû grifte mroyyekan nîye, ya utopyay nezmî komellayetîy bêkemukurrî nîye (bew şêwey ke zor car nawbrawe), lew katewey serîhelldawe, bepêy binçînekanî, hemû nexşerrêjîy û çemke bêçendûçûnekan retdekatewe, bawerrî be hîç rastîyekî bêçenduçûn ya hîç dwaamancêkî dyarîkraw bo pêşkewtinî mrovayetî nîye, bellku bawerrî be pêgeyînî (alkmal- perfectibilitiy) nakotay şêwaze komellayetîyekan û helumercekanî jyanî mrov heye, ke herdem le dûy şêwey ballatrî xoderbrrînin û leber em hoye, hîç kes natwanêt hîç pênaseyekî kotayî ya amancêkî dyarîkrawyan bo destinîşanbkat. Trisnaktirînî şêwekanî desellat rêk her eweyane, ke herdem hewilldedat be zor hemerrengî şêwekanî jyanî komelayetî lenêw çwarçêwey dyarîkraw û bnemay (qwa’d-norm) taybetda bguncênêt. Herçendêk layengranî xoyan be behêztir bzanin, hewilldeden herçî zyatir bwarekan jyanî komellayetî bxene xizmetî xoyanewe. Karayî leser karkirdî gişt hêze roşnibîre dahênerekan gewcgeranetir debêt û le hemûy xraptir karayîyetî leser pêşkewtinî hizrîy û komellayetî û pêşbînî serdemî ême, berroşnîyekî tirsênerewe nîşanîdedat, ke boy heye çi dêwudrincêkî trisnakî hobiz lêvyasan (Thomas Hobbes’ Leviathan) geşe pêbdirêt. Zallbûnî tewawetî dezgey ramyarîy beser hoş û cestey mrovekan û le qallbdanî têrrwanîn û hest û reftare mroyyekanda, tenya bepêy bnema sepawekanî serweran û dwacar mrandinî gişt kulture hizrîye rastînekan, meyserdebêt.
Enarkîzm tenya ddan be watay rêjeyî boçûnekan, dezgekan û helumerce komellayetîyekanda denêt. Her lebereweye, ke sîstemêkî komellayetî xodaxer û cêgîr nîye, bellku arasteyekî dyarîkrawe le geşey mêjûîy mrovayetîda, ke bepêçewaney demrrastî hizrî gişt dezge ayînî û ramyarîyekanewe, lepênaw geşey azadaney berbestnekrawî takekan û hêze komellayetîyekan têdekoşêt. Herweha lay enarkîstekan tenanet azadîş rêjeyye nek çemkêkî bêçenduçûn, bew pêyey, ke berdewam têdekoşêt rehendekanî frawantir bkat û le rêgey corawcorewe karayî leser baznekanî dîke dabnêt. Bo enarkîstekan, azadî çemkêkî ebistraktî fîlosofîy nîye, bellku twanayekî bercestey zîndûye, bo bedîhênanî perepêdanî tewawetî hemû twanayî û behrekanî gişt mrovêk, ke sruşt pêybexşîwe, taweku lebwarî komellayetîyda byanxategerr. Em geşe sruştîyaney mrov çendêk kemtir lelayen destemogeranî klîsayî û ramyarîy destîtêwerbidrêt, kesêtî takekan karametir û hawsengtir debêt û leweş zyatir astî huşyarî komellge peredesênêt. Leber em hoyeye, ke hemû serdeme roşnibîrîye gewrekan le mêjûda, serdemî lawazîy ramyarî bûn, leberewey sîsteme ramyarîyekan hemîşe leser bnemay mîkanîkî damezrawn, nek geşey organîkî hêze komellayetîyekan. Dewllet û roşnibîrî djebeyekin, letwanada nîye pêkewe bguncêndirên. Nîytşe (Nietzische), ke enarkîst nebû, zor be roşnî ddanî bemeda na, katêk ke nûsî “serencam hîç kes natwanêt zyatir lewey ke heyetî, xercibkat. Eme bo takesekanîş her waye, bo netewekanîş her waye. Eger kesêk xoy bxate pênaw desellat, lutkey ramyarî, kiştkarî, bazirganî, parlamantarîzm ya karubarî serbazî– eger kesêk ew hemuwe hokarane, peygîrî û wîst û xo-serwerî (self-mastery) bxate lawe, taku xudêkî rasteqîne bo ştêk pêkbihênêt, îdî bo ştekanî dîke hîçî nîye. Kultûr û dewllet ] bwar neden lew barewe, kes bxelletêt[ dujminî yekdîn: dewlletî kultûrîy tenya bîrokeyekî hawçerxe. Yekyan leser ewî dîkeyan dejî, yekyan leser pukanewey ewî dîkeyan peredesênêt. Hemû serdemekanî hellkişanî [prrişingdarî] kultûr, serdemî dakşanî [pukanewey] ramyarîyn. Herçîyek le hestî kultûrîyda gewre [prrişingdar] bêt, narramyarîye, bellku dje ramyarîyşe”.
le her şwênêk karayî desellatî ramyarîy leser hêze dahênerekanî komellge ta kemtirîn ast kembikrêtewe, lewêda roşnibîrî bebaştirîn şêwe peredesênêt, çunke serwerî ramyarîy hemîşe hewll bo yekcorkirdin dedat û dexwazêt hemû layenêk le layenekanî jyanî komellayetî bxate jêrrrikêfî xoyewe. Lêredaye, ke desellatî ramyarîy dekewête nakokîyekî bêçenduçûn leberamber çawerrwanîye perepêdere kultûrîye aferênerekan, ke herdem le gerrandan bedway şêwe û meydanî nwêy çalakî komellayetî û azadî derbirîn û hîdîkeda. Frelayenî û allugorrî berdewamî ştekan, pêwîstîyekî zîndûn bo komellge, beheman radey pêwîstibûnî forme negorrekan û rênwênîye mirduwekan û serkutî bîrokekan bo parêzgarî le desellatî ramyarîy. Hemû karêkî serkewtû, karayî leser arezûmendî bo hellkişan [pêgeyîn] zyatir û sruşî qulltir dadenêt, her formêkî nwê debête mjederî egerî pêşkewtinî nwê. Bellam desellat herdem hewilldedat ştekan bew corey ke hen, be xeyall asûdeyyewe lengerxistû, byanhêllêtewe. Bedrêjayî mêjû, eme hokarî gişt şorrşekan buwe. Desellat tenya xerîkî wêrangerîye, herdem le hewllî yexsîrkirdnî hemû dyardeyek le dyardekanî jyanî komellayetî buwe, lenêw kotubendî bnemakanîda. Derbirînî hizrîy desellat dogmayekî mirduwe, forme fîzîkîyekey hêzêkî drrendeye. Em gewcîyey amancekanî, herwa morî xoy le nwêneranî dedat û be zorî deyankate gemje û drrinde, tenanet egerçî le bnerretda xawenî baştirîn behre bûbin. Kesêk ke be berdewamî hewillbdat bezor hemû ştêk bitrincênête nêw sîstemî mîkanîkîyewe, dwacar bexoşî debêt be dezgeyek û hemû heste mroyyekanî ledestdedat.
Her lem têgeyiştnewe bû, ke enarkîzmî hawçerx ledaykbû û hêzî akarîy xoy xisterrû. Tenya azadî detwanêt le karî gewreda sruşbexşî mrov bêt û allugorrî hizrîy û komellayetîy bênête bûn. Hunerî kesî fermanrrewa, hîç kat hunerî fêrkirdin û sruşbexşîn nebuwe bo rêkxistinî nwêy jyan. Naçarîyekî dilltenggerane, ke [hunerî fermanrrewayî] deysepênêt, tenya fermandanêkî serbazîy bêgyane û her core dahênanêk le demî ledaykbûnda lebardebat û tenya koyle bardehênêt, nek kesî azad. Azadî krokî jyane, hêzî berewpêşbere le hemû peresendne hizrîy û komellayetîyekanda,
aferênerî hemû asoyekî nwêye bo dahatûy mrovayetî. Azadî mrov le behrekêşî abûrîy û serkutî hizrîy û ramyarîy, komellayetîy, ke le fîlosofî enarkîzimda le beriztrîn astda derbirrdrawe, mercî yekemî geşekirdnî ballatrîn kultûrî komellayetî û mrovayetî nwêye.
مێژووی فیلۆسۆفی ئه‌نارکیزم له لائۆ تسه «Lao-Tse»وه تا کرۆپۆتکین
مێژووی فیلۆسۆفی ئه‌نارکیزم
له لائۆ تسه «Lao-Tse»وه تا کرۆپۆتکین
بیرۆکە ئه‌نارکیستییەکان لە هەموو سەردەمە مێژووییەکاندا به‌رچاوده‌که‌ون. لە ئەندێشەی حەکیمی چینی لائۆ- تسە (وانە و ڕێگەی ڕاست- The Course and The Right Way) و فیلۆسۆفانی دواتری یۆنانی و هێدۆنیسته‌کان (Hedonists) و سینیکه‌کان (Cynics ) و پەیرەوانی دیکەی لایەنگری ”مافی سروشتی”، بەتایبەت لە ئەندێشەی زێنۆ (Zeno) بنیاتنەری قوتابخانەی ڕەواقی (The Stoic ) و نه‌یاری ئەفلاتون دا، شوێنپای ئەم فیلۆسۆفییه بەدی دەکرێت. ئەم ده‌ربڕینانه لە وانە عیرفانییه‌کانی کارپۆکراتیس لە (ئەسکەندەریە)دا هاتوون و کارایی بەرچاویان لەسەر هەندێك ئاراستە کریستییەکانی سەدەکانی نێوەراست لە فەرەنسە، ئاڵمان، ئیتالیا، هۆلەند و ئینگلاند هەبووە، کە بە زۆری ڕووبەڕووی توندترین سزا دەبوونەوە. لە مێژووی چاکسازییەکانی (بۆهێمیایی)دا، پیتەر چێلکیسکی (Peter Chelcicky) بەوپەری تواناوە پشتیوانی لەم باوەڕە کرد و لە پەرتوکەکەی خۆیدا «پاکیی باوەڕ»، هەمان هەڵسەنگاندنی بەرامبەر دەوڵەت و کلیسا خستەڕوو، کە چەند سەدە پاشتر تۆلستۆی بەوە گەیشت. لە نێوان مرۆڤدۆستانی دیکەدا، ڕابێلایس (Rabelais)یش دیارە، لە پیاهەڵدانی شاری خۆشبەختی (Theleme Gargantua)دا وێنایەك لە ژیان دەخاتەڕوو، کە لە گشت کۆتوبەندەکانی سەروەری ئازاد بووە. لە نێو لایەنگرانی دیکەی ئەندێشەی ئازادیخوازیدا، دەتوانین ناوی لا بۆتیێ (La Boetie)، سیلویان مارشال Sylvain Marchal و لە هەمووان بەرچاوتر، دیدروت Diderot ناوبەرین، کە نووسینە درەشاوەکانی نیشانەیەکن لە ئەندێشەی ئازادبوونی لە هەر جۆرە دەمارگیرییەکی سەرکوتگەرانە.
لە هەمان کاتدا، پەرەسەندنی چەمکی ئەنارکیزم لە مێژووی تازەدا تێگەییشتنێکی ڕۆشنتری بە ژیان بەخشی و وەڵامدانەوەكی دەستەبەجێ بوو بە ڕەوتەکانی گەشەی کۆمەڵایەتی کە لە سەدەکانی دواتری مێژوودا هاتنە ئاراوە. بۆ یەکەمین ئەمە جار لەلایەن ولیەم گودوین (1756-1836)ەوە لە نووسینە سەرنجراکێشەکەیدا ( لێکۆڵینەوەیەك لەمەڕ یەکسانی ڕامیاری و کارایی لەسەر خۆشبەختی و بەختەروەری گشتی (لەندەن 1793)دا ئەنجام درا. دەتوانین بڵێین کارەکەی گۆدوین، بەرهەمی پێگەیینی درێژماوەی چەمکە ڕادیکاڵە ڕامیاریی و کۆمەڵایەتییەکانی ئینگلاند بوو، کە لە جۆرج بوچانانGeorge Buchanan
دەستپێدەکات و لە ڕیچارد هۆکەرRichard Hooker ، گێرارد وینستانلی Gerard Winstanley، ئالگێرنۆن سیدنی Algernon Sidney، جۆن لۆك John Locke، ڕۆبێرت والاس Robert Wallace، جۆن بلێرزJohn Bellers، بە جێرمی بێنتام Jeremy Bentham، جۆزیف پریستلیJoseph Priestley، ڕیچارد پرایس Richard Price و تۆماس پاین Thomas Paine دەگات.
گۆدوین زۆر بە ڕۆشنی ئەوەی خستەڕوو، کە هۆی خراپکارییە کۆمەڵایەتییەکان، لە شێوەکانی دەوڵەتدا نییە، بەڵکو لە بوونی خودی دەوڵەتدایە. هەروەها ئەوەی خستەڕوو، کە مرۆڤەكان ناتوانن ئازادانە و بەشێوەیەکی سروشتی لەتەك یەکدیدا بژین، بەبێ ئەوەی مەرجە ئابورییە پێویستەکان بۆ ئەم مەبەستە دابین بکرێن و هیچ کەس نەکەوێتە بەهرەکێشی کەسانی دیکە؛ ئەوەی کە زۆربەی قسەگەرانی ڕادیکالیزمی ڕامیاری لە ئاستیدا بەتەواوی چاویان نووقاندبوو. لەم ڕووەوە بوو، کە دواتر ناچاربوون بەرتەری فرەتر بە دەوڵەتێك بدەن، کە لە سەرەتادا دەیانویست بۆ لایەنیکەم بەرتەسکی بکەنەوە. بیرۆکەی گودوین لەمەڕ کۆمەڵگەی بێدەوڵەت، خاوەنداریەتی کۆمەلایەتی (هەمووانیی هاوبەشی) زەوی و ئامرازەکانی بەرهەمهێنانی لەبەرچاو دەگرت و پشتی بە ژیانی ئابووریی ئازادانەی بەرهەمهێنەران لە هەرەوەزییەکاندا دەبەست. بیرۆکەکەی گۆدوین کاراییەکی فراوانی لەسەر نێوەندە پێشکەتووەکانی کرێکارانی ئینگلاند و بەشە فرە کراوەکانی ڕۆشنبیرانی لیبراڵ هەبوو. لە هەمووی گرنگتر، بەشداری ئەو بوو لە بزووتنەوەی نۆپای سۆشیالیستی (ئینگلاند)دا، ئەوەی کە دواتر پەرەسەندنی بەرچاوی لە کارەکانی رۆبێرت ئۆئێن Robert Owen، جۆن گرەی John Gray و ولیام تۆمسۆن William Thompson دا لەخۆ گرت و بۆ ماوەیەکی درێژ ڕوخسارێکی ئاشکرای ئازادیخوازانەی وەهای لەخۆ نیشاندا، کە سۆشیالیستەکانی ئاڵمان و وڵاتانی دیکە هیچکات نەیانبوو.
هەروەها سۆشیالیستی فەرەنسی، چارلز فۆریە (1772 – Charles Fourier 1832)ش لەم مەیدانەدا کارایی داناوە و پێویستە لێرەدا لەتەك تێئۆرییەکەی لەمەڕ سەرنجراکێشی کار، وەك یەکێك لە پێشڕەوانی هزری ئازادیخوازانە ڕۆشنایی بخەینە سەر.
بەڵام کەسێك کە کارایی فرەتری لەسەر پەرەسەندنی تێئۆری ئه‌نارکیستی دانا، پییەر ژوزێف پرۆدۆن (1809- Pierre Joseph Proudhon 1865) بوو.
یەکێك لە لێهاتووترین و پەیگیرانەترین نووسەرانی فرە لایەنی سۆشیالیزمی هاوچەرخ بوو. پرۆدۆن بەقوڵی ڕۆچووبووە ژیانی هزری و کۆمەڵایەتی سەردەمی خۆی و ئەمە کارایی لەسەر هەڵوێستی ئەو لەسەر وەڵامدانەوە بە هەر پرسێك دانابوو. لەبەرئەوە داوەریکردن لەسەر ئەو لەسەر بنچینەی پێشنیارە کردەییە تایبەتەکانی، پێشنیارگەلێك کە وەك وەڵامدانەوە بە پێداویستییەکانی ئەو ساتە سەریانهەڵداوە، وەك ئەوەی دواتر هەندێك لە لایەنگرانی پێیهەستان، کارێکی نابەجێیە. لەنێو زۆربەی بیریارانی سۆشیالیستی ئەو سەردەمەدا، ئەو تەنیا کەسێك بوو، کە هۆی نالەباریی کۆمەڵایەتی بەقوڵترین شێوە تێگەیشتبوو و لەو بارەوە ڕوانگەی فراوانتری هەبوو. ئەو بێپێچوپەنا دژی هەموو سیستەمە دەستکردە کۆمەلایەتییەکان بوو و لە گەشەی کۆمەڵایەتیدا ئارەزوومەندیی هەمیشەیی بۆ شێوە نوێ و باڵاکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و هزری بەدیکرد؛ پێیوابوو کە ئەم گەشەکردنە ناتوانێت پابەندی هیچ فۆرمۆڵبەندییەکی ئەبستراکت (abstract)ی دیاریکراو بێت.
پرۆدۆن بەرهەڵستی کارایی سونەتیی ژاکۆبین (Jacobin)ی کرد، کە باڵی بەسەر هزری دیموکراتەکانی فەرەنسە و زۆرێك لە سۆشیالیستەکانی ئەو سەردەمەدا کێشابوو، بەهەمان پەیگیرییەوە دەستتێوەردانی دەوڵەتە نێوەندییەکان و چەپاوڵگەریی ئابووری لە ڕەوتی سروشتیی بەرەوپێشچوونی کۆمەڵایەتیدا ڕەتدەکردەوە. بۆ ئەو ڕزگارکردنی کۆمەڵگە لە ڕیشاڵی ئەو دوو وەرەمە (سرطانە)، ئەرکی سەرەکی شۆڕشی سەدەی نۆزدەهەم بوو. پرۆدۆن کومۆنیست نەبوو. ئەو خاوەندارێتی وەك بەرتەریدەری بەهرەکێشی ڕەتدەکردەوە، بەڵام دانی بە خاوەندارێتی ئامرازەکانی بەرهەمێناندا بۆ هەمووان دەنا، کە تێیدا لە ڕێی ڕێکەوتننامەی ئازادەوە گروپە پیشەسازییەکان کارایی لەسەر یەکدی دادەنێن، تا ئەو جێیەی کە ئەو مافە نەبێتە هۆی بەهرەکێشی کەسانی دیکە و بەرهەمی کارەکەش بەشێوەیەکی تەواو بخرێتە بەردەست ئەندامانی کۆمەڵگە. وەها کۆمەڵەیەك لەسەر بنەمای هاریکاری بەرامبەرانە (ئاڵووێریی)، بەهرەمەندیی هەمووانی لە مافی یەکسان و گۆڕینەوەی خزمەتگوزارییە کۆمەلایەتییەکان، دابیندەکات. ماوەی نێوەنجی کاری پێویست بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرهەمێك دەبێتە پێوەری نرخەکەی و پێكهێنەری بنەمایەك بۆ ئاڵووێری بەرامبەرانەی بەرهەمەکانی کار. بەم جۆرە سەرمایە لە هێزی جێکەوتە و ئاسایی خۆی بێبەشدەبێت و بەشێوەیەکی تەواو پابەندی کارکردی کار دەبێت. هەل بۆ هەمووان دەڕەخسێنێت، کە بەر بە سوودوەرگرتن لێی وەك ئامرزای بەهرەکێشی، بگرن.
وەها شێوەیەك لە ئابووری هەرجۆرە دەزگەیەکی سەرکوتگەرانەی ڕامیاریی دەکاتە شتێکی زیادە و ناپێویست. کۆمەڵگە دەگۆرێت بۆ کۆی کۆمیونیتییە ئازادەکان، کە کاروبارەکانی خۆیان بەپێی پێداویستی ڕێکدەخەن. لەلایەن خۆیانەوە یا بە هاوبەشی لەتەك ئەوانی دیکە ئەنجامدەدەن و لەوێدا ئازادی بەواتای یەکسانی لەتەك ئازادی کەسانی دیکە دێت، نەك بەرتەسکگەرەوەی، بەڵکو وەك ئاساییشپارێزی و پشتیوانیگەری دەبێت. “هەرچەندی تاکەکان ئازادتر، سەربەستتر و ئامادەتر بن، بۆ کۆمەڵگە باشترە”.
ڕێکخراوەیی فێدرالیزم، که پرۆدۆن داهاتووی نزیکی مرۆڤی تێدا ده‌بینی، هیچ به‌رته‌نگییه‌کی دیاریکراوی له‌بەردەم له‌توانادابوونی گەشەسەندنه داهاتووییەکان دانانێت و فراوانترین زەمینە بۆ هه‌موو جۆره چالاکییه تاکیی و کۆمه‌ڵایه‌تییەکان ده‌ره‌خسێنێت. له خاڵی دەستپێکی فیدراسیۆنەوە، پرۆدۆن بە هەمان شێوە دژایەتی ئامانجی کۆتایی یه‌کێتییە ڕامیاریی و نه‌ته‌وه‌ییەکانی ناسیونالیزمی تازه پاگرتووی ئه‌و سه‌رده‌مه دەکات، که که‌سانی ناوداری وه‌ك مازینی Mazzini، گاریبالدی Garibaldi، لێلێویل Lelewel و که‌سانی دیکە قسەگەری بوون. له‌م بارەوە، ئەو زۆر له هاوڕێ هاوچه‌رخەکانی ڕۆشنتر سروشتی ڕاستەقینەی ناسیونالیزمی ده‌ناسی. پرۆدۆن کاراییه‌کی زۆر به‌رچاوی له‌سه‌ر گه‌شه‌ی سۆشیالیزم دانا، به‌تایبه‌ت له وڵاتانی لاتین.
بیرۆکەگه‌لی لە جۆری تێڕوانینە ئابووریی و ڕامیارییەکانی پرۆدۆن، له‌لایه‌ن لایەنگرانی به‌ناو (ئه‌نارکیزمی تاکگه‌را)ی وەك وه‌ك جوسیه وارنJosiah Warren ، ستێفان پێرڵ ئاندرێوس Stephen Pearl Andrews ، ویلیام بی. گرین William B. Greene، لیساندەر سپونەر Lysander Spooner، بێنیامین توکەر Benjamin R. Tucker ، ئەزرا هێیوود Ezra Heywood، فرانسیس دی. تاندی Francis D. Tandy و زۆرێکی دیکەوە له ئه‌مه‌ریکا پاگەندەیان بۆ دەکرا و پەرەیان پێدەدرا، هەرچەندە هیچ یه‌ك له‌وانه نه‌یانتوانی بگه‌نه دووربینی ڕوانگەی پرۆدۆن. تایبه‌تمه‌ندیی ئازادئەندێشی ئەم فێرگەیە ئەو ڕاستەیە، که زۆربه‌ی بیریارانی ئەو فێرگەیە، بیرۆکە ڕامیارییه‌کانیان لە (پرۆدۆن)ەوە وەرنەگرتوون، به‌ڵکو له سونەتی لیبرالیزمی ئه‌مه‌ریکاییه‌وه هاتوون، به جۆرێك که توکەر ده‌توانێت پاگه‌نده‌ی ئه‌وه بکات، که ” ئه‌نارکیسته‌کان پێشەنگانی دێمۆکراتە (جێفرسۆن Jefferson)ییەکانن”.
یەکێك لە ده‌ربڕینە بێوێنەکانی بیرۆکە ئازادیخوازه‌کان، دەتوانرێت له په‌رتووکەکەی ماکس شتینەر (یۆهان کاسپار شمیتJohann Kaspar Schmidt 1806 – 1856) تاك و خاوەندارییەتییەکەی (Der Einzige und sein Eigentum)دا، به‌ده‌ستبهێنرێت، که زۆر زوو فه‌رامۆشکرا و کاراییه‌کی وەهای له‌سه‌ر بزاڤی ئه‌نارکیستی دانه‌نا. په‌رتووکەکەی شتینەر فرەتر کارێکی فیلۆسۆفییه، که شوێنپای وابەستەیی مرۆڤی به‌وانەوە، کە پێیاندەوترێت ده‌سه‌ڵاته باڵاکان له هه‌موو ڕێگە پێچاوپێچەکانییەوە هەڵگرتووه، هیچ سڵی لە نیگارکیشانی بەدەستهێنراوە زانستیییەکان لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەوە، نەکرد. ئه‌م په‌رتووکه یەکێکە لەو یاخیبوونە ئاگاهانه و بەئەنقەستانە، که ڕێز بۆ هیچ ئوتوریته‌ك دانانێن، هه‌رچه‌نده به‌ده‌سه‌ڵاتیش بێت. هەر لەبەرئەوەیە، كە بەتەواوی هێزییەوە خوازیاری سه‌ربه‌خۆیی بیرکردنەوەیە.
ئه‌نارکیزم تین و وزەی شۆڕشگێڕانەی، لە میخائیل باکونین ( Michael A. Bakunin 1814-1876)ەوە وەرگرت، که بیرۆکەکانی بە فێرکارییەکانی پڕۆدۆن پشتئەستوور بوون، به‌ڵام له بواری ئابووریدا پەرەیپێدان، کاتێك کە شانبەشانی باڵی فیدرالیستی نێونه‌ته‌وه‌یی یه‌که‌م، بانگەوازی بۆ خاوه‌ندارێتی گه‌لیانه (به‌کۆمه‌ڵ)ی زه‌مین و ئامرزه‌کانی دیکەی به‌رهه‌مهێنان کرد و خوازیاری به‌رته‌سککردنه‌وه‌ی مافی خاوه‌ندارێتی تایبه‌تی بوو، تەنیا بۆ به‌رهه‌می کاری که‌سیی. هه‌روا (باکونین)یش نه‌یاری کۆمونیزم بوو، که له سه‌رده‌می ئەویشدا، تایبەتمەندییەکی زۆرتر دەسەلاتگەرایانەی هه‌بوو، وه‌ك ئەوەی ئه‌وڕۆکه له بۆلشه‌ڤیزمدا خۆی نیشاندەداتەوە. باکونین لەو بارەوە ده‌لێت: “من کۆمونیست نیم، چونکه کۆمونیزم گشت هێزه‌کانی کۆمه‌ڵگه له ده‌وڵه‌تدا یه‌کده‌خات و به‌خۆی هه‌ڵیانده‌لوشێت؛ له‌به‌رئه‌وه‌ی که به‌ناچاری به‌ره‌و کۆکردنه‌وه‌ی گشت داراییه‌کان له ده‌ستی ده‌وڵه‌تدا ملده‌نێت، لە کاتێکدا کە من خوازیاری له‌نێوبردنی ته‌واوەتی بنچینەکانی دەسەلاتگەرایی و چاودێریی میرایەتیم، که تاوه‌کو ئه‌وڕۆکه، لەژێر پاگه‌نده‌ی مۆڕاڵیکردن و شارستانییکردندا، خه‌ڵکی لە کۆیلایەتیدا ڕاگرتووە و به‌هره‌کێشیی لێده‌کات”.
باکونین شۆڕشگێڕێکی په‌یگیر بوو و باوه‌ڕی به چاره‌سه‌ری دۆستانه و ئاشتیخوازانه‌ی کیشەکانی نێو کۆمه‌ڵگه نه‌ده‌کرد. ئەو لەوە تێگه‌یشتبوو، که چینه فه‌رمانڕه‌واکان، کوێرانە و سه‌رسه‌ختانه به‌ر به هه‌ر لەتوانادابوونێك بۆ جەێبەجێکردنی چاکسازییە کۆمەلایەتییە گه‌وره‌کان ده‌گرن، بۆیە ته‌نیا ڕێگه‌چارەی
له شۆڕشی کۆمەڵایەتیی نێونه‌ته‌وه‌ییدا ده‌بینی، که لە توانایدا هەیە گشت داموده‌زگه‌کانی دەسه‌ڵاتی ڕامیاریی و به‌هره‌کێشی ئابوورییی له‌نێوبه‌رێت و له جێی ئه‌واندا فێدراسیۆنی ئه‌نجومه‌نه ئازاده‌کانی به‌رهه‌مهێنه‌ران و به‌کاربه‌ران بۆ دابینکردنی پێداویستییه ڕۆژانه‌ییه‌کانی ژیانیان، به‌رپابکات. له‌وێوه، که ئه‌ویش وه‌ك زۆرێك له هاوسه‌رده‌مه‌کانی، باوه‌ڕی به نزیکی ڕوودانی شۆڕش هه‌بوو، دڵسۆزانه هه‌موو هێزی خۆی خستبووه پێناو یه‌کێتی که‌سانی شۆڕشگێڕ و ئازادیخواز له نێوه‌وه و ده‌ره‌وه‌ی نێونەتەوەیی (ئینته‌رناسیونال)ی یەکەمدا، تا له‌به‌رامبه‌ر دیکتاتۆری یا هه‌ر جۆره گه‌رانه‌وه‌یەك بۆ هه‌لومه‌رجی پێشێن، پارێزگاری له شۆرشێك بکات، کە بەڕێوەیە. له‌به‌رئه‌وه‌یه، که ده‌توانرێت له زۆر ڕووه‌وه، ئەو به بنیاتنه‌ری بزاڤی ئه‌نارکیزمی هاوچەرخ ھەژماربكرێت.
یه‌کێكی دیکە له تێئۆریدارێژه‌رە ناسراوەکانی ئه‌نارکیزم، پێته‌ر کرۆپۆتکین (Peter Kropotkin 1842-1921) بوو، که خۆی بۆ بەکاربردنی ده‌ستکه‌وته‌کانی زانستی سروشتیی هاوچەرخ لەپێناو پەرەدان بە چه‌مکی کۆمه‌ڵناسییانه (sociological)ی ئه‌نارکیزم، تەرخان کردبوو. ئەو له په‌رتووکە داهێنەرانەکەیدا ”هاریکاری بەرامبەرانە – هۆکاری گەشەکردن”، بە خستنەڕووی به‌ڵگه‌کانی خۆی، دژی داروینیزمی کۆمەلایەتی (Social Darwinism) وەستایەوە، که لایه‌ندگرانی هه‌وڵیانده‌دا به‌سودوه‌رگرتن له تیئۆری داروینیی -ململانێ له‌پێناو مانه‌وه (the Struggle for Existence)، ئەوە بسەلمێنن، کە جەنگی بەهێز بەرامبەر لاواز، یاسایەکی نەگۆڕ (ئاسنینی)ی سروشتییە و مرۆڤیش دەگرێتەوە. لەڕاستیدا ئەم چەمکە بەتوندی لەژێر کارایی ڕێڕەو (مذهب)ی مالتوس (Malthus)یدا بوو، ئەوەی ”خشتەکی ژیان بۆ هەمووان بڵاونەکراوەتەوە و پێویستیان نییە، تەنیا دەتوانن خۆیان لەتەك ئەو ڕاستییەدا بگونجێنن”. کرۆپۆتکین نیشانیدا، که وەها تێگەیشتنێك بۆ سروشت وەك مه‌یدانی بێسنووری جه‌نگ، ته‌نیا کاریکاتۆرێکه له ژیانی ڕاستەقینە، لە هاوشانی جه‌نگی دڕندانه بۆ مانه‌وه، که به چنگ و کەڵبە ده‌کرێت، لە سروشتدا ئاراستەیەکی دیکەیش هه‌یه، که خۆی له پەیوەندی کۆمه‌ڵایه‌تی جۆره لاوازه‌کان و هەوڵی مانەوەی جۆرەکان له‌سه‌ر بنه‌مای گەشەکردنی غەریزی کۆمه‌ڵایه‌تیی و هاریکاریی بەرامبەرانە ڕاوەستاوە. به‌م جۆره، مرۆڤ ئافه‌رێنه‌ری کۆمه‌ڵگه نییه، به‌لكو کۆمه‌ڵگه ئافه‌رێنه‌ری مرۆڤه، لەوەدا کە ئەو لەو جۆرانەی کە ئەویان لێوە هاتووە، غەریزەی کۆمەڵایەتیی بۆ لەپاشماوە، ئەو توانایەی پێدەبەخشیووە کە بەتەنیا لە دەوروبەری یەکەمیدا لەبەرامبەر زاڵی جەستەیی (فیزیکی) جۆرەکانی
دیکە پارێزگاری لە خۆی بکات و پێشکه‌وتنێکی چاوەڕواننەکراوی باڵاتر مسۆگه‌ر بکات. ئه‌مەی دووه‌میان هەروا کە له پاشڕەوی بەردەوامی ئەو جۆراندا نیشاندراوه، کە تیایاندا حه‌زی ململانێی مانەوە تا هەنووکە بەسەر یەکەمیاندا، واتە ژیانی کۆمەڵایەتیدا، زاڵترە و ته‌نیا پشت به هێزی جەستەیی خۆی دەبەستێت. ئه‌م بیرۆکە، ئه‌وڕۆکه به‌رده‌وام له ئاستێکی فراواندا لە بواری زانستی سروشتیی و لێکۆڵینه‌وه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کاندا پێشوازی زیاتری لێده‌کرێت، بۆ لێکۆڵینەوە لەمەڕ گەشەکردنی مرۆڤ، گشت دەرگەکان بەڕوویدا ئاوەڵا کراون.
بەپێی تێڕوانینی کرۆپۆتکین، ئه‌م ڕاستییه ته‌نانه‌ت له سه‌رکوتگه‌رترین هه‌لومه‌رجدا ڕاسته، که فره‌تر په‌یوه‌ندییه که‌سییه‌کانی مرۆڤ له‌ته‌ك هاوجۆرانی، لەسه‌ر بنەمای ڕێسا کۆمه‌ڵایه‌تییەکان، ڕێککەوتنی ئازاد و هاریکاری به‌رامبه‌رانه ئه‌نجام ده‌درێن و به‌بێ ئه‌وانه، ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تی هەرگیز له توانادا نەدەبوو. ئه‌گه‌ر به‌م جۆره نه‌بووایه، ته‌نانه‌ت به‌هێزترین ده‌زگه سه‌پێنه‌ره‌کانی ده‌وڵه‌تیش نه‌یانده‌توانی نه‌زمی کۆمه‌ڵایه‌تی ته‌نانه‌ت بۆ ماوه‌یه‌کی کورتیش بپارێزن. سەرەڕای ئەوەش، ئەم شێوە سروشتییانەی ئاکار، که له قوڵایی سروشتی مرۆڤه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرن، تاکو ئەمڕۆکەش بەهۆی ده‌ستێوه‌ردانی به‌رده‌وام و بەرئەنجامه‌کانی به‌هره‌کێشی ئابووریی و جێگیریی میریییەوە، کە نوێنەرایەتی شێوەیەكی دڕندانە لە شێوەکانی ململانێی مانەوە لە کۆمەڵگەی مرۆییدا دەکات، لەکار دەخرێن، پێویستە شێوەیەکی دیکە لە شێوەکانی هاریکاری ئازاد و یارمه‌تی به‌رامبه‌رانه بەسەریدا زاڵببێت. هوشیاری لەمەڕ لێپرسراوه‌تی که‌سیی و توانای هاوده‌ردی له‌ته‌ك که‌سانی دیکە، کە گشت ئاکارە کۆمەڵایەتییەکان و گشت بیرۆکەکانی یه‌کسانی کۆمه‌ڵایه‌تی دروستده‌که‌ن، له سایەی ئازادیدا باشتر گه‌شه ده‌که‌ن.
هەروەك باکونین، (کرۆپۆتکین)یش، شۆڕشگێڕ بوو. به‌ڵام ئەو، وه‌ك ئێلیزە ڕێکلوس (Elisee Reclus) و ئه‌وانی دیکە، لە شۆڕشدا ته‌نیا قۆناخێکی تایبەتیی پرۆسیسی پەرەسەندنیی بەدیکرد، ئەوەش کاتێك دەردەکەوێت، که هیوایەکی نوێی کۆمه‌ڵایه‌تیی لە گەشەسەندنی سروشتییانه‌ی خۆیدا بەڕادەیەك له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه به‌رته‌سك بکرێته‌وه، که پێش ئەوەی وەك هۆکارێکی نوێ لە ژیانی مرۆڤدا بتوانێت کار بکات، ناچار بێت بە توندوتیژی قاوخە کۆنەکان بشکێنێت.
به پێچه‌وانه‌ی هاریکاریگه‌رایی بەرامبەرانەی پرۆدۆن و کۆمه‌ڵگه‌رایی (باکونین)ەوە، کرۆپۆتکین بانگەوازی بۆ خاوه‌ندارێتی هاوبه‌ش کرد، نەك تەنیا ئامرازه‌کانی به‌رهه‌مهێنان، به‌ڵکو هەروا به‌رهه‌مەکانی کاریش، لەبەرئەوەی پێیوابوو لە باری هه‌نووکه‌یی تەکنۆلۆجیادا هیچ پێوه‌رێكی ورد بۆ نرخاندنی کار بوونی نییه. بەڵام، له‌لایه‌کی دیکە‌وه، به ئاراستەی ئاوەزگیرانەی شێوازه هاوچەرخه‌کانی کارەوە، لە توانادا هەیە فراوانییەکی ڕێژەیی بۆ هه‌موو مرۆڤێك دابینبکرێت. ئەنارکیزمی کۆمونیستی، پێش کرۆپۆتکین لەلایەن که‌سانی وه‌ك ژوزیف دێجاك (Joseph Dejacque)، ئێلیزە ڕێکلوس (Elisee Reclus)، کارلۆ کافییرۆ (Carlo Cafiero) و که‌سانی دیکەوە پێشنیار کرابوو، دره‌وشاوه‌ترین و به‌رجه‌سته‌ترین نموونه‌ی ئه‌م هزرە، کە لەلایەن زۆرینەیەکی بەرچاوی ئەنارکیستەکانی ئەمڕۆوە پەسەند کراوە، له کاره‌کانی (کرۆپۆتکین)دا بوو.
لێره‌دا پێویسته یادێکیش له لیئۆ تۆلستۆی ( Leo Tolstoy -1828-1910) بکه‌ینه‌وه، که له مەسیحیەتی سەرەتایی و له‌سه‌ر بنچینەگەلێکی مۆڕالیی کە لە وانەکانی ئینجیلدا هاتوون، به بیرۆکەی کۆمه‌لگه‌ی بێسەروەر گه‌یشت.
خاڵی هاوبه‌شی هه‌موو ئه‌نارکیستەکان خوازیاریی پێکهێنانی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی خاڵییە له هه‌موو ده‌زگه ڕامیاریی و کۆمه‌لایه‌تییه سەپێنراوەکان، کە لەبەردەم گەشەی مرۆڤایەتی ئازاددا ڕێگرن. له‌م چەمکەدا، نابێت هاریکاریی بەرامبەرانە، کۆمه‌ڵگه‌رایی و کۆمونیزم به‌واتای سیسته‌می ئابووریی داخراو لەبەرچاو بگیردرێن، که بوار بۆ پێشکه‌وتنی زیاتر و بەردەوام ناهێڵێته‌وه، به‌ڵکو ئه‌مانه ته‌نیا ئامرازی ئابووریین بۆ پارێزگاری له کۆمه‌ڵگه‌ی ئازاد. تەنانەت بۆی هه‌یه له هەموو شێوەکانی کۆمه‌ڵگه‌ی ئازادی داهاتوودا، شێوەی جیاوازی ئابووری هاریکاریی لە پاڵ یەکتردا هه‌بن، لەوێدا هه‌ر بەرەوپێشچوونێکی کۆمه‌ڵایه‌تی، پێویستە بۆ ئه‌زموونگیری ئازادانه و تاقیکردنه‌وه‌ی کرده‌یی شێوازه تازه‌کان، له کۆمه‌ڵگه ئازادی کۆمیونیتییە ئازادەکاندا هه‌موو هەلێك له ئارادا ده‌بێت.
هه‌مان شت لەتەك هەموو شێوازە (method) جۆراوجۆرەكانی ئه‌نارکیزم دەگونجێت. کاری لایەنگرانی بە دیاریکراوی، پەروەردە و ئاماده‌کاریی هزریی و ده‌روونیی خه‌ڵکه بۆ ڕزگارکردنی کۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی خۆیان. هه‌ر هه‌وڵێك بۆ سنووردارکردنی کارایی پاوانگه‌ری ئابووریی و ده‌سه‌لاتی ده‌وڵه‌ت، هه‌نگاوێكه به‌ره‌و که‌توارییبوونه‌وه‌ی ئه‌م ئامانجه. هه‌موو په‌ره‌سه‌ندنێکی ڕێکخراوه خۆبەشکارەکان له بواری جۆراوجۆری چالاکییە کۆمەڵایەتییەکاندا به ئاراسته‌ی
ئازادی که‌سیی و دادپەروەریی کۆمه‌ڵایه‌تی، هوشیاری خه‌ڵکی قوڵتر و لێپرسراوه‌تی کۆمه‌ڵایه‌تییان زیاتر ده‌کات و به‌بێ ئه‌مانه، بەدیهێنانی هیچ ئاڵوگۆڕێکی کۆمه‌ڵایه‌تیی له توانادا نابێت. زۆربه‌ی ئه‌نارکیسته‌کانی ئەم سەردەمە لەو بڕوایەدان، کە وەها ئاڵوگۆرێکی کۆمه‌لایه‌تیی چه‌ندین ساڵ دەخایێنێت و کاری بنیاتنان و پەروەردەی پێویستە و به‌بێ هەڵچوون و بارگرژییەکی شۆڕشگێڕانه کە تا هەنووکە هەموو بەرەوپێشچوونێکی کۆمەڵایەتی ئافراندووە، بەدیهاتنی لە توانادا نییە، هه‌ڵبه‌ته تایبه‌تمه‌ندی وەها هەڵچوون و بارگرژییەك بە ڕادەی بەهێزیی بەرهەڵستیێکەوە بەستراوە، که چینه فه‌رمانرواکان بۆ به‌رگرتن له که‌توارتیبوونه‌وه‌ی بیرۆکە تازەکان له خۆیان نیشانده‌ده‌ن. هەچەندی بازنه‌کانی ڕێکخستنەوەی کۆمه‌ڵگه بە نێوەڕۆکی ئازادیخوازیی و سۆشیالیزمەوە فراوانتر بن، ژانه‌کانی لە دایکبوونی ئاڵوگۆڕی کۆمه‌ڵایه‌تیی لە داهاتوودا که‌متر و ئاسانتر دەبن. تەنانەت شۆڕشه‌کان ده‌توانن تەنیا گەشە بە بیرۆکەگه‌لێك بدەن و پێبگەیێنن، که هه‌نووکه بوونیان هه‌یه و بوونەتە بەشێك لە هوشیاری مرۆڤ: به‌ڵام بەخۆیان ناتوانن بیرۆکەگەلێکی نوێ، یا دونیایەکی نوێ له هیچه‌وه بئافرێنن.
پێش ده‌رکه‌وتنی ده‌وڵه‌تە سەراپاگیرەکان له ڕوسیه، ئیتالیا، ئاڵمانیا و دواتر له پورتوگال و ئیسپانیا و هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی جیهانی دووه‌م، ڕێکخراوه و بزاڤی ئه‌نارکیستی له نزیکەی زۆربەی ولاتاندا بوونیان هه‌بوو. به‌ڵام وه‌ك هەموو بزاڤه سۆشیالسیتییه‌کانی دیکەی ئه‌و سه‌رده‌مه، که‌وتوونه‌ته به‌ر سه‌رکوتی فاشیزم و هێرشه‌کانی سوپای ئاڵمانیا و ته‌نیا توانییان بە نهێنی بمێننەوە. له پاش کۆتایی جه‌نگەوە، هه‌ستانه‌وه‌ی بزاڤه ئه‌نارکیستییه‌کان له گشت وڵاتانی ئەوروپای خۆراوایی شتێکی بەرچاوە. فیدراسیۆنی ئه‌نارکیستانی فه‌ره‌نسه و ئیتالیا یەکەم پێکهاتنیان بەست، هەروەها ئه‌نارکیستانی ئیسپانیا که هیشتاکه هه‌زارانیان له دوورخراوگه‌ن و به زۆری له فه‌ره‌نسه، به‌لجیکا و ئه‌فریکای باکووری دەژین بە هەمان کار هەستان و هه‌ر به‌و جۆره ڕۆژنامه و گۆڤاره ئه‌نارکیستییەکان له زۆر ولاتی ئەوروپا و ئه‌مه‌ریکای باکوور و باشووری بڵاو ده‌کرێنەوە.
Mêjûy Fîlosofî Enarkîzm le Lao tse “Lao-Tse”we ta Kropotkîn
Mêjûy Fîlosofî Enarkîzm
le Lao tse “Lao-Tse”we ta Kropotkîn
Bîroke enarkîstîyekan le hemû serdeme mêjûyyekanda berçawdekewn. Le endêşey hekîmî çînî lao- tse (wane û rêgey rast- The Course and The Righit Way) û fîlosofanî dwatrî yonanî û hêdonîstekan (Hedonistis) û sînîkekan (Ciynicis ) û peyrewanî dîkey layengirî ”mafî sruştî”, betaybet le endêşey zêno (Zeno) binyatnerî qutabxaney rewaqî (The Stoic ) û neyarî eflatun da, şwênpay em fîlosofîye bedî dekrêt. Em derbrrînane le wane ‘îrfanîyekanî karpokratîs le (eskenderye)da hatûn û karayî berçawyan leser hendêk araste krîstîyekanî sedekanî nêwerast le ferense, allman, îtalya, holend û îngland hebuwe, ke be zorî rûberrûy tunditrîn sza debûnewe. Le mêjûy çaksazîyekanî (bohêmyayî)da, pîter çêlkîskî (Peter Chelcickiy) bewperî twanawe piştîwanî lem bawerre kird û le pertukekey xoyda “pakîy bawerr”, heman hellsengandinî beramber dewllet û klîsa xisterrû, ke çend sede paştir tolistoy bewe geyişt. Le nêwan mrovdostanî dîkeda, rabêlays (Rabelais)îş dyare, le pyahelldanî şarî xoşbextî (Theleme Gargantua)da wênayek le jyan dexaterrû, ke le gişt kotubendekanî serwerî azad buwe. Le nêw layengranî dîkey endêşey azadîxwazîda, detwanîn nawî la botyê (La Boetie), sîluyan marşal Syilvain Marchal û le hemuwan berçawtir, dîdrut Diderot nawberîn, ke nûsîne dreşawekanî nîşaneyekin le endêşey azadbûnî le her core demargîrîyekî serkutgerane.
Le heman katda, peresendinî çemkî enarkîzm le mêjûy tazeda têgeyîştinêkî roşintrî be jyan bexşî û wellamdanewekî destebecê bû be rewtekanî geşey komellayetî ke le sedekanî dwatrî mêjûda hatne arawe. Bo yekemîn eme car lelayen wilyem guduyn (1756-1836)ewe le nûsîne serincrakêşekeyda ( lêkollîneweyek lemerr yeksanî ramyarî û karayî leser xoşbextî û bexterwerî giştî (lenden 1793)da encam dra. Detwanîn bllêyn karekey goduyn, berhemî pêgeyînî drêjmawey çemke radîkalle ramyarîy û komellayetîyekanî îngland bû, ke le corc buçananGeorge Buchanan
destipêdekat û le rîçard hokerrichard Hooker , gêrard wînistanlî Gerard Winistanley, algêrnon sîdnî Algernon Sidney, con lok Johin Locke, robêrt walas Robert Wallace, con blêrizJohin Bellers, be cêrmî bêntam Jeremiy Bentham, cozîf prîstilîJoseph Priestley, rîçard prays Richard Price û tomas payn Thomas Paine degat.
Goduyn zor be roşnî ewey xisterrû, ke hoy xrapkarîye komellayetîyekan, le şêwekanî dewlletda nîye, bellku le bûnî xudî dewlletdaye. Herweha ewey xisterrû, ke mrovekan natwanin azadane û beşêweyekî sruştî letek yekdîda bjîn, bebê ewey merce aburîye pêwîstekan bo em mebeste dabîn bikrên û hîç kes nekewête behrekêşî kesanî dîke; ewey ke zorbey qsegeranî radîkalîzmî ramyarî le astîda betewawî çawyan nûqandibû. Lem ruwewe bû, ke dwatir naçarbûn berterî fretir be dewlletêk bden, ke le seretada deyanuyist bo layenîkem berteskî bkenewe. Bîrokey guduyn lemerr komellgey bêdewllet, xawendaryetî komelayetî (hemuwanîy hawbeşî) zewî û amrazekanî berhemhênanî leberçaw degrit û piştî be jyanî abûrîy azadaney berhemhêneran le herewezîyekanda debest. Bîrokekey goduyn karayyekî frawanî leser nêwende pêşketuwekanî krêkaranî îngland û beşe fre krawekanî roşnibîranî lîbrall hebû. Le hemûy gringtir, beşdarî ew bû le bzûtnewey nopay soşyalîstî (îngland)da, ewey ke dwatir peresendinî berçawî le karekanî robêrt oên Robert Owen, con grey Johin Gray û wilyam tomson William Thompson da lexo girt û bo maweyekî drêj ruxsarêkî aşkray azadîxwazaney wehay lexo nîşanda, ke soşyalîstekanî allman û wllatanî dîke hîçkat neyanbû.
Herweha soşyalîstî ferensî, çarliz forye (1772 – Charles Fourier 1832)şi lem meydaneda karayî danawe û pêwîste lêreda letek têorîyekey lemerr serincrakêşî kar, wek yekêk le pêşrrewanî hizrî azadîxwazane roşnayî bxeyne ser.
Bellam kesêk ke karayî fretrî leser peresendinî têorî enarkîstî dana, pîyer juzêf prodon (1809- Pierre Joseph Proudhon 1865) bû.
yekêk le lêhatûtrîn û peygîranetrîn nûseranî fre layenî soşyalîzmî hawçerx bû. Prodon bequllî roçûbuwe jyanî hizrî û komellayetî serdemî xoy û eme karayî leser hellwêstî ew leser wellamdanewe be her pirsêk danabû. Leberewe dawerîkirdin leser ew leser binçîney pêşnyare kirdeyye taybetekanî, pêşnyargelêk ke wek wellamdanewe be pêdawîstîyekanî ew sate seryanhelldawe, wek ewey dwatir hendêk le layengranî pêyhestan, karêkî nabecêye. Lenêw zorbey bîryaranî soşyalîstî ew serdemeda, ew tenya kesêk bû, ke hoy nalebarîy komellayetî bequlltirîn şêwe têgeyiştbû û lew barewe rwangey frawantirî hebû. Ew bêpêçupena djî hemû sîsteme destkirde komelayetîyekan bû û le geşey komellayetîda arezûmendîy hemîşeyî bo şêwe nwê û ballakanî jyanî komellayetî û hizrî bedîkrid; pêywabû ke em geşekirdne natwanêt pabendî hîç formollbendîyekî ebistrakt (abistract)î dyarîkraw bêt.
Prodon berhellsitî karayî sunetîy jakobîn (Jacobin)î kird, ke ballî beser hizrî dîmukratekanî ferense û zorêk le soşyalîstekanî ew serdemeda kêşabû, beheman peygîrîyewe destitêwerdanî dewllete nêwendîyekan û çepawillgerîy abûrî le rewtî sruştîy berewpêşçûnî komellayetîda retdekirdewe. Bo ew rizgarkirdnî komellge le rîşallî ew dû wereme (sirgane), erkî serekî şorrşî sedey nozdehem bû. Prodon kumonîst nebû. Ew xawendarêtî wek berterîderî behrekêşî retdekirdewe, bellam danî be xawendarêtî amrazekanî berhemênanda bo hemuwan dena, ke têyda le rêy rêkewtinnamey azadewe grupe pîşesazîyekan karayî leser yekdî dadenên, ta ew cêyey ke ew mafe nebête hoy behrekêşî kesanî dîke û berhemî karekeş beşêweyekî tewaw bixrête berdest endamanî komellge. Weha komelleyek leser bnemay harîkarî beramberane (alluwêrîy), behremendîy hemuwanî le mafî yeksan û gorrînewey xizmetguzarîye komelayetîyekan, dabîndekat. Mawey nêwencî karî pêwîst bo berhemhênanî her berhemêk debête pêwerî nirxekey û pêkhênerî bnemayek bo alluwêrî beramberaney berhemekanî kar. Bem core sermaye le hêzî cêkewte û asayî xoy bêbeşdebêt û beşêweyekî tewaw pabendî karkirdî kar debêt. Hel bo hemuwan derrexsênêt, ke ber be sûdwergirtin lêy wek amirzay behrekêşî, bigrin.
weha şêweyek le abûrî hercore dezgeyekî serkutgeraney ramyarîy dekate ştêkî zyade û napêwîst. Komellge degorêt bo koy komîwnîtîye azadekan, ke karubarekanî xoyan bepêy pêdawîstî rêkdexen. Lelayen xoyanewe ya be hawbeşî letek ewanî dîke encamdeden û lewêda azadî bewatay yeksanî letek azadî kesanî dîke dêt, nek berteskgerewey, bellku wek asayîşparêzî û piştîwanîgerî debêt. “Herçendî takekan azadtir, serbesttir û amadetir bin, bo komellge baştre”.
Rêkixraweyî fêdralîzm, ke prodon dahatûy nzîkî mrovî têda debînî, hîç bertengîyekî dyarîkrawî leberdem letwanadabûnî geşesendne dahatûyyekan dananêt û frawantirîn zemîne bo hemû core çalakîye takîy û komellayetîyekan derexsênêt. Le xallî destipêkî fîdrasyonewe, prodon be heman şêwe djayetî amancî kotayî yekêtîye ramyarîy û neteweyyekanî nasîwnalîzmî taze pagritûy ew serdeme dekat, ke kesanî nawdarî wek mazînî Mazzini, garîbaldî Garibaldi, lêlêwîl Lelewel û kesanî dîke qsegerî bûn. Lem barewe, ew zor le hawrrê hawçerxekanî roşintir sruştî rasteqîney nasîwnalîzmî denasî. Prodon karayyekî zor berçawî leser geşey soşyalîzm dana, betaybet le wllatanî latîn.
Bîrokegelî le corî têrrwanîne abûrîy û ramyarîyekanî prodon, lelayen layengranî benaw (enarkîzmî takgera)î wek wek cusye warinJosiah Warren , stêfan pêrll andirêws Stephen Pearl Andrews , wîlyam bî. Grîn William B. GReene, lîsander spuner Liysander Spooner, bênyamîn tuker Benjamin R. TUcker , ezra hêyûd Ezra Heywood, fransîs dî. Tandî Francis D. TAndiy û zorêkî dîkewe le emerîka pagendeyan bo dekra û pereyan pêdedra, herçende hîç yek lewane neyantwanî bgene dûrbînî rwangey prodon. Taybetmendîy azadendêşî em fêrgeye ew rasteye, ke zorbey bîryaranî ew fêrgeye, bîroke ramyarîyekanyan le (prodon)ewe wernegritûn, bellku le sunetî lîbralîzmî emerîkayyewe hatûn, be corêk ke tuker detwanêt pagendey ewe bkat, ke ” enarkîstekan pêşenganî dêmokrate (cêfirson Jefferson)îyekanin”.
yekêk le derbrrîne bêwênekanî bîroke azadîxwazekan, detwanrêt le pertûkekey makis ştîner (yohan kaspar şmîtJohanin Kaspar Sichmidt 1806-1856) tak û xawendarîyetîyekey (Der Einzige und sein Eigentum)da, bedestibhênrêt, ke zor zû feramoşkra û karayyekî wehay leser bzavî enarkîstî danena. Pertûkekey ştîner fretir karêkî fîlosofîye, ke şwênpay wabesteyî mrovî bewanewe, ke pêyandewtirêt desellate ballakan le hemû rêge pêçawpêçekanîyewe hellgirtuwe, hîç sllî le nîgarkîşanî bedestihênrawe zansitîyyekan le rêgey lêkollînewewe, nekrid. Em pertûke yekêke lew yaxîbûne agahane û beenqestane, ke rêz bo hîç uturîtek dananên, herçende bedesellatîş bêt. Her lebereweye, ke betewawî hêzîyewe xwazyarî serbexoyî bîrkirdneweye.
Enarkîzm tîn û wzey şorrşigêrraney, le mîxaîl bakunîn ( Michael A. BAkunin 1814-1876)ewe wergirt, ke bîrokekanî be fêrkarîyekanî prrodon piştestûr bûn, bellam le bwarî abûrîda pereypêdan, katêk ke şanbeşanî ballî fîdralîstî nêwneteweyî yekem, bangewazî bo xawendarêtî gelyane (bekomell)î zemîn û amirzekanî dîkey berhemhênan kird û xwazyarî berteskkirdnewey mafî xawendarêtî taybetî bû, tenya bo berhemî karî kesîy. Herwa (bakunîn)îş neyarî komunîzm bû, ke le serdemî ewîşda, taybetmendîyekî zortir deselatgerayaney hebû, wek ewey ewrroke le bolşevîzimda xoy nîşandedatewe. Bakunîn lew barewe delêt: “min komunîst nîm, çunke komunîzm gişt hêzekanî komellge le dewlletda yekdexat û bexoy hellyandeluşêt; leberewey ke benaçarî berew kokirdnewey gişt darayyekan le destî dewlletda mildenêt, le katêkda ke min xwazyarî lenêwbirdnî tewawetî binçînekanî deselatgerayî û çawdêrîy mîrayetîm, ke taweku ewrroke, lejêr pagendey morrallîkirdin û şaristanîykirdinda, xellkî le koylayetîda ragirtuwe û behrekêşîy lêdekat”.
Bakunîn şorrşigêrrêkî peygîr bû û bawerrî be çareserî dostane û aştîxwazaney kîşekanî nêw komellge nedekrid. Ew lewe têgeyiştbû, ke çîne fermanrrewakan, kwêrane û sersextane ber be her letwanadabûnêk bo ceêbecêkirdnî çaksazîye komelayetîye gewrekan degrin, boye tenya rêgeçarey
le şorrşî komellayetîy nêwneteweyîda debînî, ke le twanayda heye gişt damudezgekanî desellatî ramyarîy û behrekêşî abûrîyî lenêwberêt û le cêy ewanda fêdrasyonî encumene azadekanî berhemhêneran û bekarberan bo dabînkirdnî pêdawîstîye rojaneyyekanî jyanyan, berpabkat. Lewêwe, ke ewîş wek zorêk le hawserdemekanî, bawerrî be nzîkî rûdanî şorrş hebû, dillsozane hemû hêzî xoy xistbuwe pênaw yekêtî kesanî şorrşigêrr û azadîxwaz le nêwewe û derewey nêwneteweyî (înternasîwnal)î yekemda, ta leberamber dîktatorî ya her core geraneweyek bo helumercî pêşên, parêzgarî le şorşêk bkat, ke berrêweye. Lebereweye, ke detwanrêt le zor ruwewe, ew be binyatnerî bzavî enarkîzmî hawçerx hejmarbikrêt.
Yekêkî dîke le têorîdarêjere nasrawekanî enarkîzm, pêter kropotkîn (Peter Kropotkin 1842-1921) bû, ke xoy bo bekarbirdnî destkewtekanî zansitî sruştîy hawçerx lepênaw peredan be çemkî komellnasîyane (sociological)î enarkîzm, terxan kirdbû. Ew le pertûke dahêneranekeyda ”harîkarî beramberane – hokarî geşekirdin”, be xistnerrûy bellgekanî xoy, djî daruynîzmî komelayetî (Social Darwinism) westayewe, ke layendigranî hewllyandeda besudwergirtin le tîorî daruynî -mlimlanê lepênaw manewe (the Sitruggle for Existence), ewe bselmênin, ke cengî behêz beramber lawaz, yasayekî negorr (asnînî)î sruştîye û mrovîş degrêtewe. Lerrastîda em çemke betundî lejêr karayî rêrrew (mijhib)î maltus (Malthus)îda bû, ewey ”xiştekî jyan bo hemuwan bllawnekrawetewe û pêwîstyan nîye, tenya detwanin xoyan letek ew rastîyeda bguncênin”. Kropotkîn nîşanîda, ke weha têgeyiştnêk bo sruşt wek meydanî bêsnûrî ceng, tenya karîkatorêke le jyanî rasteqîne, le hawşanî cengî drrindane bo manewe, ke be çing û kellbe dekrêt, le sruştda arasteyekî dîkeyş heye, ke xoy le peywendî komellayetî core lawazekan û hewllî manewey corekan leser bnemay geşekirdnî xerîzî komellayetîy û harîkarîy beramberane rawestawe. Bem core, mrov aferênerî komellge nîye, belku komellge aferênerî mrove, leweda ke ew lew coraney ke ewyan lêwe hatuwe, xerîzey komellayetîy bo lepaşmawe, ew twanayey pêdebexşîwwe ke betenya le dewruberî yekemîda leberamber zallî cesteyî (fîzîkî) corekanî
dîke parêzgarî le xoy bkat û pêşkewtinêkî çawerrwannekrawî ballatir msoger bkat. Emey duwemyan herwa ke le paşrrewî berdewamî ew coranda nîşandrawe, ke tyayanda hezî mlimlanêy manewe ta henûke beser yekemyanda, wate jyanî komellayetîda, zalltre û tenya pişt be hêzî cesteyî xoy debestêt. Em bîroke, ewrroke berdewam le astêkî frawanda le bwarî zansitî sruştîy û lêkollînewe komellayetîyekanda pêşwazî zyatrî lêdekrêt, bo lêkollînewe lemerr geşekirdnî mrov, gişt dergekan berrûyda awella krawn.
Bepêy têrrwanînî kropotkîn, em rastîye tenanet le serkutgertirîn helumercda raste, ke fretir peywendîye kesîyekanî mrov letek hawcoranî, leser bnemay rêsa komellayetîyekan, rêkkewtinî azad û harîkarî beramberane encam dedrên û bebê ewane, jyanî komellayetî hergîz le twanada nedebû. Eger bem core nebuwaye, tenanet behêztirîn dezge sepênerekanî dewlletîş neyandetwanî nezmî komellayetî tenanet bo maweyekî kurtîş bparêzn. Sererray eweş, em şêwe sruştîyaney akar, ke le qullayî sruştî mrovewe serçawe degrin, taku emrrokeş behoy destêwerdanî berdewam û berencamekanî behrekêşî abûrîy û cêgîrîy mîrîyyewe, ke nwênerayetî şêweyekî drrindane le şêwekanî mlimlanêy manewe le komellgey mroyîda dekat, lekar dexrên, pêwîste şêweyekî dîke le şêwekanî harîkarî azad û yarmetî beramberane beserîda zallbibêt. Huşyarî lemerr lêprisrawetî kesîy û twanay hawderdî letek kesanî dîke, ke gişt akare komellayetîyekan û gişt bîrokekanî yeksanî komellayetî drustdeken, le sayey azadîda baştir geşe deken.
Herwek bakunîn, (kropotkîn)îş, şorrşigêrr bû. Bellam ew, wek êlîze rêklus (Elisee Reclus) û ewanî dîke, le şorrişda tenya qonaxêkî taybetîy prosîsî peresendinîy bedîkrid, eweş katêk derdekewêt, ke hîwayekî nwêy komellayetîy le geşesendinî sruştîyaney xoyda berradeyek lelayen desellatewe bertesk bikrêtewe, ke pêş ewey wek hokarêkî nwê le jyanî mrovda bitwanêt kar bkat, naçar bêt be tundutîjî qawxe konekan bişkênêt.
Be pêçewaney harîkarîgerayî beramberaney prodon û komellgerayî (Bbakunîn)ewe, kropotkîn bangewazî bo xawendarêtî hawbeş kird, nek tenya amrazekanî berhemhênan, bellku herwa berhemekanî karîş, leberewey pêywabû le barî henûkeyî teknolocyada hîç pêwerêkî wird bo nirxandinî kar bûnî nîye. Bellam, lelayekî dîkewe, be arastey awezgîraney şêwaze hawçerxekanî karewe, le twanada heye frawanîyekî rêjeyî bo hemû mrovêk dabînbikrêt. Enarkîzmî komunîstî, pêş kropotkîn lelayen kesanî wek juzîf dêcak (Joseph Dejacque), êlîze rêklus (Elisee Reclus), karlo kafîyro (Carlo Cafiero) û kesanî dîkewe pêşnyar krabû, drewşawetrîn û bercestetrîn nmûney em hizre, ke lelayen zorîneyekî berçawî enarkîstekanî emrrowe pesend krawe, le karekanî (kropotkîn)da bû.
Lêreda pêwîste yadêkîş le lîo tolistoy ( Leo Tolistoy -1828-1910) bkeynewe, ke le mesîhyetî seretayî û leser binçînegelêkî morralîy ke le wanekanî încîlda hatûn, be bîrokey komelgey bêserwer geyişt.
Xallî hawbeşî hemû enarkîstekan xwazyarîy pêkhênanî komellgeyekî xallîye le hemû dezge ramyarîy û komelayetîye sepênrawekan, ke leberdem geşey mrovayetî azadda rêgrin. Lem çemkeda, nabêt harîkarîy beramberane, komellgerayî û komunîzm bewatay sîstemî abûrîy daxraw leberçaw bgîrdirên, ke bwar bo pêşkewtinî zyatir û berdewam nahêllêtewe, bellku emane tenya amrazî abûrîyn bo parêzgarî le komellgey azad. Tenanet boy heye le hemû şêwekanî komellgey azadî dahatûda, şêwey cyawazî abûrî harîkarîy le pall yektirda hebin, lewêda her berewpêşçûnêkî komellayetî, pêwîste bo ezmûngîrî azadane û taqîkirdnewey kirdeyî şêwaze tazekan, le komellge azadî komîwnîtîye azadekanda hemû helêk le arada debêt.
Heman şit letek hemû şêwaze (method) corawcorekanî enarkîzm deguncêt. Karî layengranî be dyarîkrawî, perwerde û amadekarîy hizrîy û derûnîy xellke bo rizgarkirdnî komellayetîyaney xoyan. Her hewllêk bo snûrdarkirdnî karayî pawangerî abûrîy û deselatî dewllet, hengawêke berew ketwarîybûnewey em amance. Hemû peresendinêkî rêkixrawe xobeşkarekan le bwarî corawcorî çalakîye komellayetîyekanda be arastey
Azadî kesîy û dadperwerîy komellayetî, huşyarî xellkî qulltir û lêprisrawetî komellayetîyan zyatir dekat û bebê emane, bedîhênanî hîç allugorrêkî komellayetîy le twanada nabêt. Zorbey enarkîstekanî em serdeme lew birrwayedan, ke weha allugorêkî komelayetîy çendîn sall dexayênêt û karî binyatnan û perwerdey pêwîste û bebê hellçûn û bargirjîyekî şorrşigêrrane ke ta henûke hemû berewpêşçûnêkî komellayetî afranduwe, bedîhatnî le twanada nîye, hellbete taybetmendî weha hellçûn û bargirjîyek be radey behêzîy berhellistyêkewe bestrawe, ke çîne fermanirwakan bo bergirtin le ketwartîbûnewey bîroke tazekan le xoyan nîşandeden. Heçendî baznekanî rêkxistnewey komellge be nêwerrokî azadîxwazîy û soşyalîzmewe frawantir bin, janekanî le daykbûnî allugorrî komellayetîy le dahatûda kemtir û asantir debin. Tenanet şorrşekan detwanin tenya geşe be bîrokegelêk bden û pêbgeyênin, ke henûke bûnyan heye û bûnete beşêk le huşyarî mrov: bellam bexoyan natwanin bîrokegelêkî nwê, ya dunyayekî nwê le hîçewe bafrênin.
Pêş derkewtinî dewllete serapagîrekan le rusye, îtalya, allmanya û dwatir le purtugal û îspanya û hellgîrsanî cengî cîhanî duwem, rêkixrawe û bzavî enarkîstî le nzîkey zorbey wlatanda bûnyan hebû. Bellam wek hemû bzave soşyalsîtîyekanî dîkey ew serdeme, kewtûnete ber serkutî faşîzm û hêrşekanî supay allmanya û tenya twanîyan be nhênî bmênnewe. Le paş kotayî cengewe, hestanewey bzave enarkîstîyekan le gişt wllatanî ewrupay xorawayî ştêkî berçawe. Fîdrasyonî enarkîstanî ferense û îtalya yekem pêkhatinyan best, herweha enarkîstanî îspanya ke hîştake hezaranyan le dûrixrawgen û be zorî le ferense, belcîka û efrîkay bakûrî dejîn be heman kar hestan û her bew core rojname û govare enarkîstîyekan le zor wlatî ewrupa û emerîkay bakûr û başûrî bllaw dekrênewe.
ڕه‌گەکانی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزم
ڕه‌گەکانی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزم
زۆرێك له ئه‌نارکیسته‌کان، به‌تایبه‌ت له وڵاتانی لاتین، به‌شێکی زۆری چالاکییان له بزاڤی کرێکاریدا ئه‌نجامداوه، لەوێوە له ساڵانی دواییدا بزاڤی ئه‌نارکۆ-سه‌ندیکالیستی له‌دایكبوو. بنەما تیئۆرییەکانی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزم له فێرکارییەکانی سۆشیالیزمی ئازادیخوازانە یا ئەنارکیزمەوە سەرچاوەدەگرن، لە کاتێکدا شێوه ڕێکخراوه‌ییه‌که‌ی له بزاڤی سه‌ندیکالیزمی شۆڕشگێرانه‌ی ساڵانی 1895 -1910 وه‌رگیراوە، به‌تایبه‌ت ئەوەی کە له فه‌ره‌نسه، ئیتالیا و ئیسپانیا زۆر گه‌شه‌ی کردبوو. به‌شێوه‌یه‌کی گشتی، ئه‌ندێشه و شێوازه‌کانی تازه نەبوون. زۆربه‌یان پێشتر بەقوڵی لە ڕیزەکانی نێونه‌ته‌وه‌یی یه‌که‌مدا دەنگیان دابووەوە، کاتێك کە په‌ره‌سه‌ندنی پەروەردە هزرییه‌کانی ئەنجوومەنی سەرتاسەری، گەیشتبوونە لوتکە. ئه‌م بابەتە له کێشمه‌کێشه‌کانی له‌مه‌ڕ گرنگی ڕێکخراوبوونی ئابووریی کرێکاران، لە کۆنگره‌ی چواره‌مدا له بازیل 1869، بە ڕۆشنی ده‌رکه‌وت. له ڕاپۆرتێکدا لەمەڕ ئەم پرسە، که Eugene Hins لەپێش کۆنگرەوە بە نێوی فیدراسیۆنی به‌لجیکا ئاماد کردبوو، بۆ یه‌که‌مین جار ڕوانگه‌یه‌که‌ی ته‌واو تازه له‌مه‌ڕ ئه‌م بابه‌ته خرایه ڕوو، که لێکچوونێکی ئاشکرای له‌ته‌ك ئه‌ندێشه‌کانی ڕۆبێرت ئۆئێن و بزاڤی کرێکاری ده‌هه‌ی 1830 ئینگلاند هه‌بوو.
به‌مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانێکی له‌مه، پێویسته ئه‌وه‌مان له‌بیربێت، که ئه‌و کات، فێرگه جیاوازه‌کانی سۆشیالیزمی ده‌وڵه‌تی، سه‌رنجیان نه‌ده‌دا یا له باشترین باردا که‌مترین سه‌رنجیان ده‌دایه یه‌کێتییه کرێکارییه‌کان. بلانکییه‌کانی (Blanquists) فه‌ره‌نسه، که ئامانجی ده‌ستبه‌جێیان سه‌رکوتگه‌رێتی سۆشیالیستی بوو، ئه‌و ڕێکخراوانه‌یان ته‌نیا به ڕیفۆرمیست له‌به‌رچاو ده‌گرت. فێردینان لاسال (Ferdinand Lassalle) و پاشڕه‌وانی گشت هه‌وڵێکی خۆیان خستبووه پێناو وابه‌سته‌کردنی کرێکاران به پارتێکی ڕامیارییه‌وه و نه‌یارانی قینله‌دڵی هه‌ر جۆره یه‌کێتییه‌کی کرێکاریی بوون، که پێیانوابوو له‌به‌رده‌م گه‌شه‌ی ڕامیاریی چینی کرێکاردا ڕێگرن. مارکس و پاشڕه‌وانی ئه‌و کاتی، ددانیان به یه‌کێتییه‌کاندا ده‌نا، پێویستی یه‌کێتییه کرێکارییه‌کانیان بۆ به‌ده‌ستهێنانی کۆمه‌ڵێك پێشکه‌وتن له سیسته‌می سه‌رمایه‌داریدا پەسەند دەكرد، به‌ڵام له‌و باوه‌ڕه‌دا بوون، که پاش له‌نێوچوونی سه‌رمایه‌داری، ئه‌وا ئیدی کۆتایی به ڕۆڵی یەكێتییەكان دێت و هه‌ر له‌ته‌ك گه‌یشتن به سۆشیالیزم ڕێنوێنی ته‌نیا له‌لایه‌ن دیکتاتۆری پرۆلیتاریا ئه‌نجام ده‌درێت.
له بازیل بۆ یه‌که‌مین جار ئه‌م بیرۆکه‌یه که‌وته به‌رلێکۆڵینه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندنی تێروته‌سه‌ل. بۆچوونگه‌لێك له ڕاپۆرته‌که‌ی به‌لجیکادا که له‌لایه‌ن هینز(Hins) خرانه‌ڕوو، نوێنه‌رانی ئیسپانیا و جورای سویسرا و گه‌وره‌ترین باڵی به‌شی فه‌ره‌نسی تێیدا به‌شدارییانکرد. پشتیان به‌م بنه‌مایه به‌ستبوو، که یه‌کێتییه هه‌نووکه‌ییه کرێکارییه‌کان، ته‌نیا پێداویستی کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌نووکه‌یی نین، به‌ڵکو واوه‌تر له هه‌سته‌بوونی ئابووریی سۆسیالیستی له‌به‌رچاو بگیردرێن و به‌م پێیه، ئه‌رکی نێونه‌ته‌وه‌یی بوو، که کرێکاران به‌م ئه‌رکه ڕۆشنبیر بکات. له‌به‌رئه‌وه کۆنگره ئه‌م بڕیارنامه‌یه‌ی په‌سه‌ند کرد:
”کۆنگره لەم بارەوە ڕاده‌گه‌یێنێت، که پێویسته هه‌موو کرێکاران بۆ پێکهێنانی یه‌کێتییه‌کان بۆ به‌رگری له پیشه جۆراوجۆره‌کاندا تێبکۆشن. له‌ته‌ك پێکهێنانی هه‌ر یه‌کێتییه‌ك، یه‌کێتییه‌کانی دیكە که له‌و پیشه‌دا چالاکی ده‌که‌ن، ده‌بێت ئاگادار بکرێن، تاوه‌کو زه‌مینه‌ی یه‌کێتی سه‌رتاسه‌ری هه‌ر پیشه‌یه‌ك كە له‌باره، ده‌ستپێبکرێت. ئه‌رکی ئه‌م یه‌کگرتنه کۆکردنه‌وه‌ی هه‌موو داخوازییه په‌یوه‌سته‌کانه به پیشه‌که‌ی و پاگه‌نده له‌مه‌ڕ پێوه‌رگه‌لێك که ده‌بێت به‌شێوه‌یه‌کی گشتی جێبه‌جێبکرێن و هه‌ڵسه‌نگاندنی باشیی و چۆنیەتی جیبه‌جێکردنه‌که‌یان بكرێت، به‌و ڕاده‌یه‌ی که له توانادا هه‌یه، سیسته‌می کرێیی هه‌نووکه‌یی به فیدراسیۆنی به‌رهه‌مهێنه‌رانی ئازاد جێی بگیردرێته‌وه. کۆنگره داواکاری ئاراسته‌ی ئه‌نجومه‌نی گشتی ده‌کات، تاکو سه‌رنج له هاوپه‌یمانی یه‌کێتییه کرێکارییه‌کان له هه‌موو وڵاتان بدات.”
هینز له به‌ڵگه‌نامه‌کانیدا له‌مه‌ڕ بڕیارنامه‌ی پێشنیارکراوی کۆمیته، ڕوونیکرده‌وه “له ڕێگه‌ی ئه‌م نموونه دوولایه‌نه له ڕێکخراوی یه‌کێتییه خۆجێییه‌کانی کرێکاران و یه‌کێتی گشتی هه‌ر پیشه‌یه‌ك له‌لایه‌ك و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ڕامیاریی ئه‌نجومه‌نه (شورا) کرێکارییه‌کان له‌لایه‌کی دیكە‌وه، نوێنه‌رایه‌تی گشتی کرێکاران، له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی، سه‌رتاسه‌ری و نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌خرێته‌ڕوو. ئه‌نجومه‌نی یه‌کێتییه‌کان و ڕێکخراوه پیشەسازییه‌کان، جێی میرایه‌تی هه‌نووکه‌یی ده‌گرێته‌وه و به‌م جۆره نوێنه‌رایه‌تی کرێکاران به یه‌كجاری و بۆ هه‌میشه، به‌بێ میرییه‌کانی پێشووتر ، ئه‌نجام ده‌دات.”
ئه‌م بیرۆکه نوێیه له دداننان به‌وه‌دا سه‌رهه‌ڵده‌دات، که هه‌ر شێوه‌یه‌کی ئابووریی تازه‌ی کۆمه‌ڵگه، شێوه‌یه‌کی ڕامیاریی تازه له ئۆرگانیزمی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ته‌ك خۆیدا ده‌هێنیت و ته‌نیا به ده‌ربڕینێکی کرده‌یی ده‌توانرێت به‌دیبهێنرێت. په‌یڕه‌وانی
ئه‌م ئه‌ندێشه‌یه، ده‌وڵه‌ته نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی هه‌نووکه، ته‌نیا به هۆکاری ڕامیاریی و پارێزه‌ری چینه به‌هره‌کێشه‌کان ده‌بینن و له‌به‌رئه‌وه هه‌وڵی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ده‌سه‌لاتی ڕامیاریی ناده‌ن، به‌ڵکو بۆ له‌نێوبردنی هه‌موو سیستەمێکی ده‌سه‌ڵاتی له کۆمه‌ڵگه‌دا، تێده‌کۆشن، که مه‌رجی داخوازی سه‌ره‌کیی هه‌ر جۆره سه‌رکه‌وت و به‌هره‌کێشییه‌كی تێدا به‌دیده‌که‌ن. ئه‌وان له‌وه گه‌یشتوون، که شانبه‌شانی پاوانگه‌ری دارایی، پاوانگه‌ری ده‌سه‌ڵاتیش ده‌بێت له‌نێوببرێت. له دداننان به‌وه‌دا، که سه‌رده‌می سه‌روه‌ری مرۆڤ به‌سه‌ر مرۆڤدا به‌سه‌رچووه، هه‌وڵی ناسینی چۆنییه‌تی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی کاروباره‌کانیان داوه. یا به‌و جۆره‌ی که باکونین، یه‌کێك له پێشه‌نگانی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزمی هاچه‌رخ وتویه‌تی:
” له‌وێوه که ئامانجی ڕێکخراوه‌یی نێونه‌ته‌وه‌یی، به‌رپاکردنی میرییه تازه‌کان یا سه‌رکوتگه‌ره‌کان نییه، به‌ڵکو له‌نێوبردنی ڕادیکاڵانه‌ی هه‌ر جۆره ده‌سه‌ڵاتێکی دابڕاوه، که‌واته ده‌بێت ڕێکخراوێکی ته‌واو جیاواز له ڕێکخراوی ده‌وڵه‌تیی هه‌بێت. به هه‌ر ڕاده‌یه‌ك که دووه‌م سه‌رکوتگه‌ر، ناسروشتی، توندوتیژ، نامۆ و دژه به گه‌شه‌ی سروشتی به‌رژه‌وه‌ندی و غریزه‌ی خه‌ڵكه، ده‌بێت ڕێکخراوی نێونه‌ته‌وه‌یی به هه‌مان ڕاده ئازاد، سروشتی و له هه‌موو ڕوویه‌که‌وه له‌ته‌ك خواسته‌کان و ئاماده‌ییه‌کانی خه‌ڵك گونجاوبێت. ئه‌ی ڕێکخراوی سروشتیی جه‌ماوه‌ر چییه؟ ڕێکخراوێكه له‌سه‌ر بنه‌مای پیشه جۆراوجۆره‌کانی ژیانی کرده‌یی ڕۆژانه، کاری جۆراوجۆر، ڕێکخراوبوون به‌پێی پیشه‌کان و یه‌کێتییه پیشهییهکان. کاتێك که هه‌موو پیشه‌سازییه‌کان، هه‌موو به‌شه کشتوکاڵییه‌کان، له نێونه‌ته‌وه‌ییدا نوێنه‌ریان هه‌بێت، ڕێکخراوه‌کانی، ڕێکخستنی جه‌ماوه‌ری خه‌ڵکی زه‌حمه‌تکێش، هاتوونه‌ته‌دی.”
له بۆنه‌یه‌کی دیكەدا دەڵێت: “هه‌موو ئه‌م لێکۆڵینه‌وه کرده‌یی و گرنگانه‌ی بواری زانستی کۆمه‌ڵایه‌تی، که له‌لایه‌ن خودی کرێکارانه‌وه له به‌شی پیشه‌کانیاندا و له تاقیگه تایبه‌ته‌کانیانی کاردا ئه‌نجامیانده‌ده‌ن، به ته‌بایی و ڕێکه‌وتن و دروست بیرکردنه‌وه و شیاویی سه‌لماندنی تیئۆری و کرده‌ییان ده‌گه‌یێنێت، که ئازادی کۆتایی و ته‌واوی کرێکاران به‌مه‌رجێك مه‌یسه‌رده‌بێت : ئه‌وه‌ی که سه‌رمایه‌ی پێویست بۆ کار، له‌وانه که‌ره‌سته‌ی خاو و هه‌موو ئامرزاه‌کانی به‌رهه‌مهێنان، له‌وانه‌ش زه‌مینه‌کان، له‌لایه‌ن گشت کرێکارانه‌وه دابینبکرێن، نه‌ك له‌لایه‌ن که‌سانی دەرەوەی کرێکارانەوە… ڕێکخراوەکانی بەشە پیشهییهکان، فیدراسیۆنه‌کانیان لە نێونه‌ته‌وه‌ییدا و پێکهێنانی ژووره کرێکارییه‌کان، دانشگه‌یه‌کی گه‌وره بۆ کرێکارانی نێونەتەوەیی پێكده‌هێنن، که تیئۆری و کردار ئامێته بکه‌ن،
ئه‌وان ده‌توانن و پێویسته زانستی ئابووری بخوێنن، پێویسته له‌نێوان خۆیاندا بنه‌ماکانی نه‌زمی نوێی کۆمه‌ڵایه‌تی، که بڕیاره جێگره‌وه‌ی دونیای بۆرجوازی بێت، شرۆڤه بکه‌ن. ئه‌وان نه‌ك ته‌نیا ئه‌ندێشه‌کان، به‌ڵکو که‌تواره‌کانی سبه‌ینێش، هه‌ر ئه‌وڕۆکه چێده‌که‌ن…. “
پاش تیاچوونی نێونه‌ته‌وه‌یی و سه‌رهه‌ڵدانی جه‌نگه‌کانی فه‌ره‌نسه – ئاڵمانیا، که بوونه هۆی گواستنه‌وه‌ی نێوه‌ندی سه‌رنجی بزاڤی سۆشیالیستی کرێکاری بۆ ئاڵمانیا، که کرێکارانی نه بیرکردنه‌وه‌ی شۆڕشگێرانه‌یان هه‌بوو و نه وه‌ك سۆشیالیسته‌کانی وڵاتانی خۆراوایی به‌ئه‌زموون بوون، له‌ڕاستیدا ئه‌و بیرکردنه‌وانه له‌بیرکران. پاش تێكشکانی کۆمونه‌ی پاریس و ڕاپه‌ڕینی شۆڕشگێڕانه‌ی ئیسپانیا و ئیتالیا، بزاڤه‌کانی ئه‌و وڵاتانه چه‌ندین ساڵ ناچار به چالاکی ژێرزه‌مینی بوون. ته‌نیا به ده‌ستپێکردنی سه‌ندیکالیزمی شۆرشگێرانه له فه‌ره‌نسه بوو، که ئه‌ندێشه‌کانی نێونه‌ته‌وه‌ییی یه‌که‌م له فه‌رامۆشی ده‌ربازبوون و جارێکی دیكە له به‌شگه‌لێکی گه‌وره‌ی بزاڤی کرێکاریدا، سوودیان لێ وه‌رگیرا.
Regekanî Enarkosendîkalîzm
Regekanî Enarkosendîkalîzm
Zorêk le enarkîstekan, betaybet le wllatanî latîn, beşêkî zorî çalakîyan le bzavî krêkarîda encamdawe, lewêwe le sallanî dwayîda bzavî enarko-sendîkalîstî ledaykbû. Bnema tîorîyekanî enarkosendîkalîzm le fêrkarîyekanî soşyalîzmî azadîxwazane ya enarkîzmewe serçawedegrin, le katêkda şêwe rêkixraweyyekey le bzavî sendîkalîzmî şorrşigêraney sallanî 1895 -1910 wergîrawe, betaybet ewey ke le ferense, îtalya û îspanya zor geşey kirdbû. Beşêweyekî giştî, endêşe û şêwazekanî taze nebûn. Zorbeyan pêştir bequllî le rîzekanî nêwneteweyî yekemda dengyan dabuwewe, katêk ke peresendinî perwerde hizrîyekanî encûmenî sertaserî, geyiştbûne lutke. Em babete le kêşmekêşekanî lemerr gringî rêkixrawbûnî abûrîy krêkaran, le kongrey çwaremda le bazîl 1869, be roşnî derkewt. Le raportêkda lemerr em pirse, ke Eugene Hinis lepêş kongrewe be nêwî fîdrasyonî belcîka amad kirdbû, bo yekemîn car rwangeyekey tewaw taze lemerr em babete xraye rû, ke lêkçûnêkî aşkray letek endêşekanî robêrt oên û bzavî krêkarî dehey 1830 îngland hebû.
Bemebestî bedestihênanêkî leme, pêwîste eweman lebîrbêt, ke ew kat, fêrge cyawazekanî soşyalîzmî dewlletî, serincyan nededa ya le baştirîn barda kemtirîn serincyan dedaye yekêtîye krêkarîyekan. Blankîyekanî (Blanquistis) ferense, ke amancî destbecêyan serkutgerêtî soşyalîstî bû, ew rêkixrawaneyan tenya be rîformîst leberçaw degrit. Fêrdînan lasal (Ferdinand Lassalle) û paşrrewanî gişt hewllêkî xoyan xistbuwe pênaw wabestekirdnî krêkaran be partêkî ramyarîyewe û neyaranî qînledllî her core yekêtîyekî krêkarîy bûn, ke pêyanwabû leberdem geşey ramyarîy çînî krêkarda rêgrin. Markis û paşrrewanî ew katî, ddanyan be yekêtîyekanda dena, pêwîstî yekêtîye krêkarîyekanyan bo bedestihênanî komellêk pêşkewtin le sîstemî sermayedarîda pesend dekrid, bellam lew bawerreda bûn, ke paş lenêwçûnî sermayedarî, ewa îdî kotayî be rollî yekêtîyekan dêt û her letek geyiştin be soşyalîzm rênwênî tenya lelayen dîktatorî prolîtarya encam dedrêt.
le Bazîl bo yekemîn car em bîrokeye kewte berlêkollînewe û hellsengandinî têrutesel. Boçûngelêk le raportekey belcîkada ke lelayen hîniz(Hinis) xranerrû, nwêneranî îspanya û curay suyisra û gewretrîn ballî beşî ferensî têyda beşdarîyankird. Piştyan bem bnemaye bestibû, ke yekêtîye henûkeyye krêkarîyekan, tenya pêdawîstî komellgey henûkeyî nîn, bellku wawetir le hestebûnî abûrîy sosyalîstî leberçaw bgîrdirên û bem pêye, erkî nêwneteweyî bû, ke krêkaran bem erke roşnibîr bkat. Leberewe kongre em birryarnameyey pesend kird:
”kongre lem barewe radegeyênêt, ke pêwîste hemû krêkaran bo pêkhênanî yekêtîyekan bo bergirî le pîşe corawcorekanda têbkoşn. Letek pêkhênanî her yekêtîyek, yekêtîyekanî dîke ke lew pîşeda çalakî deken, debêt agadar bikrên, taweku zemîney yekêtî sertaserî her pîşeyek ke lebare, destipêbkirêt. Erkî em yekgirtne kokirdnewey hemû daxwazîye peywestekane be pîşekey û pagende lemerr pêwergelêk ke debêt beşêweyekî giştî cêbecêbkirên û hellsengandinî başîy û çonyetî cîbecêkirdnekeyan bikrêt, bew radeyey ke le twanada heye, sîstemî krêyî henûkeyî be fîdrasyonî berhemhêneranî azad cêy bgîrdirêtewe. Kongre dawakarî arastey encumenî giştî dekat, taku sernic le hawpeymanî yekêtîye krêkarîyekan le hemû wllatan bdat.”
Hîniz le bellgenamekanîda lemerr birryarnamey pêşnyarkrawî komîte, rûnîkirdewe “le rêgey em nmûne dûlayene le rêkixrawî yekêtîye xocêyyekanî krêkaran û yekêtî giştî her pîşeyek lelayek û berrêweberayetî ramyarîy encumene (şura) krêkarîyekan lelayekî dîkewe, nwênerayetî giştî krêkaran, leser astî herêmî, sertaserî û nêwneteweyî dexrêterrû. Encumenî yekêtîyekan û rêkixrawe pîşesazîyekan, cêy mîrayetî henûkeyî degrêtewe û bem core nwênerayetî krêkaran be yekcarî û bo hemîşe, bebê mîrîyekanî pêşûtir , encam dedat.”
Em bîroke nwêye le ddannan beweda serhelldedat, ke her şêweyekî abûrîy tazey komellge, şêweyekî ramyarîy taze le organîzmî komellayetî letek xoyda dehênît û tenya be derbrrînêkî kirdeyî detwanrêt bedîbhênrêt. Peyrrewanî
em endêşeye, dewllete neteweyyekanî henûke, tenya be hokarî ramyarîy û parêzerî çîne behrekêşekan debînin û leberewe hewllî destbeserdagirtnî deselatî ramyarîy naden, bellku bo lenêwbirdnî hemû sîstimêkî desellatî le komellgeda, têdekoşn, ke mercî daxwazî serekîy her core serkewt û behrekêşîyekî têda bedîdeken. Ewan lewe geyiştûn, ke şanbeşanî pawangerî darayî, pawangerî desellatîş debêt lenêwbibrêt. Le ddannan beweda, ke serdemî serwerî mrov beser mrovda beserçuwe, hewllî nasînî çonîyetî berrêweberayetî karubarekanyan dawe. Ya bew corey ke bakunîn, yekêk le pêşenganî enarkosendîkalîzmî haçerx wtuyetî:
” lewêwe ke amancî rêkixraweyî nêwneteweyî, berpakirdnî mîrîye tazekan ya serkutgerekan nîye, bellku lenêwbirdnî radîkallaney her core desellatêkî dabrrawe, kewate debêt rêkixrawêkî tewaw cyawaz le rêkixrawî dewlletîy hebêt. Be her radeyek ke duwem serkutger, nasruştî, tundutîj, namo û dje be geşey sruştî berjewendî û xrîzey xellke, debêt rêkixrawî nêwneteweyî be heman rade azad, sruştî û le hemû rûyekewe letek xwastekan û amadeyyekanî xellk guncawbêt. Ey rêkixrawî sruştîy cemawer çîye? Rêkixrawêke leser bnemay pîşe corawcorekanî jyanî kirdeyî rojane, karî corawcor, rêkixrawbûn bepêy pîşekan û yekêtîye pîşhîyekan. Katêk ke hemû pîşesazîyekan, hemû beşe kiştukallîyekan, le nêwneteweyîda nwêneryan hebêt, rêkixrawekanî, rêkxistinî cemawerî xellkî zehmetkêş, hatûnetedî.”
Le boneyekî dîkeda dellêt: “hemû em lêkollînewe kirdeyî û gringaney bwarî zansitî komellayetî, ke lelayen xudî krêkaranewe le beşî pîşekanyanda û le taqîge taybetekanyanî karda encamyandeden, be tebayî û rêkewtin û drust bîrkirdnewe û şyawîy selmandinî tîorî û kirdeyyan degeyênêt, ke azadî kotayî û tewawî krêkaran bemercêk meyserdebêt : ewey ke sermayey pêwîst bo kar, lewane kerestey xaw û hemû amirzaekanî berhemhênan, lewaneş zemînekan, lelayen gişt krêkaranewe dabînbikrên, nek lelayen kesanî derewey krêkaranewe… Rêkixrawekanî beşe pîşeyyekan, fîdrasyonekanyan le nêwneteweyîda û pêkhênanî jûre krêkarîyekan, danişgeyekî gewre bo krêkaranî nêwneteweyî pêkdehênin, ke tîorî û kirdar amête bken, ewan detwanin û pêwîste zansitî abûrî bixwênin, pêwîste lenêwan xoyanda bnemakanî nezmî nwêy komellayetî, ke birryare cêgrewey dunyay borcwazî bêt, şrove bken. Ewan nek tenya endêşekan, bellku ketwarekanî sbeynêş, her ewrroke çêdeken…. “
Paş tyaçûnî nêwneteweyî û serhelldanî cengekanî ferense – allmanya, ke bûne hoy gwastnewey nêwendî sernicî bzavî soşyalîstî krêkarî bo allmanya, ke krêkaranî ne bîrkirdnewey şorrşigêraneyan hebû û ne wek soşyalîstekanî wllatanî xorawayî beezmûn bûn, lerrastîda ew bîrkirdnewane lebîrkran. Paş têkişkanî komuney parîs û raperrînî şorrşigêrraney îspanya û îtalya, bzavekanî ew wllatane çendîn sall naçar be çalakî jêrzemînî bûn. Tenya be destipêkirdnî sendîkalîzmî şorşigêrane le ferense bû, ke endêşekanî nêwneteweyîy yekem le feramoşî derbazbûn û carêkî dîke le beşgelêkî gewrey bzavî krêkarîda, sûdyan lê wergîra.
ewan detwanin û pêwîste zansitî abûrî bixwênin, pêwîste lenêwan xoyanda bnemakanî nezmî nwêy komellayetî, ke birryare cêgrewey dunyay borcwazî bêt, şrove bken. Ewan nek tenya endêşekan, bellku ketwarekanî sbeynêş, her ewrroke çêdeken…. “
Paş tyaçûnî nêwneteweyî û serhelldanî cengekanî ferense – allmanya, ke bûne hoy gwastnewey nêwendî sernicî bzavî soşyalîstî krêkarî bo allmanya, ke krêkaranî ne bîrkirdnewey şorrşigêraneyan hebû û ne wek soşyalîstekanî wllatanî xorawayî beezmûn bûn, lerrastîda ew bîrkirdnewane lebîrkran. Paş têkişkanî komuney parîs û raperrînî şorrşigêrraney îspanya û îtalya, bzavekanî ew wllatane çendîn sall naçar be çalakî jêrzemînî bûn. Tenya be destipêkirdnî sendîkalîzmî şorşigêrane le ferense bû, ke endêşekanî nêwneteweyîy yekem le feramoşî derbazbûn û carêkî dîke le beşgelêkî gewrey bzavî krêkarîda, sûdyan lê wergîra.