ڕۆڵی یه‌کێتییه کارگه‌رییه‌کان : ڕوانگه‌ی ئەنارکۆسه‌ندیکالیزم
ڕۆڵی یه‌کێتییه کارگه‌رییه‌کان : ڕوانگه‌ی ئەنارکۆسه‌ندیکالیزم
ئه‌ندێشه‌گه‌لێك بوونه هۆی گه‌شه‌ی سه‌ندیکالیزمی شۆڕشگێڕانه، یا به‌وجۆره‌ی که دواتر ناوهێنرا ئەنارکۆسه‌ندیکالیزم، له فه‌ره‌نسه و وڵاتانی دیكە ده‌سته‌واژه‌ی “سه‌ندیکای کارگه‌ران” سه‌ره‌تا هه‌ر به‌واتای ڕێکخراوه‌ی به‌رهه‌مهێنه‌ران بۆ باشترکردنی ده‌ستبه‌جێی هه‌لومه‌رجی ئابووریی و کۆمه‌ڵایه‌تییان به‌کارده‌برا.
به‌ڵام سه‌رهه‌ڵدانی سه‌ندیکالیزمی شۆڕشگێڕانه واتای یه‌که‌می فراوانتر و قوڵترکرده‌وه. هه‌ر به‌و جۆره‌ی که پارت، ڕێکخراوێکی یه‌کگرتووه بۆ چالاکی ڕامیاریی له سایه‌ی بڕیارنامه‌کانی ده‌وڵه‌تی دیموکراتی هاوچه‌رخدا، هه‌وڵده‌دا سیسته‌مێك که له ئارادایه به شێوه‌یه‌ك بپارێزێت یا ئاڵوگۆڕی دیاریکراوی تێدا بکات. له ڕوانگه‌ی یه‌کێتیگه‌راکانه‌وه، یه‌کێتییه پیشه‌ییه‌کانیش ڕێکخراوه‌ی یه‌کگرتووکردنی کارگه‌رانن، که ئامانج له پێکهاتنیان پارێزگاریکردنه له به‌رهه‌مهێنه‌ران له هه‌مان کۆمه‌ڵگه‌دا، ئاماده‌بوونیان بۆ سۆشیالیزم و سه‌رله‌نوێ سازدانه‌وه‌ی به کرده‌وه‌ی ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تی به‌و ئاراسته‌یه. به‌م پێیه، ئامانجی دوو لایه‌نه‌یان هه‌یه :
١. هێنانه‌دی داخوازییه ده‌ستبه‌جێکانی کارگه‌ران بۆ دابینکردن و پێشخستنی ستاندارته‌کانی ژیان.
٢. ئاشناکردنی کارگه‌ران به هونه‌ری به‌ڕێوه‌بردنی به‌رهه‌مهێنان و پرسی ئابووری بەشێوه‌یه‌کی گشتی و ئاماده‌کردنیان بۆ به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌زگه کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوورییه‌کان و پێکهێنانه‌وه‌یان له‌سه‌ر بنچینه‌ی شێوازه سۆشیالیستییه‌کان.
ئەناركۆسه‌ندیکالیسته‌کان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن، که پارته ڕامیارییه‌کان توانای ئه‌نجامدانی هیچ یه‌ك له‌م دوو کاره‌یان نییه. به‌پێی ڕوانگه‌ی ئەوان، ده‌بێت یه‌کێتییه پیشه‌ییه‌کان سه‌ره‌نێزه‌ی بزووتنه‌وه‌ی کارگه‌ری بن، به چالاکی ڕۆژانه به‌هێزبن و گیانی سۆشیالیستیی په‌ره‌پێبده‌ن؛ له‌به‌رئه‌وه‌ی چالاکی ئه‌وان وه‌ك به‌رهه‌مهێنه‌رانێك که ته‌واوی پێکهاته‌ی کۆمه‌ڵایه‌تییان ڕاگرتووه، مانه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه مسۆگه‌ر ده‌کات. کارگه‌ر ته‌نیا وه‌ك به‌رهه‌مهێنه‌ر و ئافرێنە‌ری سامانی کۆمه‌ڵایه‌تی، ده‌توانێت هێزی خۆی بناسێت. ئەو له هاوپشتی سه‌ندیکاییدا لەتەك هاوکارانیدا یه‌که گه‌وره‌کانی سوپای کارگه‌ری پێکدێنن، گیانی ئازادی مه‌شخه‌ڵداری ده‌کا و به ئامانجی یه‌کسانی کۆمه‌ڵایه‌تی ده‌یگێڕێته‌وه نێو ژیان.
به تێڕوانینی ئەناركۆسه‌ندیکالیسته‌کان، سه‌ندیکای کارگه‌ری به به‌رهه‌مترین کۆرپه‌له‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی داهاتوو و به‌شێوه‌یه‌کی گشتی، فێرگه‌ی سۆشیالیزمه. هه‌ر پێكهاته‌یه‌کی نوێی کۆمه‌ڵایه‌تیی، سه‌ره‌تا په‌لوپۆی خۆی له ده‌زگه (ئۆرگانیزم)ی پێشیندا دروستده‌کات؛ له ڕوانگه‌ی ئه‌وانه‌وه، به‌بێ ئاماده‌کردنی زه‌مینه، وێناکردنی هیچ ئاڵوگۆڕێکی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌توانادا نییه.
په‌روه‌رده‌ی سۆشیالیستیی، نه‌ك به‌واتای به‌شداریکردن له ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاریی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌کاندا، به‌ڵکو هه‌وڵێکه بۆ شیکردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی خۆیی بابه‌ته کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان و پرسه هونه‌رییه‌کانی کار بۆ کارگه‌ران، په‌روه‌رده‌کردنی توانایی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییان، به‌ئامانجی به‌ده‌ستهێنانی ئاماده‌یی بۆ خۆگرتن له شوێنی ڕاسته‌قینه‌یان وه‌ك ڕێکخه‌رانی نوێی پێکهاته‌ی کۆمه‌ڵایه‌تیی و دواجار، هێنانه‌دی باوه‌ڕبه‌خۆبوون له‌واندا بۆ ئه‌م کاره. بۆ ئه‌م شته، هیچ په‌یکه‌ره‌یه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی کاراتر له ڕێکخستنی خه‌باتی ئابووریی کارگه‌ری، نییه؛ ئه‌م ڕێکخسته ئاراسته‌یه‌کی دیاریکراو به چالاکییه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان ده‌دات، به‌رهه‌ڵستی خۆی له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌بات بۆ داخوازییه ده‌ستبه‌جێ و پێویسته‌کانی ژیان و به‌رگری له مافه سه‌ره‌تاییه‌کانی مرۆڤ ڕێکده‌خات. به‌ڵام له‌م نێوه‌دا، چه‌مکی مۆڕاڵی پێویست بۆ هه‌ر جۆره ئاڵوگۆڕێکی کۆمه‌ڵایه‌تیش پێکده‌هێنێت: وابه‌سته‌یی چاره‌نووس به‌گشته‌وه و به‌رپرسێتی مۆراڵی له هه‌موو کاره‌کاندا.
ئەناركۆسه‌ندیکالیسته‌کان، له‌به‌ر ئاراسته‌گه‌ری کاری ڕاهێنه‌رانه‌یان به‌ره‌و به‌دیهێنانی ئه‌ندێشه و کاری سه‌ربه‌خۆ، نه‌یاری سه‌رسه‌ختی ئاراسته نێوه‌ندگه‌راکانن، که له زۆربه‌ی پارته کارگه‌رییه‌کانی ئه‌وڕۆکه‌دا ده‌بینرێن. نێوه‌ندگه‌رایی، به‌رنامه‌ڕێژی ده‌ستکردانه که له‌سه‌ره‌وه‌ڕا بۆ خواره‌وه جێبه‌جێده‌کرێت و پرسه‌کانی بڕیاردان به که‌مایه‌تیه‌کی که‌م ده‌سپێرێت، باوه‌ڕی تاکه‌کان له‌نێوده‌بات و داهێنانی که‌سییان به پرنسیپ (انضباط) و بۆرۆکراسی بێچه‌ندوچوون ده‌کوژێت؛ هه‌رده‌م ئه‌نجامه‌که‌ی پێکهاته‌ی فه‌رمیی و نه‌زۆك ده‌بێت. بۆ ده‌وڵه‌ت، نێوه‌ندگه‌رایی شێوه ڕێکخستنێکی گونجاوه. له‌به‌رئه‌وه‌ی بۆ پاراستینی هاوسه‌نگی ڕامیاریی و کۆمه‌ڵایه‌تی، خوازیاری فره‌ترین ڕاده‌ی یه‌كجۆریی ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تییه. به‌ڵام له بزووتنه‌وه‌ی کارگه‌ری و کۆمه‌ڵایه‌تییدا، که بناخه‌ی بوونی وابه‌سته‌ی کاری ده‌ستبه‌جێ له کاتی گونجاو و ئه‌ندێشه‌ی سه‌ربه‌خۆی لایه‌نگرانییه‌تی، نێوه‌ندگه‌رایی به‌ڵایه‌که، که ده‌سه‌ڵات بڕیاردانی لاوازده‌کات و به‌شێوه‌یه‌کی سیستەمیی هه‌ر بزووتنێكی سه‌ربه‌خۆی تێیدا سه‌رکوت ده‌کات.
ڕێکخستنی ئەناركۆسه‌ندیکالیستی به‌پێی بنچینەكان‌ی فیدرالیزم، له‌سه‌ر بناخه‌ی یه‌کێتی ئازادانه، له خواره‌وه‌ڕا ئه‌نجامده‌درێت، مافی بڕیاردانی هه‌ر یه‌کێتییه‌ك له‌مه‌ڕ هه‌ر شتێك خۆی به‌بانتر له هه‌ر شتێکی دیكە داده‌نێت و ته‌نیا پێکهاته‌یه‌ك که به فه‌رمی ده‌یناسێت، په‌یوه‌ندییه‌که له‌سه‌ر بناخه‌ی خواسته هاوبه‌شه‌کان و پێکهاتنی هه‌ردوولا. به‌پێی ئه‌مه، ئه‌م ڕێکخسته به‌م جۆره سه‌رهه‌ڵده‌دا: کارگه‌رانی هه‌ر به‌شێك له یه‌کێتییه پیشه‌ییه‌کانی په‌یوه‌ست به خۆیاندا کۆده‌بنه‌وه. یه‌کێتییه‌کانی هه‌ر شارێك یا ناوچه‌یه‌کی دێهاتی له نووسینگه کارگه‌رییه‌کاندا که نێوه‌ندی ڕاگه‌یاندن و په‌روه‌رده‌ی خۆجێیی به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن، کۆده‌بنه‌وه، کارگه‌ران وه‌ك به‌رهه‌مهێنه‌ر پێکه‌وه په‌یوه‌ندی ده‌گرن تاوه‌کو به‌ر به په‌ره‌سه‌ندنی هه‌ر جۆره ده‌سته‌گه‌رییه‌کی کورته‌بیرانه بگیرێت. گشت یانه کارگه‌رییه‌کان به له‌به‌رچاوگرتنی ناوچه‌یان ده‌سته‌به‌ندی ده‌کرێن و (فیدراسیۆنی گه‌لی) یانه‌کارگه‌رییه‌کان پێکدێنن، که په‌یوه‌ندی پته‌وی نێوان ڕێکخستنه ناوچه‌ییه جۆراوجۆره‌کان ده‌پارێزێت، هێزی به‌رهه‌مهێنه‌رانه‌ی ئه‌ندامانی ڕێکخراوه جۆراوجۆره‌کان، به‌شێوه‌یه‌کی ئازادانه و له‌خۆوه‌ڕا، ڕێکده‌خرێن، هه‌ر بڕیاردانێکی پێویست بۆ پرسی په‌روه‌رده و پارێزگاریی له گروپه خۆجێییه‌کان له‌ڕێگه‌ی ڕاوێژی گشتی و پێشنیاره‌وه جێبه‌جێده‌کرێت.
سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی، هه‌ر یه‌کێتییه‌کی پێشه‌یی، به‌شێوه‌یه‌کی فیدراسیۆنیی لەتەك گشت ڕێکخراوه‌کانی ئه‌و پیشه تایبه‌ته و پاش ئەوە لەتەك گشت پێشه په‌یوه‌ندیداره‌کان، یه‌کده‌گرن و به‌م جۆره یه‌کێتییه پێشه‌سازی و کشتوکاڵییه گشتییه‌کانیش پێکدێن. دابینکردنی پێداویستییه‌کانی خه‌باتی ڕۆژانه‌ی نێوان کارگه‌ر و سه‌رمایه‌دار، کۆکردنه‌وه‌ی گشت هێزه‌کانی بزووتنه‌وه‌که بۆ کارێکی تایبه‌ت، کاتێك که پێویستیی بێته پێشه‌وه، کاری ئه‌م یه‌کێتییانه‌یه. به‌پێی ئه‌مه فیدراسیۆنی یانه‌کارگه‌رییه‌کان و فیدراسیۆنی یه‌کێتییه پیشه‌ییه‌کان، دوو جه‌مسه‌ری چالاکی سه‌ندیکای کارگه‌رانن.
وه‌ها ڕێکخراوه‌یه‌ك نه‌ک ته‌نیا هه‌لی هه‌ر جۆره خه‌باتێك بۆ باشترکردنی ڕێڕه‌وی ڕۆژانه بۆ کارگه‌ران ده‌ره‌خسێنیت، به‌ڵکو هه‌روه‌ها پێشه‌کی ڕێکخستنی کۆمه‌ڵایه‌تیشیان، به‌ده‌ستی خۆیان و به‌بێ خۆتێهه‌ڵقورتاندنی ده‌ره‌کی، فێرده‌کات. ئەناركۆسه‌ندیکالیسته‌کان گه‌یشتوونه‌ته ئه‌و بڕوایه‌ی که ئابووری سۆشیالیستیی ناتوانێت به سه‌روه‌ری و فه‌رمانی میرایەتی بیته‌دی، به‌ڵکو ته‌نیا به ھاریكاری له‌خۆوه‌ڕا (خۆبه‌خشانه)ی کارگه‌ران، شاره‌زایان و وه‌رزێڕان و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی خودی خۆیان به‌سه‌ر کاروباری به‌رهه‌مهێنان و دابه‌شکردندا، ده‌سته‌به‌ری ده‌کات. له وه‌ها بارودۆخێکدا، یانه‌کارگه‌رییه‌کان به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی سه‌رمایه‌یه‌ك که هه‌یه له هه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا به‌ده‌سته‌وه ده‌گرن، پێداویستییه‌کانی دانیشتوانی هه‌ر ناوچه‌یه‌ك ده‌ستنیشاندەکه‌ن و خه‌رجی خۆجێییانده‌ده‌ن. دیاریکردنی پێداویستییه گشتییه‌کانی وڵات و ڕێکخستنی کاری به‌رهه‌مهێنان به سه‌رنجدان لێی، له ڕێگه‌ی به‌رپرسانی فیدراسیۆنی یانه‌کارگه‌رییه‌کانه‌وه له‌تواناداده‌بێت. له‌لایه‌کی دیكە‌وه، کاری یه‌کێتییه پیشه‌سازیی و کشتوکاڵییه‌کان، به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ئامرازه‌کانی به‌رهه‌مهێنان، بارکردن و گواستنه‌وه و دابینکردنی پێداویستییه‌کانی گروپه جۆراوجۆره‌کانی به‌رهه‌مهێنان ده‌بێت. به‌کورتی :
١. ڕێکخستنی گشت به‌رهه‌مهێنانی وڵات له‌لایه‌ن فیدراسیۆنی یه‌کێتییه پیشه‌سازییه‌کان و ئاراسته‌دانی کار له‌لایه‌ن سۆڤیه‌ته کارگه‌رییه‌کانی هه‌ڵبژێردراوی خودی کارگه‌ران.
٢. ڕێکخستنی ھاریكاریی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌لایه‌ن فیدراسیۆنی یانه‌کارگه‌رییه‌کانه‌وه.
سه‌ره‌رای ئه‌مه، له‌م بواره‌دا ئه‌زموونه‌کان باشترین ڕێنوێنیان خستۆته ڕوو. ئه‌زموونه‌کان نیشانیانداوه، که زۆرێك له گرفته‌کانی سه‌رله‌نوێ چێکردنه‌وه‌ی (بازسازی) سۆشیالیستی کۆمه‌ڵگه، ناتوانرێت به‌ده‌ستی هیچ حکومه‌تێك چاره‌سه‌ر بکرێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌م حکومه‌ته دیکتاتۆری ئه‌فسوناوی پرۆلیتاریاش بێت. له ڕوسیه، دیکتاتۆری بۆلشه‌ڤیکه‌کان بۆ ماوه‌ی نزیکه‌ی دوو ساڵ، له‌به‌رامبه‌ر گرفته ئابوورییه‌کاندا دۆشدامابوو و له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوو، لاوازییه‌کانی خۆی له پشت شه‌پۆلێك له فه‌رمان و بڕیاردا که به‌زۆری له فه‌رمانگه‌ی جۆراوجۆره‌وه سه‌ریانده‌ردەھێنا، بشارێته‌وه. ئه‌گه‌ر به فه‌رمانده‌رکردن دونیا ئازاد ببووایه، پێشوه‌ختی ئه‌مه گشت گرفته‌کانی ڕوسیه چاره‌سه‌ر ده‌بوون. بۆلشه‌ڤیزم، به‌ده‌سه‌ڵاتخوازیی شه‌یدایانەی، به‌توندوتیژی، به‌نرخترین بنچێنه‌کانی سیسته‌می سۆشیالیستی؛ بە تابووکردنی کۆبوونه‌وه ئازاده‌کان، ده‌وڵه‌تیکردنی یه‌کێتییه پێشه‌ییه‌کان و بێبه‌شکردنی سۆڤیه‌ته‌کان له خۆبڕیاردان، له‌نێوبرد و ڕێگه‌ی نه‌ك بۆ سۆشیالیزم ، به‌ڵکو بۆ دواکه‌وتووترین شێوه‌ی سه‌رمایه‌داری ده‌وڵه‌تی و دیوانسالاری خۆشکرد، که بووه هۆی گه‌ڕانه‌وه بۆ فه‌رمانڕه‌وای بێچه‌ندوچوون، که ساڵانێك به‌ر له‌وه له زۆربه‌ی وڵاتاندا به شۆڕشی بۆرجوازی له‌نێوبرابوو. کرۆپۆتکین، له په‌یامێکدا بۆ کارگه‌رانی وڵاتانی ئه‌وروپای خۆراوایی، ڕاستی وتبوو: ” ڕوسیه بۆی خستینه‌ڕوو، که چۆن ناتوارێت سۆشیالیزم جێگیربکرێت. هه‌ڵبه‌ته خه‌ڵکی، له‌به‌ر نه‌فره‌تیان له ڕژیمی پێشین، هیچ به‌رهه‌ڵستییه‌کی چالاکانه له‌به‌رامبه‌ر کرده‌وه‌کانی میرایەتی نوێدا نیشانناده‌ن. بیرۆکه‌ی پێکهێنانی ئەنجومەن [سۆڤیه‌ت]ه کارگه‌رییه‌کان بۆ به‌ڕێوه‌بردنی کاروباری ڕامیاریی و ئابووریی وڵات، بۆ خۆی، فره گرنگ و پێویسته… به‌ڵام کاتێك که وڵاتێك له‌لایه‌ن دیکتاتۆری پاته‌وه به‌ڕێوه‌ببرێت، ئەنجومەنە کارگه‌ریی و وه‌رزێڕییه‌کان، خۆبه‌خۆ گرنگی خۆیان له‌ده‌ستده‌ده‌ن و تووشی هه‌مان شه‌رمه‌زاری ده‌بن، که نوێنه‌رانی هه‌رێمه‌کان له سه‌رده‌می پاشایه‌تی بێچه‌ندوچووندا به‌سه‌ریان هات “.
rollî Yekêtîye Kargerîyekan : rwangey Enarkosendîkalîzm
rollî Yekêtîye Kargerîyekan : rwangey Enarkosendîkalîzm
Endêşegelêk bûne hoy geşey sendîkalîzmî şorrşigêrrane, ya bewcorey ke dwatir nawhênra enarkosendîkalîzm, le ferense û wllatanî dîke destewajey “sendîkay kargeran” sereta her bewatay rêkixrawey berhemhêneran bo baştirkirdnî destbecêy helumercî abûrîy û komellayetîyan bekardebra.
Bellam serhelldanî sendîkalîzmî şorrşigêrrane watay yekemî frawantir û qulltirkirdewe. Her bew corey ke part, rêkixrawêkî yekgirtuwe bo çalakî ramyarîy le sayey birryarnamekanî dewlletî dîmukratî hawçerixda, hewilldeda sîstemêk ke le aradaye be şêweyek bparêzêt ya allugorrî dyarîkrawî têda bkat. Le rwangey yekêtîgerakanewe, yekêtîye pîşeyyekanîş rêkixrawey yekgirtûkirdnî kargeranin, ke amanc le pêkhatinyan parêzgarîkirdne le berhemhêneran le heman komellgeda, amadebûnyan bo soşyalîzm û serlenwê sazdanewey be kirdewey jyanî komellayetî bew arasteye. Bem pêye, amancî dû layeneyan heye :
1. Hênanedî daxwazîye destbecêkanî kargeran bo dabînkirdin û pêşxistinî standartekanî jyan.
2. Aşnakirdnî kargeran be hunerî berrêwebirdnî berhemhênan û pirsî abûrî beşêweyekî giştî û amadekirdinyan bo bedestewegirtnî dezge komellayetî û abûrîyekan û pêkhênaneweyan leser binçîney şêwaze soşyalîstîyekan.
Enarkosendîkalîstekan leser ew bawerren, ke parte ramyarîyekan twanay encamdanî hîç yek lem dû kareyan nîye. Bepêy rwangey ewan, debêt yekêtîye pîşeyyekan serenêzey bzûtnewey kargerî bin, be çalakî rojane behêzbin û gyanî soşyalîstîy perepêbden; leberewey çalakî ewan wek berhemhêneranêk ke tewawî pêkhatey komellayetîyan ragirtuwe, manewey komellge msoger dekat. Karger tenya wek berhemhêner û afrênerî samanî komellayetî, detwanêt hêzî xoy bnasêt. Ew le hawpiştî sendîkayîda letek hawkaranîda yeke gewrekanî supay kargerî pêkdênin, gyanî azadî meşxelldarî deka û be amancî yeksanî komellayetî deygêrrêtewe nêw jyan.
be têrrwanînî enarkosendîkalîstekan, sendîkay kargerî be berhemtirîn korpeley komellgey dahatû û beşêweyekî giştî, fêrgey soşyalîzme. Her pêkhateyekî nwêy komellayetîy, sereta pelupoy xoy le dezge (organîzm)î pêşînda drustdekat; le rwangey ewanewe, bebê amadekirdnî zemîne, wênakirdnî hîç allugorrêkî komellayetî letwanada nîye.
Perwerdey soşyalîstîy, nek bewatay beşdarîkirdin le desellatî ramyarîy dewlletî netewekanda, bellku hewllêke bo şîkirdnewey peywendî xoyî babete komellayetîyekan û pirse hunerîyekanî kar bo kargeran, perwerdekirdnî twanayî berrêweberayetîyan, beamancî bedestihênanî amadeyî bo xogirtin le şwênî rasteqîneyan wek rêkxeranî nwêy pêkhatey komellayetîy û dwacar, hênanedî bawerrbexobûn lewanda bo em kare. Bo em şte, hîç peykereyekî komellayetî karatir le rêkxistinî xebatî abûrîy kargerî, nîye; em rêkxiste arasteyekî dyarîkraw be çalakîye komellayetîyekan dedat, berhellsitî xoy leser bnemay xebat bo daxwazîye destbecê û pêwîstekanî jyan û bergirî le mafe seretayyekanî mrov rêkdexat. Bellam lem nêweda, çemkî morrallî pêwîst bo her core allugorrêkî komellayetîş pêkdehênêt: wabesteyî çarenûs begiştewe û berpirsêtî morallî le hemû karekanda.
Enarkosendîkalîstekan, leber arastegerî karî rahêneraneyan berew bedîhênanî endêşe û karî serbexo, neyarî sersextî araste nêwendgerakanin, ke le zorbey parte kargerîyekanî ewrrokeda debînrên. Nêwendgerayî, bernamerrêjî destkirdane ke leserewerra bo xwarewe cêbecêdekrêt û pirsekanî birryardan be kemayetyekî kem despêrêt, bawerrî takekan lenêwdebat û dahênanî kesîyan be prinsîp (ançbag) û borokrasî bêçenduçûn dekujêt; herdem encamekey pêkhatey fermîy û nezok debêt. Bo dewllet, nêwendgerayî şêwe rêkxistinêkî guncawe. Leberewey bo parastînî hawsengî ramyarîy û komellayetî, xwazyarî fretrîn radey yekcorîy jyanî komellayetîye. Bellam le bzûtnewey kargerî û komellayetîyda, ke bnaxey bûnî wabestey karî destbecê le katî guncaw û endêşey serbexoy layengranîyetî, nêwendgerayî bellayeke, ke desellat birryardanî lawazdekat û beşêweyekî sîstemîy her bzûtnêkî serbexoy têyda serkut dekat.
Rêkxistinî Enarkosendîkalîstî bepêy binçînekanî fîdralîzm, leser bnaxey yekêtî azadane, le xwarewerra encamdedrêt, mafî birryardanî her yekêtîyek lemerr her ştêk xoy bebantir le her ştêkî dîke dadenêt û tenya pêkhateyek ke be fermî deynasêt, peywendîyeke leser bnaxey xwaste hawbeşekan û pêkhatnî herdûla. Bepêy eme, em rêkxiste bem core serhelldeda: kargeranî her beşêk le yekêtîye pîşeyyekanî peywest be xoyanda kodebnewe. Yekêtîyekanî her şarêk ya nawçeyekî dêhatî le nûsînge kargerîyekanda ke nêwendî rageyandin û perwerdey xocêyî berrêwedeben, kodebnewe, kargeran wek berhemhêner pêkewe peywendî degrin taweku ber be peresendinî her core destegerîyekî kurtebîrane bgîrêt. Gişt yane kargerîyekan be leberçawgirtnî nawçeyan destebendî dekrên û (fîdrasyonî gelî) yanekargerîyekan pêkdênin, ke peywendî ptewî nêwan rêkxistne nawçeyye corawcorekan deparêzêt, hêzî berhemhêneraney endamanî rêkixrawe corawcorekan, beşêweyekî azadane û lexowerra, rêkdexrên, her birryardanêkî pêwîst bo pirsî perwerde û parêzgarîy le grupe xocêyyekan lerrêgey rawêjî giştî û pêşnyarewe cêbecêdekrêt.
Sereray ewey, her yekêtîyekî pêşeyî, beşêweyekî fîdrasyonîy letek gişt rêkixrawekanî ew pîşe taybete û paş ewe letek gişt pêşe peywendîdarekan, yekdegrin û bem core yekêtîye pêşesazî û kiştukallîye giştîyekanîş pêkdên. Dabînkirdnî pêdawîstîyekanî xebatî rojaney nêwan karger û sermayedar, kokirdnewey gişt hêzekanî bzûtneweke bo karêkî taybet, katêk ke pêwîstîy bête pêşewe, karî em yekêtîyaneye. Bepêy eme fîdrasyonî yanekargerîyekan û fîdrasyonî yekêtîye pîşeyyekan, dû cemserî çalakî sendîkay kargeranin.
Weha rêkixraweyek nek tenya helî her core xebatêk bo baştirkirdnî rêrrewî rojane bo kargeran derexsênît, bellku herweha pêşekî rêkxistinî komellayetîşyan, bedestî xoyan û bebê xotêhellqurtandinî derekî, fêrdekat. Enarkosendîkalîstekan geyiştûnete ew birrwayey ke abûrî soşyalîstîy natwanêt be serwerî û fermanî mîrayetî bîtedî, bellku tenya be harîkarî lexowerra (xobexşane)î kargeran, şarezayan û werzêrran û berrêweberayetî xudî xoyan beser karubarî berhemhênan û dabeşkirdinda, desteberî dekat. Le weha barudoxêkda, yanekargerîyekan berrêweberayetî sermayeyek ke heye le her komellgeyekda bedestewe degrin, pêdawîstîyekanî danîştwanî her nawçeyek destinîşandeken û xercî xocêyyandeden. Dyarîkirdnî pêdawîstîye giştîyekanî wllat û rêkxistinî karî berhemhênan be serincdan lêy, le rêgey berpirsanî fîdrasyonî yanekargerîyekanewe letwanadadebêt. Lelayekî dîkewe, karî yekêtîye pîşesazîy û kiştukallîyekan, berrêweberayetî amrazekanî berhemhênan, barkirdin û gwastnewe û dabînkirdnî pêdawîstîyekanî grupe corawcorekanî berhemhênan debêt. Bekurtî :
1. Rêkxistinî gişt berhemhênanî wllat lelayen fîdrasyonî yekêtîye pîşesazîyekan û arastedanî kar lelayen sovyete kargerîyekanî hellbijêrdrawî xudî kargeran.
2. Rêkxistinî harîkarîy komellayetî lelayen fîdrasyonî yanekargerîyekanewe.
Sereray eme, lem bwareda ezmûnekan baştirîn rênwênyan xistote rû. Ezmûnekan nîşanyandawe, ke zorêk le griftekanî serlenwê çêkirdnewey (bazsazî) soşyalîstî komellge, natwanrêt bedestî hîç hkumetêk çareser bikrêt, tenanet eger em hkumete dîktatorî efsunawî prolîtaryaş bêt. Le rusye, dîktatorî bolşevîkekan bo mawey nzîkey dû sall, leberamber grifte abûrîyekanda doşdamabû û le hewllî eweda bû, lawazîyekanî xoy le pişt şepolêk le ferman û birryarda ke bezorî le fermangey corawcorewe seryanderdehêna, bşarêtewe. Eger be fermanderkirdin dunya azad bbuwaye, pêşwextî eme gişt griftekanî rusye çareser debûn. Bolşevîzm, bedesellatixwazîy şeydayaney, betundutîjî, benrixtirîn binçênekanî sîstemî soşyalîstî; be tabûkirdnî kobûnewe azadekan, dewlletîkirdnî yekêtîye pêşeyyekan û bêbeşkirdnî sovyetekan le xobirryardan, lenêwbird û rêgey nek bo soşyalîzm , bellku bo dwakewtûtrîn şêwey sermayedarî dewlletî û dîwansalarî xoşkird, ke buwe hoy gerranewe bo fermanrreway bêçenduçûn, ke sallanêk ber lewe le zorbey wllatanda be şorrşî borcwazî lenêwbrabû. Kropotkîn, le peyamêkda bo kargeranî wllatanî ewrupay xorawayî, rastî witbû: ” rusye boy xistînerrû, ke çon natwarêt soşyalîzm cêgîrbikrêt. Hellbete xellkî, leber nefretyan le rjîmî pêşîn, hîç berhellsitîyekî çalakane leberamber kirdewekanî mîrayetî nwêda nîşannaden. Bîrokey pêkhênanî encumen[sovyet]e kargerîyekan bo berrêwebirdnî karubarî ramyarîy û abûrîy wllat, bo xoy, fre gring û pêwîste… Bellam katêk ke wllatêk lelayen dîktatorî patewe berrêwebbirêt, encumene kargerîy û werzêrrîyekan, xobexo gringî xoyan ledestdeden û tûşî heman şermezarî debin, ke nwêneranî herêmekan le serdemî paşayetî bêçenduçûnda beseryan hat “.
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:”Table Normal”;
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:””;
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin:0cm;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:”Times New Roman”;
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
خه‌بات له ئاڵمانیا و ئه‌سپانیا
خه‌بات له ئاڵمانیا و ئه‌سپانیا
له ئاڵمانیا، كه باڵه میانڕه‌وه سۆشیالیسته‌كان به‌هێزبوون، سۆشیالیزم له ماوه‌ی سالانێكی دوورودرێژ فریوخواردنی به چالاكی ڕۆژانه‌ی پارله‌مانی وه‌ها جێكه‌وته بووبوو، كه چیدی نه‌یده‌توانی هیچ جۆره ده‌ستپێشخه‌رییه‌ك نیشانبدات. ته‌نانه‌ت ڕۆژنامه‌یه‌كی بورجوازی وه‌ك فرانكفۆرته‌ر تسایتونگ (Frankfurter Zeitung) خۆی به‌ناچار ده‌بینێت ددان به‌وه‌دا بنێت، كه ” مێژووی گه‌لانی ئه‌وروپا، پێشتر هیچ كات شۆڕشێكی وه‌ها هه‌ژار له بۆچوونی داهێنه‌رانه و لاواز له وزه‌ی شۆڕشگێڕانه‌ی به‌رهه‌منه‌هێناوه “. لەتەك ئه‌وه‌ی كه پارتێك به ژماره‌یه‌كی فره‌تر ئه‌ندام له هه‌ر پارتێكی وه‌ك خۆی له دونیادا، كه ساڵانێك بههێزترین ڕێكخراوی ڕامیاریی ئاڵمان بوو، وه‌ها ئاسان و بێ هیچ به‌رگرییه‌ك مه‌یدانی بۆ هیتله‌ر و داروده‌سته‌كه‌ی چۆڵكرد، نیشانه‌یه‌كی فره ئاشكرای لاوازی و بێتوانایی ئه‌م پارته‌یه.
به‌راوردی بارودۆخی ئاڵمانیای ئه‌و سه‌رده‌مه لەتەك هه‌لومه‌رجی یه‌كێتییه پیشه‌ییه ئاناكۆسه‌ندیكالیسته‌كان له ئه‌سپانیا و به‌تایبه‌ت فره جه‌ماوه‌رییان له كاتالۆنیا، جیاوازی نێوان بزووتنه‌وه كارگه‌رییه‌كانی ئه‌م دوو وڵاته به‌باشی ده‌خاته‌ڕوو. كاتێك كه له جونی ١٩٣٦دا، پیلانی فه‌رمانده فاشیسته‌كانی سوپا جێبه‌جێكرا، ته‌نیا به‌رهه‌ڵستی قاره‌مانانه‌ی فیدراسیۆنی میلی كارگه‌ران (CNT) و فیدراسیۆنی ئه‌ناركیسته‌كانی ئیریا (FAI) بوو، كه ئاژاوه‌ی فاشیسته‌كانی له كاتالۆنیادا ته‌نیا له ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژێكدا كپكرده‌وه، به‌شێكی فره گرنگی له خاكی ئه‌سپانیای له چنگی دوژمن ڕزگاركرد و پیلانگێڕانی ته‌واو سه‌رسام كرد، به پوچه‌ڵكردنه‌وه‌ی نه‌خشه‌ی یه‌كه‌مییان له گرتنی ‘به‌رشه‌لۆنه’دا. پاش ئه‌مه، كارگه‌ران نه‌یانده‌توانی له نیوه‌ی ڕێگەدا بووه‌ستن، ئیدی سۆشیالیزه‌كردنی زه‌وییه‌كان (به‌هه‌ره‌وه‌زیكردنی كێڵگه‌كان) و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كارخانه‌كانیان له‌لایه‌ن سه‌ندیكا كارگه‌رییه‌كان و وه‌رزێرانه‌وه، جێبه‌جێكرد. ئه‌م بزووتنه‌وه، كه بڕیاری ده‌ستپێشخه‌رانه‌ی ئه‌ندامانی فیدراسیۆنی میلی كارگه‌ران (CNT) و فیدراسیۆنی ئه‌ناركیسته‌كانی ئیریا (FAI) بوو، به هێزێكی به‌رپێنه‌گیراوه‌وه خرایه‌گه‌ر، ئاراگۆن، لیوان و هه‌ندێ ناوچه‌ی دیكەی وڵاتی گرته‌وه و ژماره‌یه‌كی زۆری له یه‌كێتییه‌كانی پارتی سۆشیالیست (UGT) یه‌كێتی گشتی كارگه‌رانی لەتەك خۆی ڕاكێشكرد. ئه‌م ڕووداوه نیشانیدا، كه كارگه‌رانی ئەناركۆسه‌ندیكالیستی ئه‌سپانیا، نه‌ك ته‌نیا ده‌زانن چۆن بچنه‌پای جەنگ، به‌لكو لێواولێویشن له بۆچوونی بنیاتنه‌رانه‌ی پێویست بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر قه‌یرانه كەتواریه‌كاندا. ئه‌وه لێهاتوویی سۆشیالیزمی ئازادیخوازانه بوو له ئه‌سپانیا، كه له ده‌می ئینته‌رناسیونالی یه‌كه‌مه‌وه، كارگه‌رانی به وه‌ها گیانێكه‌وه په‌روه‌رده كردبوو، كه ئازادی له هه‌ر شتێكی دیكه به‌نرختر بگرن و سه‌ربه‌خۆیی هزری به بنچینه‌ی بوونی بزووتنه‌وه‌ی خۆیان بزانن. ئه‌وه بێتوانایی و شه‌رمه‌زاری كارگه‌رانی ڕێكخراو له وڵاتانی دیكه بوو، كه ملیان به ڕامیاریی دووره‌په‌رێزانه‌ی میرایەتییه‌كانیان دا؛ هه‌ر لاوازی و خۆباوەڕیی و كرێكارانی وڵاتانی دیكە‌ش بوو، كه بووه هۆی شكستی كارگه‌ران و وه‌رزێڕانی ئه‌سپانیا پاش دوو ساڵه‌ونیو له خه‌باتێكی قاره‌مانانه و كه‌م وێنه.
Xebat le Allmanya û Espanya
Xebat le allmanya û espanya
Le allmanya, ke balle myanrrewe soşyalîstekan behêzbûn, soşyalîzm le mawey salanêkî dûrudrêj frîwixwardinî be çalakî rojaney parlemanî weha cêkewte bûbû, ke çîdî neydetwanî hîç core destipêşxerîyek nîşanbdat. Tenanet rojnameyekî burcwazî wek frankforter tsaytung (Frankfurter Zeitung) xoy benaçar debînêt ddan beweda bnêt, ke ” mêjûy gelanî ewrupa, pêştir hîç kat şorrşêkî weha hejar le boçûnî dahênerane û lawaz le wzey şorrşigêrraney berhemnehênawe “. Letek ewey ke partêk be jmareyekî fretir endam le her partêkî wek xoy le dunyada, ke sallanêk behêztirîn rêkixrawî ramyarîy allman bû, weha asan û bê hîç bergirîyek meydanî bo hîtler û darudestekey çollkird, nîşaneyekî fre aşkray lawazî û bêtwanayî em parteye.
Berawridî barudoxî allmanyay ew serdeme letek helumercî yekêtîye pîşeyye anakosendîkalîstekan le espanya û betaybet fre cemawerîyan le katalonya, cyawazî nêwan bzûtnewe kargerîyekanî em dû wllate bebaşî dexaterrû. Katêk ke le cunî 1936da, pîlanî fermande faşîstekanî supa cêbecêkra, tenya berhellsitî qaremananey fîdrasyonî mîlî kargeran (CiNT) û fîdrasyonî enarkîstekanî îrya (FAI) bû, ke ajawey faşîstekanî le katalonyada tenya le mawey çend rojêkda kipkirdewe, beşêkî fre gringî le xakî espanyay le çingî dujmin rizgarkird û pîlangêrranî tewaw sersam kird, be puçellkirdnewey nexşey yekemîyan le girtnî ‘berşelone’da. Paş eme, kargeran neyandetwanî le nîwey rêgeda buwestin, îdî soşyalîzekirdnî zewîyekan (beherewezîkirdnî kêllgekan) û berrêweberayetî karxanekanyan lelayen sendîka kargerîyekan û werzêranewe, cêbecêkrid. Em bzûtnewe, ke birryarî destipêşxeraney endamanî fîdrasyonî mîlî kargeran (CiNT) û fîdrasyonî enarkîstekanî îrya (FAI) bû, be hêzêkî berpênegîrawewe xrayeger, aragon, lîwan û hendê nawçey dîkey wllatî girtewe û jmareyekî zorî le yekêtîyekanî partî soşyalîst (UGT) yekêtî giştî kargeranî letek xoy rakêşkird. Em rûdawe nîşanîda, ke kargeranî enarkosendîkalîstî espanya, nek tenya dezanin çon biçnepay ceng, belku lêwawlêwîşn le boçûnî binyatneraney pêwîst bo zallbûn beser qeyrane ketwaryekanda. Ewe lêhatûîy soşyalîzmî azadîxwazane bû le espanya, ke le demî înternasîwnalî yekemewe, kargeranî be weha gyanêkewe perwerde kirdbû, ke azadî le her ştêkî dîke benrixtir bigrin û serbexoyî hizrî be binçîney bûnî bzûtnewey xoyan bzanin. Ewe bêtwanayî û şermezarî kargeranî rêkixraw le wllatanî dîke bû, ke milyan be ramyarîy dûreperêzaney mîrayetîyekanyan da; her lawazî û xobawerrîy û krêkaranî wllatanî dîkeş bû, ke buwe hoy şkistî kargeran û werzêrranî espanya paş dû sallewnîw le xebatêkî qaremanane û kem wêne.
خه‌باتی ڕامیاریی : ڕوانگه‌ی ئه‌ناركۆسه‌ندیكالیستی
خه‌باتی ڕامیاریی : ڕوانگه‌ی ئه‌ناركۆسه‌ندیكالیستی
یه‌كێك له پاگه‌نده باوه‌كانی دژ به ئه‌ناركۆسه‌ندیكالیزم و په‌یڕوانی ئه‌وه‌یه، كه ئه‌وان هیچ هۆگرییه‌كیان بو بنیاتنانی ڕامیارییانه‌ی وڵاته‌كانیان نییه و هه‌روا له خه‌باتی ڕۆژانه‌ی ڕامیاریدا به‌شداری ناكه‌ن. ئه‌م پاگه‌نده‌یه نادروسته، یا له نائاگاییه‌وه، یا له‌چه‌واشه‌كردنی ئه‌نقه‌ستانه‌ی ڕاستییه‌كانه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت. ئه‌وه‌ی كه بنچینه و تاكتیكی یه‌كێتییه شۆرشگێڕه‌كان له پارته هاوچه‌رخه كارگه‌رییه‌كان جیاده‌كاته‌وه، خه‌باتی ڕامیاری نییه، بەڵكو خواست و شێوه‌ی خه‌باتییه‌تی. ئه‌ناركۆسه‌ندیكالیسته‌كان هه‌ر ئه‌و شێوازانه‌ی كه له‌به‌رامبه‌ر به‌هره‌كێشی ئابوورییدا هه‌یانه، بۆ خه‌بات دژ به ڕێگره ڕامیارییه‌كانیش به‌كاریانده‌هێنن. ئه‌وان به‌و ئه‌نجامه گه‌یشتوون، كه هه‌ر سیسته‌مێكی به‌هره‌كێشی، ده‌زگه‌ی پارێزه‌ری ڕامیاریی خۆی [ده‌وڵه‌تی] هه‌یه و پێیانوایه به له‌نێوبردنی به‌هره‌كێشی، ده‌بێت ده‌وڵه‌تیش شوێنی خۆی به به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ئازادانه و هه‌ڵبژێردراوی پرسه گشتییه‌كان بدات، له‌سه‌ر بنچینه‌ی هاوڕایی گشتی، چیدی به هیچ شێوه‌یه‌ك چاوپۆشی له‌م ڕاستییە ناكه‌ن، كه هه‌وڵه ڕێكخراوه كارگه‌رییه‌كان، ده‌بێت له‌به‌رامبه‌ر هه‌ر هه‌نگاوێكی ڕێگرانه‌‌ی ڕامیاریشدا به‌رهه‌ڵستی بكه‌ن و تێكۆشن له هه‌ر شوێنێك كه گونجاوبێت، ئازادییه كۆمه‌ڵایه‌تی و كه‌سییه‌كان په‌ره‌پێبده‌ن. له‌وانه‌یه خه‌باتی قاره‌مانانه‌ی CNT له ئه‌سپانیا له دژی فاشیزم، باشترین به‌ڵگه بۆ نابه‌جێییبوونی پاگه‌نده‌ی ناچاكی ڕامیاریی ئه‌ناركۆسه‌ندیكالیسته‌كان بێت.
به‌ڵام له ڕوانگه‌ی ئه‌ناركۆسه‌ندیكالیسته‌كانه‌وه، مه‌یدانی خه‌باتی ڕامیاریی، له ده‌زگه‌كانی یاساداناندا نییە، به‌ڵكو له‌نێو جه‌ماوه‌ردایه. مافی ڕامیاریی له پارله‌مانه‌وه سه‌رچاوه ناگرێت؛ به‌ڵكو واوه‌تر له‌وه‌ی كۆڕ و كۆمه‌ڵێك داهێنه‌ری ئه‌م مافه بن، له ده‌ره‌وه ناچار به ملدان پییانده‌كرێن، به‌ڵكو له‌به‌ر پێشوازیلێكردن و ڕێساییبوونیان له‌نێو جه‌ماوه‌ردایه و له‌به‌رئه‌وه‌ی كه هه‌ر هه‌وڵێك بۆ به‌رته‌سك-كردنه‌وه‌یان لەتەك به‌رهه‌ڵستی فراوانی گشتیدا ڕووبه‌ڕووده‌بێته‌وه. له كاتێكدا ئه‌گه‌ر بارودۆخ ئاوا نه‌بێت، هیچ زۆرینه‌یه‌كی پارله‌مانی و هیچ هه‌وڵێكی ئه‌فلاتونی بۆ یاسادانان، كه‌مترین سوودی نابیت. ته‌نیا كه‌سێك ڕێزی كه‌سانی دیكە به‌رزكاته‌وه، كه بزانێت چۆن وه‌ك مرۆڤێك پارێزگاری له كه‌سایه‌تی خۆی ده‌كات. ئه‌م بنچینه ته‌نیا له‌مه‌ڕ ژیانی كه‌سییه‌وه نییه؛ بەڵكو له‌مه‌ڕ ژیانی ڕامیارییه‌وه‌ش هه‌میشه ئه‌مه ڕاستبووه.
خه‌ڵك، ئازادی و مافێكی ڕامیاریی كه هه‌یانه له پای نیازچاكی میرایەتییه‌كانیانی نازانن، به‌ڵكو به‌هێزی خۆیان به‌ده‌ستیانهێناون. میرایەتییه‌كان هه‌رچیه‌كیان له‌ده‌ستهاتبێت، ئه‌نجامیانداوه، تاوه‌كو به‌ر به ده‌ستڕاگه‌یشتنی خه‌ڵك به‌م مافانه بگرن، یا به هه‌ندێك ئاڵوگۆڕی ڕوخساره‌كی فریویانبده‌ن. بزووتنه‌وه فراوانە جه‌ماوه‌رییه‌كان و شۆڕشه‌كان بۆ سه‌ندنی ئه‌م مافانه له چینه سه‌روه‌ره‌كان، كه هیچ كات دڵخوازانه ملیانپێناده‌ن، ھەردەم پێویستبوون.
سه‌راپای مێژووی سێ سه‌د ساڵه‌ی دوایی، سه‌لمێنه‌ری ئه‌م شته‌یه. گرنگ، بڕیاردانی میرایەتیییه‌كان نییه بۆ په‌سه‌ندكردنی ئه‌م مافانه‌ی خه‌ڵك، به‌ڵكو چۆنیه‌تی سه‌پاندنیانە به‌سه‌ریاندا. ئه‌گه‌ر كه‌سێك پشتبه‌ستنی قسه گوماناوییه‌كانی لینین وه‌ربگرێت و ئازادی به‌ته‌واوی به بهرتهری (امتیاز) بورجوازییانه بزانێت، به‌دڵنیاییه‌وه ئیدی له ڕوانگه‌یه‌وه، ئازادی ڕامیاریی بۆ كارگه‌ران بێكه‌ڵك ده‌بێت. به‌ڵام له‌و باره‌دا، سه‌راپای خه‌باتی پێشین، هه‌موو شۆڕشه‌كان و ڕاپه‌ڕینه‌كان، كه ئه‌و مافه‌یان بۆ ده‌سته‌به‌ركردووین، ئه‌وانه‌ش بێكه‌ڵك و بێنرخ ده‌بن. ئه‌گه‌ر به‌و ڕاده نائاوه‌زییانە (بێئەقڵانە) بیر بكەینەوە، ته‌نانه‌ت ڕوخانی «تزاریزم»یش به‌و ڕاده پێویست نه‌دەبوو، ته‌نانه‌ت سانسورگه‌ریی نیكۆلای دووه‌میش به‌هیچ شێوه‌یه‌ك لەتەك بە بهرتهری بورجوازییانه ناوهێنانی ئازادی، ناكۆك نەدە‌بوو.
ئه‌گه‌رچی ئه‌ناركۆسه‌ندیكالیزم سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌مانه لەتەك به‌شداریكردن له پارله‌مانه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی ئه‌وڕۆكه ناكۆكه، بەڵام له‌به‌ر هاوڕانه‌بوونی لەتەك خه‌باتی ڕامیاریی به‌شێوه‌یه‌كی گشتی نییه، به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌یه، كه په‌یڕه‌وانی پییانوایه ئه‌م شێوه چالاكییه لاوازترین و كه‌مكاراترین شێوه‌ی خه‌باتی ڕامیاریی كارگه‌رییه. چالاكی پارله‌مانی، بۆ كپكردنه‌وه‌ی ئه‌و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وانه‌ی كه له ڕووداندان، بۆ چینه‌كانی سه‌ره‌وه، به‌ته‌واوی ئامرازێكی گونجاوه، چونكه ئه‌وان هه‌موویان به‌قه‌د یه‌ك ئاره‌زوومه‌ندی پاراستنی سیسته‌مێكی ئابووریی و كۆمه‌ڵایه‌تیین، كه هه‌یه. كاتێك كه به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌ش له ئارادابێت، پێكهاتنی دوولایه‌نه و چه‌ند لایه‌نه له توانادا هه‌یه و له‌لایه‌ن گشت پارته‌كانه‌وه سوودی لێوه‌رده‌گیردرێت. به‌ڵام بارودۆخی كارگه‌ران فره جیاوازه. له ڕوانگه‌ی ئه‌وانه‌وه، سیسته‌مێكی ئابووریی كه لە ئارادایه، سه‌رچاوه‌ی به‌هره‌كێشی و كۆیله‌تی ڕامیاریی و كۆمه‌ڵایه‌تیی ئەوانه. ته‌نانه‌ت ئازادانه‌ترین ڕاپرسیش ناتوانێت ئه‌م جیاوازییه له‌ڕاده‌به‌ده‌ره‌ی نێوان چینه‌كانی خواره‌وه و سه‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه له‌نێوبه‌رێت و كاركردی وەھا كارێك ته‌نیا دانی مۆری ڕه‌وایه‌تی جه‌ماوه‌رییه له سیسته‌می به‌هره‌كێشی.
ڕاستییه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه، كه ته‌نانه‌ت پارته سۆشیالیسته‌كانیش، هه‌ر كات ویستبێتیان ڕیفۆرمی یه‌كلاكه‌ره‌وه له مه‌یدانی ڕامیارییدا جێبه‌جێبكه‌ن، له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی چالاكییه پارله‌مانیه‌كانیان، نه‌یانتوانیوه به‌ره‌وپێشیان به‌رن، به‌ڵكو ناچاربوون پشت به‌هێزی خه‌باتی ئابووریی كارگه‌ران ببه‌ستن. مانگرتنه گشتییه ڕامیارییه‌كانی به‌لجیكا و سوئێد بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافی دانگدانی گشتی، گه‌واهیده‌ری ئه‌م بنچینه‌یه‌ن. هه‌روه‌ها له ‘ڕوسیه’ش، له ساڵی ١٩٠٥دا، ئه‌وه مانگرتنی گەورە و فراوا بوو، كه تزاری ناچار به ئیمزای یاسای بنه‌ڕه‌تی تازه كرد. تێگه‌یشتن له‌م بابه‌ته‌یه، پاڵ به ئه‌ناركۆسه‌ندیكالیسته‌كانه‌وه ده‌نێت، كه په‌روه‌رده‌كردنی سۆشیالیستانه‌ی جه‌ماوه‌ر و به‌كاربردنی توانای ئابووریی و كۆمه‌ڵایه‌تییان له‌نێوه‌ندی چالاكییه‌كانی خۆیاندا دابنێن. شێوازی ئه‌وان كاری ڕاسته‌وخۆیه له مه‌یدانه‌كانی خه‌باتی ڕامیاریی و ئابوورییدا. مه‌به‌ستمان له كاری ڕاسته‌وخۆ، هه‌ر شێوازێكی ده‌ستبه‌جێی خه‌باتی كارگه‌رانه له دژی شێوه جیاوازه‌كانی چه‌وسانه‌وه‌ی ئابووریی و ڕامیاریی. له‌نێوان ئه‌و شێوازانه‌دا، ده‌توانرێت ئاماژه بە هه‌موو جۆره‌كانی مانگرتن، له مانگرتنی ساده‌وه بۆ زیادكردنی كرێ بگره تا ده‌گاته مانگرتنه گشتیی و سه‌رتاسه‌رییه‌كان، به‌شدارینه‌كردن (بایكۆت)ی ڕێكخراو و زۆرێك له ئامرازه‌كانی دیكە، كه كارگه‌ران وه‌ك به‌رهه‌مهێنه‌ر ده‌ستیان پێیانڕاده‌گات، بكرێت.
یه‌كێك له كاراترین شێوه‌كانی كاری ڕاسته‌وخۆ، مانگرتنی كۆمه‌ڵایه‌تییه، كه تاوه‌كو هه‌نووكه فره‌تر له ئه‌سپانیا و تاڕاده‌یه‌ك له فه‌ره‌نسه به‌كاربراوه و گه‌شه‌ی به‌رچاوی به‌رپرسیارێتی كارگه‌ران به‌رامبه‌ر به كۆمه‌ڵگه وه‌ك یه‌ك گشت نیشانده‌دات. ئه‌م مانگرتنه، پێش ئه‌وه‌ی به‌لای داخوازییه ده‌ستبه‌جێكانی كارگه‌راندا بشكێت، پارێزگاری له كۆمه‌ڵگه له دژی زیاده‌ڕه‌وییه مه‌ترسیداره‌كانی سیسته‌مه‌كه‌ی له‌به‌رچاوگرتووه. مانگرتنی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌پێناو په‌روه‌رده‌كردنی كارگه‌رانه به لێپرسراوه‌تی به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵگه. یه‌كێك له ئامانجه سه‌ره‌كییه‌كانی مانگرتنه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان، پارێزگاریكردنه له مافی به‌كاربه‌ران (مصرف كنندگان)، كه به نۆره‌ی خۆی، كارگه‌ران زۆرینه‌یان پێكده‌هێنن. له هه‌لومه‌رجی هه‌نووكه‌ییدا، ڕۆژانه كارگه‌ران به هه‌زاران شێوازی جۆراوجۆر سووكایه‌تییان پێده‌كرێت و ته‌نیا ئامانجی ئه‌م سووكایه‌تییانه، زیانگه‌یاندنه به كۆمه‌ڵگه له به‌رژه‌وه‌ندی خاوه‌نكاره‌كان.
كارگه‌ران له پرسی به‌رهه‌مهێناندا ناچارن سوود له ئامرازگه‌لی نه‌گونجاو و ته‌نانه‌ت هه‌ندێك جار مه‌ترسیدار وه‌ربگرن، له ماڵی په‌ست و نه‌شیاودا بژین، به خواردنی نه‌گونجاو و خراپ ڕازی بن و مل به ئه‌نجامدانی زۆر كار بده‌ن، كه به ئامانجی فێڵكردن له به‌كاربه‌ر (مصرف كننده) ئه‌نجام ده‌درێن. هه‌ر پێشكه‌وتنێك له‌م بواره‌دا، هاوكات هه‌م ڕێوشوێنی كارگه‌ران له كۆمه‌ڵگه‌دا باشتر ده‌كات، هه‌م له ئاستێكی فراوانتردا، هوشیارییان پێده‌به‌خشێت.
بههێزترین جۆری كاری ڕاسته‌وخۆی كارگه‌ران، مانگرتنی گشتییه، كه به ڕاگرتنی كار له هه‌ر یه‌ك له به‌شه‌كانی به‌رهه‌مهێناندا ئه‌نجامده‌درێت. ئه‌مه بههێزترین چه‌كێكه، كه كارگه‌ران شكیده‌به‌ن و كاراترین شێوه‌ی ده‌ربڕینی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وانه وه‌ك هۆكارێكی به‌ره‌وپێشبه‌ری كۆمه‌ڵگه. هه‌ڵبه‌ته ئه‌وه ڕۆشنه، كه مانگرتنی گشتی شتێك نییه، كه دڵخوازانه بتوانی بۆ هه‌ر شتێك به‌كاری بهێنیت. ده‌بێت كۆمه‌لگه به‌ڕاده‌یه‌ك له توانای مۆراڵیی و هوشیاری پێویست گه‌یشتبێت و پرسه‌كه گرنگییه‌كی ته‌واوی هه‌بێت، تاوه‌كو مانگرتنی گشتی بتوانێت وه‌ك داخوازی گشتی خه‌ڵك پێشنیاربكرێت. یه‌كێك له گاڵته‌جارترین شته‌كان، كه ده‌یده‌نه پاڵ یه‌كێتیگه‌رانی شۆڕشگێڕ، ئه‌م بیركردنه‌وه‌یه، كه ته‌نیا كارایی ڕاگه‌یاندنی مانگرتنی گشتی، كاتێكه، كه خوازیاری به‌ده‌ستهێنانی سۆشیالیزم له چه‌ند ڕۆژدا بین؛ هه‌ڵبه‌ته ئه‌مه ته‌نیا دروستكراوی هۆشی گاڵته‌كه‌رانه‌ی نه‌یاره نه‌زانه‌كانی یه‌كیتیگه‌راییه. مانگرتنی گشتی ده‌توانێت ئامانجی جۆراوجۆری هه‌بێت. ده‌توانیت دواهه‌مین قۆناخی مانگرتنێكی ئاسایی بێت، بۆ نموونه، له به‌رشه‌لۆنه، ساڵی ١٩٠٢ و له بیلبائۆ ساڵی ١٩٠٣، مانگرتن بۆ یارمه‌تی به كارگه‌رانی كانه‌كان (معدن‌چیان)، ئه‌و توانایه‌ی به‌وان به‌خشی، كه له مووچه‌یه‌كی باشتر به‌هره‌مه‌ندبن و خاوه‌نكاره‌كانیان ناچار به دابینكردنی توانایی ته‌ندرستی له كانه‌كاندا بكه‌ن. مانگرتنی گشتی، هه‌روا، ده‌توانێت ئامرازێك بێت بۆ كارگه‌رانی ڕێكخراو بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ندێك له داخوازییه گشتییه‌كان پێشنیاربكه‌ن، هه‌روا بۆ نموونه، هه‌وڵیك كه له وڵاته یه‌كگرتووه‌كانی ئەمریكا له ساڵی ١٨٨٦دا، بۆ ناچاركردنی خاوه‌نكاره‌كان به ڕازیبوونیان به لایەنی زۆری هه‌شت كاتژێر [واته له 8 كاتژێر تێنه‌په‌ڕێ] كار له پیشه‌گه‌لی سه‌ختدا، ڕوویدا، بووه هۆی پێشنیاركردنی گشتی ئه‌م خواسته. مانگرتنی فراوانی سه‌رتاسه‌ری كارگه‌ران له ساڵی ١٩٢٦دا له ئه‌نجامی هه‌وڵی هه‌مه‌لایه‌نه‌ی خاوه‌نكاره‌كان بوو، بۆ هێنانه خواره‌وه‌ی ئاستی ژیانی كارگه‌ران له ڕێگه‌ی كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌قده‌سته‌كانه‌وه.
ھەروەھا مانگرتنی گشتی ده‌توانێت، ئامانجی ڕامیاریشی هه‌بێت. بۆ نموونه، خه‌باتی كارگه‌رانی ئه‌سپانیا له ساڵی ١٩٠٤دا بۆ ئازادی زیندانیانی ڕامیاریی، یا مانگرتنی گشتی له كاتالۆنیا له جولای ١٩٠٩دا بۆ ناچاركردنی ده‌وڵه‌ت به كۆتاییهێنان به جەنگی تاوانبارانه‌ی له مه‌راكیش. هه‌روا مانگرتنی گشتی كارگه‌ران ‘ئاڵمانیا’ش له ساڵی ١٩٢٠دا، كه پاش پیلانی ‘كاپ’ ڕوویدا و كۆتایی به ده‌وڵه‌تی كوده‌تاچیانی سه‌ربازی هێنا، له‌م جۆره بوو. له وه‌ها بارودۆخگه‌لێكی قه‌یراناویدا، مانگرتنی گشتی جێی خه‌باتی ڕامیاریی ئاسایی باو ده‌گرێته‌وه. مانگرتنی گشتی، بۆ كارگه‌ران، به‌رهه‌می لۆجیكیانه‌ی سیسته‌می پیشه‌سازی تازه‌یه، كه ئه‌وان ئه‌وڕۆكه ده‌بنه قوربانی ئەو، به‌ڵام هاوكاتیش وه‌ك بههێزترین چه‌كی خه‌بات بۆ ئازادی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌به‌رده‌ستیاندایه، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته، ته‌نیا پێویسته هێزی خۆیی و شێوه‌ی گونجاوی سوودوه‌رگرتن لێی، فێربن.
Xebatî Ramyarî : Rrwangey Enarkosendîkalîstî
Xebatî Ramyarî : Rrwangey Enarkosendîkalîstî
Yekêk le pagende bawekanî dij be enarkosendîkalîzm û peyirrwanî eweye, ke ewan hîç hogrîyekyan bu binyatnanî ramyarîyaney wllatekanyan nîye û herwa le xebatî rojaney ramyarîda beşdarî naken. Em pagendeye nadruste, ya le naagayyewe, ya leçewaşekirdnî enqestaney rastîyekanewe serçawe degrêt. Ewey ke binçîne û taktîkî yekêtîye şorşigêrrekan le parte hawçerxe kargerîyekan cyadekatewe, xebatî ramyarî nîye, bellku xwast û şêwey xebatîyetî. Enarkosendîkalîstekan her ew şêwazaney ke leberamber behrekêşî abûrîyda heyane, bo xebat dij be rêgre ramyarîyekanîş bekaryandehênin. Ewan bew encame geyiştûn, ke her sîstemêkî behrekêşî, dezgey parêzerî ramyarîy xoy [dewlletî] heye û pêyanwaye be lenêwbirdnî behrekêşî, debêt dewlletîş şwênî xoy be berrêweberayetî azadane û hellbijêrdrawî pirse giştîyekan bdat, leser binçîney hawrrayî giştî, çîdî be hîç şêweyek çawpoşî lem rastîye naken, ke hewlle rêkixrawe kargerîyekan, debêt leberamber her hengawêkî rêgraney ramyarîşda berhellsitî bken û têkoşn le her şwênêk ke guncawbêt, azadîye komellayetî û kesîyekan perepêbden. Lewaneye xebatî qaremananey CiNT le espanya le djî faşîzm, baştirîn bellge bo nabecêyîbûnî pagendey naçakî ramyarîy enarkosendîkalîstekan bêt.
Bellam le rwangey enarkosendîkalîstekanewe, meydanî xebatî ramyarîy, le dezgekanî yasadananda nîye, bellku lenêw cemawerdaye. Mafî ramyarîy le parlemanewe serçawe nagrêt; bellku wawetir lewey korr û komellêk dahênerî em mafe bin, le derewe naçar be mildan pîyandekrên, bellku leber pêşwazîlêkirdin û rêsayîbûnyan lenêw cemawerdaye û leberewey ke her hewllêk bo bertesk-kirdneweyan letek berhellsitî frawanî giştîda rûberrûdebêtewe. Le katêkda eger barudox awa nebêt, hîç zorîneyekî parlemanî û hîç hewllêkî eflatunî bo yasadanan, kemtirîn sûdî nabît. Tenya kesêk rêzî kesanî dîke berizkatewe, ke bzanêt çon wek mrovêk parêzgarî le kesayetî xoy dekat. Em binçîne tenya lemerr jyanî kesîyewe nîye; bellku lemerr jyanî ramyarîyeweş hemîşe eme rastbuwe.
Xellk, azadî û mafêkî ramyarîy ke heyane le pay nyazçakî mîrayetîyekanyanî nazanin, bellku behêzî xoyan bedestyanhênawn. Mîrayetîyekan herçyekyan ledesthatbêt, encamyandawe, taweku ber be destirrageyiştnî xellk bem mafane bigrin, ya be hendêk allugorrî ruxsarekî frîwyanbden. Bzûtnewe frawane cemawerîyekan û şorrşekan bo sendinî em mafane le çîne serwerekan, ke hîç kat dllixwazane milyanpênaden, herdem pêwîstibûn.
Serapay mêjûy sê sed salley dwayî, selmênerî em şteye. Gring, birryardanî mîrayetîyyekan nîye bo pesendkirdnî em mafaney xellk, bellku çonyetî sepandinyane beseryanda. Eger kesêk piştbestinî qse gumanawîyekanî lînîn werbigrêt û azadî betewawî be berterî (amtyaz) burcwazîyane bzanêt, bedillnyayyewe îdî le rwangeyewe, azadî ramyarîy bo kargeran bêkellk debêt. Bellam lew bareda, serapay xebatî pêşîn, hemû şorrşekan û raperrînekan, ke ew mafeyan bo desteberkirdûyn, ewaneş bêkellk û bênrix debin. Eger bew rade naawezîyane (bêeqllane) bîr bkeynewe, tenanet ruxanî “tzarîzm”îş bew rade pêwîst nedebû, tenanet sansurgerîy nîkolay duwemîş behîç şêweyek letek be berterî burcwazîyane nawhênanî azadî, nakok nedebû.
Egerçî enarkosendîkalîzm sererray hemû emane letek beşdarîkirdin le parlemane neteweyyekanî ewrroke nakoke, bellam leber hawrranebûnî letek xebatî ramyarîy beşêweyekî giştî nîye, bellku leber eweye, ke peyrrewanî pîyanwaye em şêwe çalakîye lawaztirîn û kemkaratrîn şêwey xebatî ramyarîy kargerîye. Çalakî parlemanî, bo kipkirdnewey ew rûberrûbûnewaney ke le rûdandan, bo çînekanî serewe, betewawî amrazêkî guncawe, çunke ewan hemûyan beqed yek arezûmendî parastinî sîstemêkî abûrîy û komellayetîyn, ke heye. Katêk ke berjewendî hawbeş le aradabêt, pêkhatnî dûlayene û çend layene le twanada heye û lelayen gişt partekanewe sûdî lêwerdegîrdirêt. Bellam barudoxî kargeran fre cyawaze. Le rwangey ewanewe, sîstemêkî abûrîy ke le aradaye, serçawey behrekêşî û koyletî ramyarîy û komellayetîy ewane. Tenanet azadanetrîn raprisîş natwanêt em cyawazîye lerradebederey nêwan çînekanî xwarewe û serewey komellge lenêwberêt û karkirdî weha karêk tenya danî morî rewayetî cemawerîye le Sîstemî behrekêşî.
Rastîyekey eweye, ke tenanet parte soşyalîstekanîş, her kat wîstibêtyan rîformî yeklakerewe le meydanî ramyarîyda cêbecêbken, leber berjewendî çalakîye parlemanyekanyan, neyantwanîwe berewpêşyan bern, bellku naçarbûn pişt behêzî xebatî abûrîy kargeran bbestin. Mangirtne giştîye ramyarîyekanî belcîka û suêd bo bedestihênanî mafî dangdanî giştî, gewahîderî em binçîneyen. Herweha le ‘rusye’ş, le sallî 1905da, ewe mangirtnî gewre û frawa bû, ke tzarî naçar be îmzay yasay bnerretî taze kird. Têgeyiştin lem babeteye, pall be enarkosendîkalîstekanewe denêt, ke perwerdekirdnî soşyalîstaney cemawer û bekarbirdnî twanay abûrîy û komellayetîyan lenêwendî çalakîyekanî xoyanda dabnên. Şêwazî ewan karî rastewxoye le meydanekanî xebatî ramyarîy û abûrîyda. Mebestman le karî rastewxo, her şêwazêkî destbecêy xebatî kargerane le djî şêwe cyawazekanî çewsanewey abûrîy û ramyarîy. Lenêwan ew şêwazaneda, detwanrêt amaje be hemû corekanî mangirtin, le mangirtnî sadewe bo zyadkirdnî krê bigre ta degate mangirtne giştîy û sertaserîyekan, beşdarînekirdin (baykot)î rêkixraw û zorêk le amrazekanî dîke, ke kargeran wek berhemhêner destyan pêyanrradegat, bikrêt.
Yekêk le karatrîn şêwekanî karî rastewxo, mangirtnî komellayetîye, ke taweku henûke fretir le espanya û tarradeyek le ferense bekarbrawe û geşey berçawî berpirsyarêtî kargeran beramber be komellge wek yek gişt nîşandedat. Em mangirtne, pêş ewey belay daxwazîye destbecêkanî kargeranda bişkêt, parêzgarî le komellge le djî zyaderrewîye metrisîdarekanî sîstemekey leberçawgirtuwe. Mangirtnî komellayetî lepênaw perwerdekirdnî kargerane be lêprisrawetî beramber komellge. Yekêk le amance serekîyekanî mangirtne komellayetîyekan, parêzgarîkirdne le mafî bekarberan (mêrf knindgan), ke be norey xoy, kargeran zorîneyan pêkdehênin. Le helumercî henûkeyîda, rojane kargeran be hezaran şêwazî corawcor sûkayetîyan pêdekrêt û tenya amancî em sûkayetîyane, zyangeyandne be komellge le berjewendî xawenkarekan.
Kargeran le pirsî berhemhênanda naçarn sûd le amrazgelî neguncaw û tenanet hendêk car metrisîdar werbigrin, le mallî pest û neşyawda bjîn, be xwardinî neguncaw û xrap razî bin û mil be encamdanî zor kar bden, ke be amancî fêllkirdin le bekarber (mêrf kninde) encam dedrên. Her pêşkewtinêk lem bwareda, hawkat hem rêwşiwênî kargeran le komellgeda baştir dekat, hem le astêkî frawantirda, huşyarîyan pêdebexşêt.
Behêztirîn corî karî rastewxoy kargeran, mangirtnî giştîye, ke be ragirtnî kar le her yek le beşekanî berhemhênanda encamdedrêt. Eme behêztirîn çekêke, ke kargeran şkîdeben û karatrîn şêwey derbrrînî desellatî ewane wek hokarêkî berewpêşberî komellge. Hellbete ewe roşne, ke mangirtnî giştî ştêk nîye, ke dllixwazane bitwanî bo her ştêk bekarî bhênît. Debêt komelge berradeyek le twanay morallîy û huşyarî pêwîst geyiştbêt û pirseke gringîyekî tewawî hebêt, taweku mangirtnî giştî bitwanêt wek daxwazî giştî xellk pêşnyarbikrêt. Yekêk le galltecartirîn ştekan, ke deydene pall yekêtîgeranî şorrşigêrr, em bîrkirdneweye, ke tenya karayî rageyandinî mangirtnî giştî, katêke, ke xwazyarî bedestihênanî soşyalîzm le çend rojda bîn; hellbete eme tenya drustikrawî hoşî galltekeraney neyare nezanekanî yekîtîgerayye. Mangirtnî giştî detwanêt amancî corawcorî hebêt. Detwanît dwahemîn qonaxî mangirtnêkî asayî bêt, bo nmûne, le berşelone, sallî 1902 û le bîlbao sallî 1903, mangirtin bo yarmetî be kargeranî kanekan (m’dinçyan), ew twanayey bewan bexşî, ke le mûçeyekî baştir behremendbin û xawenkarekanyan naçar be dabînkirdnî twanayî tendristî le kanekanda bken. Mangirtnî giştî, herwa, detwanêt amrazêk bêt bo kargeranî rêkixraw bo ewey hendêk le daxwazîye giştîyekan pêşnyarbken, herwa bo nmûne, hewllîk ke le wllate yekgirtuwekanî emrîka le sallî 1886da, bo naçarkirdnî xawenkarekan be razîbûnyan be layenî zorî heşt katjêr [wate le 8 katjêr têneperrê] kar le pîşegelî sextda, rûyda, buwe hoy pêşnyarkirdnî giştî em xwaste. Mangirtnî frawanî sertaserî kargeran le sallî 1926da le encamî hewllî hemelayeney xawenkarekan bû, bo hênane xwarewey astî jyanî kargeran le rêgey kemkirdnewey heqdestekanewe.
herweha mangirtnî giştî detwanêt, amancî ramyarîşî hebêt. Bo nmûne, xebatî kargeranî espanya le sallî 1904da bo azadî zîndanyanî ramyarîy, ya mangirtnî giştî le katalonya le culay 1909da bo naçarkirdnî dewllet be kotayîhênan be cengî tawanbaraney le merakîş. Herwa mangirtnî giştî kargeran ‘allmanya’şi le sallî 1920da, ke paş pîlanî ‘kap’ rûyda û kotayî be dewlletî kudetaçyanî serbazî hêna, lem core bû. Le weha barudoxgelêkî qeyranawîda, mangirtnî giştî cêy xebatî ramyarîy asayî baw degrêtewe. Mangirtnî giştî, bo kargeran, berhemî locîkyaney sîstemî pîşesazî tazeye, ke ewan ewrroke debne qurbanî ew, bellam hawkatîş wek behêztirîn çekî xebat bo azadî komellayetî leberdestyandaye, bo em mebeste, tenya pêwîste hêzî xoyî û şêwey guncawî sûdwergirtin lêy, fêrbin.
ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزم پاش جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م
ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزم پاش جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م
پاش جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م، دانیشتوانی ئۆروپا له‌ته‌ك بارودۆخێکی تازه ڕووبه‌ڕوو بوون. میرییه‌کانی پێشووتری ئۆروپای نێوه‌ندی ڕووخابوون. ڕوسیه له ده‌می شۆڕشێکدا بوو، که هیچ که‌س نه‌یده‌زانی سه‌ره‌نجامه‌که‌ی چی ده‌بێت. شۆڕشی ڕوسیه کارایی له‌سه‌ر هه‌موو کرێکارانی وڵاتانی دیكە دانابوو. ئه‌وان پێیانوابوو، که ئۆروپا له بارودۆخێکی شۆڕشگێڕانه‌دایه و ئه‌گه‌ر نه‌توانن ئه‌و شۆڕشه به سه‌ره‌نجامێکی یه‌کلاییکه‌ره‌وه بگه‌یێنن، بۆ ساڵانێكی دوورودرێژ هیوابڕاو ده‌بن. له‌به‌رئه‌وه ئه‌وان به‌زۆری هیوایان به شۆڕشی ڕوسیه‌وه گرێدابوو و به ده‌ستپێکردنی سه‌رده‌مێکی نوێی مێژوویی ئۆروپایان ده‌زانی. ساڵی ١٩١٩ پارتی بۆلشه‌ڤیك، که له ڕوسیه ده‌سه‌ڵاتی گرتبووه‌ده‌ست، بۆ پێکهێنانی نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کی نوێ، هه‌موو ڕێکخراوه کرێکارییه شۆڕشگێڕه‌کانی جیهانی بۆ به‌شداریکردن له کۆنگره‌یه‌کدا له مۆسکۆ بانگه‌وازکرد. ئه‌و کات ته‌نیا له چه‌ند وڵاتێکدا پارتی کۆمونیست هه‌بوو، به‌ڵام ڕێکخراوه یه‌کێتییگه‌راکان له وڵاتانی ئیسپانیا، پورتوگال، فه‌ره‌نسه، ئیتالیا، هۆڵه‌ند، سوید، ئاڵمانیا، بریتانیا و وڵاتانی باکوور و باشووری ئه‌مه‌ریکا هه‌بوون و له هه‌ندێکیاندا زۆر کارا بوون. له‌به‌رئه‌وه یه‌کێك له گرنگترین به‌رنامه‌کانی لێنین و هاوڕاکانی، گۆڕینی ئه‌و ڕێکخراوانه بوو، به ئاراسته‌ی به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان. به‌م جۆره بوو، که نزیکه‌ی هه‌موو ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیسته‌کانی ئۆروپا له هاوینی ١٩٢٠دا بۆ یه‌که‌مین کۆنگره‌ی دامه‌زرێنه‌ری ” نێونه‌ته‌وه‌یی سێیه‌م ” میوانیکران.
به‌ڵام شتێك که نێردراوانی یه‌کێتیگه‌را شۆڕشگێڕه‌کان له ڕوسیه دیتیان، شتێك نه‌بوو، که ھاریكاری له‌ته‌ك کۆمونیسته‌کان لواو یا ته‌نانه‌ت خوازراو وێنابکرێت. دیکتاتۆری پڕۆلیتاریا ئه‌و کاتیش نێوەڕۆکی ڕاسته‌قینه‌ی خۆی نیشانده‌دا. زیندانه‌کان پڕبوون له سۆشیالیستانی سه‌ر به فێرگه‌کانی دیكە و زۆرێك له ئه‌نارکیسته‌کان و یه‌کێتیگه‌راکانیش زیندانیکرابوون. به‌ڵام له هه‌مووی گرنگتر، زۆر به ڕۆشنی دیاربوو، که فه‌رمانڕوا تازه‌کان به هیچ شێوه‌یه‌ك توانای نۆژه‌نکردنه‌وه‌یه‌کی سۆشیالیستیی راستینه‌یان نییه. پایه‌ڕێژی دیکتاتۆرئاسایانه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی سێیه‌م و هه‌وڵدان بۆ گۆڕینی سه‌راپای بزاڤی کرێکاریی ئۆروپا به ئامرازێك بۆ ڕامکارییه‌کانی ده‌وڵه‌تی بۆڵشه‌ڤیکی له په‌یوه‌ندییه ده‌ره‌کییه‌کاندا، به‌خێرایی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیسته‌کانی تێگه‌یاند، که له نێونه‌ته‌وه‌یی سێیه‌مدا جێیه‌ك بۆ ئه‌وان نییه. له‌به‌رئه‌وه، له کۆنگره‌ی مۆسکۆدا پێشنیارکرا له پاڵ نێونه‌ته‌وه‌یی سێیه‌مدا “یه‌کێتییه‌کی نێونه‌ته‌وه‌یی” له یه‌کێتییه پیشه‌ییه شۆرشگێڕه‌کانیش پێكبهێنرێت، که تێیدا هه‌موو ڕێکخراوه یه‌کێتیگه‌راکان، به هه‌ر ڕوانگه‌یه‌که‌وه که هه‌یانه، جێی خۆیان تێیدا هه‌بێت. نوێنه‌رانی یه‌کێتیگه‌راکان به‌م پێشنیاره ڕازی بوون، به‌ڵام کاتێ که کۆمونیسته‌کان ویستیان ئه‌و ڕێکخراوه پاشکۆی نیونه‌ته‌وه‌یی سێه‌م بێت، ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیسته‌کان پێشنیاره‌که‌ی خۆیان کشانده دواوه.
له دێسه‌مبه‌ری ١٩٢٠دا، ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیسته‌کان له کۆنفرانسێکی نێونه‌ته‌وه‌ییدا له به‌رلین کۆبوونه‌وه، تاوه‌کو له‌مه‌ڕ به‌رخوردیان له‌ته‌ك کۆنگره‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی سووری یه‌کێتییه پیشه‌ییه‌کان بڕیاربده‌ن، که بڕیاربوو ساڵی داهاتوو له مۆسکۆ به‌رپابکرێت. کۆنفرانسه‌که له‌سه‌ر مه‌رجدانان بۆ به‌شداری یه‌کێتیگه‌راکان له‌و ڕێکخراوه‌دا ڕێککه‌وتن. گرنگترینی ئه‌و حه‌وت مه‌رجه ئه‌مانه بوون؛ سه‌ربه‌خۆیی ته‌واوی بزووتنه‌وه‌که له پارته ڕامیارییه‌کان دابین بکات و په‌یگیری له‌سه‌ر ئه‌و ڕوانگه‌یه بکرێت؛ نۆژه‌نکردنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه ته‌نیا له ڕێگه‌ی ڕێکخراوبوونی ئابوورییانه‌ی خودی چینی به‌رهه‌مهێنه‌وه له توانادا هه‌یه. له کۆنگره‌ی مۆسکۆی ساڵی دواتردا، ڕێکخراوه یه‌کێتیگه‌راکان که‌مایه‌تی بوون. یه‌کێتی نێوه‌ندی یه‌کێتییه پیشه‌ییه‌کانی ڕوسیه، به‌سه‌ر هه‌موو جولانه‌وه‌که‌دا زاڵبوو و هه‌رچی ده‌ویست، په‌سه‌ندییانده‌کرد. له ئۆکتۆبه‌ری ١٩٢١دا، کۆنگره‌ی یه‌کێتیگه‌راکان له دیوسلدۆرف Düsseldorf ی ئاڵمانیا به‌رپا کرا و کۆبوونه‌وه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی دیكە بۆ ساڵی داهاتوو له به‌رلین به‌رنامه‌ڕێژی کران. کۆبوونه‌وه‌که له ٢٥ی دێسه‌مبه‌ری ١٩٢٢ تا ٠٢ی جێنیوه‌ری ١٩٢٣ درێژه‌یکێشا. ئه‌و ڕێکخراوانه‌ی که به‌شداربوون، بریتی بوون لە ئه‌رژه‌نتین: فیدراسیۆنی هه‌رێمی ئۆبرێرای ئه‌رژه‌نتین Federacion Obrera Regional Argentina به نوێنه‌رایه‌تی ٢٠٠.٠٠٠ ئه‌ندام. چیلی: ڕێکخراوی کرێکارانی پیشه‌سازی جیهان Industrial Workers of the World به نوێنه‌رایه‌تی ٢٠.٠٠٠ ئه‌ندام. دانیمارك: یه‌کێتی پرۆپاگه‌نده‌ی یه‌کێتیگه‌رایی Union for Unionist Propaganda به نوێنه‌رایه‌تی ٦٠٠ ئه‌ندام. ئاڵمانیا: یه‌کێتی کرێکارانی ئازاد Freie Arbeiter Union به نوێنه‌رایه‌تی ١٢٠.٠٠٠ ئه‌ندام. هۆڵه‌مده: سکرتاریاتی سه‌رتاسه‌ری کرێکاران National Arbeids Sekretariat به نوێنه‌رایه‌تی 22.500 ئه‌ندام. ئیتالیا: یه‌کێتی سه‌ندیکایی ئیتالیاUnione Sindicale Italiana به نوێنه‌رایه‌تی ٥٠٠.٠٠٠ ئه‌ندام. مه‌کسیكۆ: کۆنفیدراسیۆنی گشتی کرێکاران. نه‌رویژ: فیدراسیۆنی سه‌ندیکالیستی نۆرسك به نوێنه‌رایه‌تی ٢٠.٠٠٠ ئه‌ندام. پورتوگال: کۆنفیدراسیۆنی گشتی کرێکاران Confederacao Geral do Trabalho به نوێنه‌رایه‌تی ١٥٠.٠٠٠ ئه‌ندام. سوید: ڕێکخراوی نێوه‌ندی کرێکارانی سوید به نوێنه‌رایه‌تی ٣٢.٠٠٠ ئه‌ندام. ئه‌سپانیا: له‌و کاته‌دا CNT به توندی سه‌رقاڵی خه‌باتێکی سه‌خت دژی دیکتاتۆری پریمۆ دێ ڕیڤێرا بوو و نه‌یتوانی نوێنه‌ری بنێرێت، به‌ڵام نوێنه‌رانی له کۆنگره‌ی نهێنی Saragossa له ئۆکتۆبه‌ری ١٩٢٣دا به‌شدارییانکرد. له فه‌ره‌نسه، پاش جه‌نگ، كەرتتبوون له (CGT)دا بووه هۆی پێکهاتنی CGTU، که دواتر به مۆسکۆوه په‌یوه‌ستبوو. به‌ڵام که‌مایه‌تییه‌ك تێیدا که پێکه‌وه له‌سه‌ر پێکهێنانی کۆمیته‌ی پشتیوانی له یه‌کێتیگه‌رایی شۆڕشگێڕانهComite de Defence Unioniste Revolutionaire یه‌کیانگرت، نوێنه‌رایه‌تی نزیکه‌ی ١٠٠.٠٠٠ کرێکاریان ده‌کرد و له دانیشتنه‌کانی کۆنگره‌ی ‘به‌رلین’دا به‌شداریانکرد. له ‘پاریس’ه‌وه فیدراسیۆنی باتیمن Federation du Batiment به ٣٢.٠٠٠ ئه‌ندام و فیدراسیۆنی لاوانی Federation des Jeunesses de la Seine به‌شدار-بوون. دوو نوێنه‌ری که‌مایه‌تی یه‌کێتیگه‌رایی کرێکارانی ڕوسیه، به‌شدارییانکرد.
کۆنگره به زۆرینه‌ی ده‌نگ بڕیاری له‌سه‌ر پێکهێنانی یه‌کێتی نیونه‌ته‌وه‌یی به‌نێوی کۆمه‌ڵه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی کرێکارانInternational Workingmen’s Associationی نێوان ڕێکخراوه یه‌کێتیگه‌راکان دا. هه‌روه‌ها بڕیاری ڕاگه‌یاندنی گشتی بنچینه‌کانی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزمی دا، که به‌م جۆره بوو:
ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزم دژی هه‌موو شێوه ئابووریی و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانی پاوانگه‌رییه و ئامانجی بنیاتنانی کۆمه‌ڵگه‌ی یه‌کێتییه ئازاده‌کان و ڕێکخراوه‌کانی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی کرێکاران به‌سه‌ر کێڵگه و کارخانه‌کاندا له‌سه‌ر بنه‌مای سیستەمی ئازاد و ئه‌نجومه‌نه کرێکارییه‌کان، که له پاشکۆیی هه‌ر جۆره میرایەتی پارتییه‌ك ئازاد بێت. سه‌ندیکالیزمی شۆڕشگێڕانه، به پێچه‌وانه‌ی ڕامیارییه‌کانی ده‌وڵه‌ت و پارته ڕامیارییه‌کان، له‌بری فه‌رمانڕاوایی به‌سه‌ر تاکه‌کاندا، خوازیاری ڕێکخستنی ئابوورییانه‌ی کرێکارانه بۆ به‌ڕێوه‌بردنی کاروباره‌کان. له‌به‌رئه‌وه، ئامانجی نه‌ك بەته‌نیا ڕوخاندنی ده‌سه‌ڵاته، به‌ڵکو هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌موو جۆره کارکردێکی ده‌وڵه‌تییشه له ژیانی کۆمه‌ڵدا. له‌و باوه‌ڕه‌دایه که هاوکاتی له‌نێوبردنی چه‌پاوڵگه‌ری دارایی، ده‌بێت پاوانگه‌ری ده‌سه‌ڵات و ڕیشه‌کانی سه‌رکوتیش له‌نێوببرێن؛ ئه‌وه‌ی که هه‌موو شێوه‌کانی ده‌وڵه‌ت، له‌وانه‌ش دیکتاتۆری پڕۆلیتاریا، هه‌رده‌م دروستکه‌ری پاوانگه‌ریی نوێ و به‌رته‌ریدانی نوێ ده‌بن، نه‌ك ئامرازێك بۆ گه‌یشتن به ئازادی.
به‌م کاره، سنووربه‌ندییه‌کی ته‌واو له‌ته‌ك بۆلشه‌ڤیزم و لایه‌نگرانی له وڵاتانی دیكە، ئه‌نجامدرا. له‌و کاته‌وه I.W.M.A ڕێگه‌ی خۆی گرته‌به‌ر، کۆنگره نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کانی خۆی به‌رپاکردن، بۆڵتنه‌کانی خۆی بڵاوکردنه‌وه و په‌یوه‌ندی خۆی له‌ته‌ك ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیسته‌کانی وڵاتانی دیكە په‌ره‌پێدا.
بههێزترین و کاراترین ڕێکخراوی I.W.M.A، ڕێکخراوی (CNT)ی ئیسپانیا بوو، که گیانی خه‌باتکارانه‌ی سه‌ختی کرێکاران ئیسپانیا و دواتر ڕێکخه‌ری به‌رهه‌ڵستییان له دژی فاشیزم و نۆژه‌نکردنه‌وه‌ی سۆشیالیستیی وڵاتی گرته‌ئه‌ستۆ. CNT تا پێش سه‌رکه‌وتنی فرانکۆ، نزیکه‌ی دوو ملیۆن و نیو کرێکار، جوتیار، کرێکاری هۆشی و ڕۆشنبیریی ده‌گرته‌خۆ. سی و شه‌ش ڕۆژنامه‌ی ده‌رده‌کرد، له‌وانه ڕۆژنامه‌کانی وه‌ك سۆلیداریداد ئۆبرێرا Solidaridad Obrera له به‌رشه‌لۆنه، که یه‌کیك بوو له گه‌وره‌ترین ڕۆژنامه‌کانی ئیسپانیا و نزیکه‌ی ٢٤٠.٠٠٠ تیراژ چاپده‌کرا، کاستێلا لیبره، که یه‌کێك له گرنگترین ڕۆژنامه‌کانی مه‌درید بوو. CNT چه‌ندین ملیۆن په‌رتووك و نامیلکه‌ی چاپکرد و زیاتر له هه‌ر بزاڤێکی دیكە له ئیسپانیا کاری بۆ په‌روه‌ده و ڕاهێنانی جه‌ماوه‌ر کرد.
له پۆرتوگال، کۆنفیدراسیۆنی گشتی کرێکاران CGT له ساڵی ١٩١١دا پێكهات، که بههێزترین ڕێکخراوی وڵات بوو و هه‌مان بنچینه‌کانی CNT له ئیسپانیا گرتبووه‌به‌ر. پاش سه‌رکه‌وتنی دیکتاتۆری، چالاکی ئاشکرای CGT قه‌ده‌خه‌کرا و بەنھێنی درێژه به چالاکی ده‌دات.
له ئیتالیا، باڵی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیستی (Conlederazione del Lavoro)، له ژێر کارایی ئه‌ندێشه سه‌ندیکالیستییه‌کانی فه‌ره‌نسه، له‌و ڕێکخراوه جیابووه‌وه و یه‌کێتی سه‌ندیکاکانی ئیتالیا (USI)ی پێکهێنا. ئه‌م گروپه به‌رئه‌نجامی خه‌باتی بێوچانی کرێکاریی بوو و له ڕوداوی هه‌فته‌ی سووری جونی ١٩١٤ و پاشان له ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی کارخانه‌کانی میلان و شاره‌کانی دیكەی باکووری ئیتالیادا ڕۆڵێکی به‌رچاوی گێڕا. به‌ده‌سه‌ڵاتگه‌یشتنی فاشیزم له ئیتالیا، سه‌راپای بزاڤی کرێکاری و له‌وانه‌ش USI تێکشکاند.
له فه‌رنسه، ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیسته‌کان له CGTU له ١٩٢٢دا ده‌رچوون و پاش ئه‌وه ڕێکخراوه‌که به‌ته‌واوی که‌وته ژێرده‌ستی بۆلشه‌ڤیکه‌کان. ئه‌نارکۆ-سه‌ندیکالیسته‌کان Confederation Generale du Travail- CGTیان پێكهێنا، که به (I.W.M.A) وه په‌یوه‌ستبوو.
له ئاڵمانیا، تا پێش ده‌ستپێکردنی جه‌نگ یه‌که‌می جیهانی، ئه‌وانه‌ی که به لۆکاڵیسته‌کان ناوده‌بران بۆ ماوه‌یه‌کی دوورودرێژ هه‌بوون و ڕێکخراوه‌که‌یان ناوی یەكێتی ئازادی یەكێتییە كرێكارییەكانی ئاڵمان FVDG بوو. له ساڵی ١٨٩٧ دامه‌زراوه. له‌ڕاستیدا ئه‌م ڕێکخراوه له‌سه‌ر ئه‌ندێشه‌ی سۆشیالدیموکراتی دامه‌زرا-بوو، به‌ڵام له بزاڤی یه‌کێتییه کرێکارییه‌کانی ئاڵماندا دژی ئاراسته نێوه‌ندگه‌راکان تێده‌کۆشا. ڕه‌نگدانه‌وه‌ی سه‌ندیکالیزمی فه‌ره‌نسی کاراییه‌کی زۆری له‌سه‌ر FVDG دانا و به‌ره‌و په‌سه‌ندکردنی ته‌واوه‌تی بنچینه‌کانی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزمی برد. له کۆنگره‌ی (دیوسلدۆف)ی ساڵی ١٩٢٠دا، ڕێکخراوه‌که ناوی خۆی گۆڕی به یه‌کێتی ئازادی کرێکارانی ئاڵمان Freie Arbeiter-Union Deutschlands- FAUD. ئه‌م بزاڤه خزمه‌تێکی زۆری له ڕێگه‌ی کرێکارانی ماندوونه‌ناسی بنکه‌ی چاپ و بڵاوکردنه‌وه‌ی خۆی له به‌رلین ئه‌نجامدا، که زۆربه‌ی کاره گرنگه‌کانی به تیراژێکی زۆر چاپده‌کرد. پاش به‌ده‌سه‌ڵاتگه‌یشتنی هیتله‌ر، بزاڤی FAUD له‌سه‌ر شانۆ نه‌ما. زۆرێك له ئه‌ندامان و لایه‌نگرانی له ئوردووگه‌کانی نازییه‌کاندا ئه‌شکه‌نده‌دران یا ناچار به ده‌رچوون له وڵات بوون.
له سوید هێشتاکه بزاڤی یه‌کێتیگه‌رایی زۆرچالاك له ڕێکخراوی Sveriges Arbetares Centralorganisation – SAC بوونی هه‌یه. ئه‌م ڕێکخراوه، ته‌نیا ڕێکخراوێکی یه‌کێتیگه‌رای ئۆروپا بوو، که له چنگ کاردانه‌وه‌ی فاشیزم و هێرشی نازییه‌کانی ئاڵمانیا به‌درێژایی ماوەی جه‌نگ ده‌ربازبوو. ئه‌نارکۆ-سه‌ندیکالیسته‌کانی سوید له گشت خه‌باته گه‌وره‌کانی کرێکارانی وڵاتدا به‌شداربوون و ساڵانێکی دوورودرێژ ئه‌رکی په‌روه‌رده و ڕاهێنانی سۆشیالیستیی و ئازادیخوازانه‌یان پێکه‌وه ئه‌نجامدا.
له هۆڵه‌ند، بزاڤی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیستی له (Nationale Arbeids Secretariat)دا کۆبووبووه‌وه، به‌ڵام کاتێك که ئه‌م ڕێکخراوه به‌هۆی کارتێکردنی کۆمونیسته‌کانه‌وه له بزووتن وه‌ستا، نزیکه‌ی نیو ملیۆن له ئه‌ندامانی جیابوونه‌وه و (Nederlandisok Syndikalistisch Vakverbond)یان پێکهێنا، که به (I.W.M.A)وه په‌یوه‌ستبوو.
وێڕای ئه‌م ڕێکخراوانه، گروپه پاگه‌نده‌ییه ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیستییه‌کان له نه‌رویج، پۆلۆنیا و بولگاریا هه‌بوون، که به (I.W.M.A)وه په‌یوه‌ستبوون. هه‌روه‌ها (Jiyu Rengo Dantal Zenkoku Kaigi)ش له یابان به I.W.M.Aوه په‌یوه‌ستبووبوو.
له ئه‌رژه‌نتین، Federacion Obrera Regional Argentina-FORA که له ساڵی ١٨٩١دا پێکهاتبوو، سالانێك نێوه‌ندی خه‌باتی گه‌وره‌ی کرێکاریی ئه‌و وڵاته بوو. مێژووی ئەو ڕێكخراوە، یه‌کێكه له به‌شه بەرجەستە‌کانی مێژووی بزاڤی کرێکاریی. ڕێکخراوه‌که بۆ ماوه‌ی زیاتر له ٢٥ ساڵ بڵاوکراوه‌که‌ی خۆی به ناوی (La Protesta)وه بڵاوده‌کرده‌وه و سه‌ره‌ڕای ئه‌وه گەلێك هه‌فته‌نامه‌ی له سه‌رتاسه‌ری وڵاتدا چاپ و بڵاوده‌کرده‌وه. پاش کوده‌تای جه‌نه‌راڵ ئوریبورو، F.O.R.A که‌وته ژێر چاودێری، به‌ڵام توانی چالاکی ژێرزه‌مینیی خۆی درێژه پێبدات و له سه‌رده‌می دیکتاتۆر پێرۆن (Peron)یشدا بارودۆخه‌که ھەر به‌و جۆره بوو. له مانگی ئایاری ١٩٢٩دا، F.O.R.A بانگه‌وازێکی بۆ کۆبوونه‌وه‌ی بزاڤه‌کانی هه‌موو وڵاتانی ئه‌مه‌ریکای لاتین له کۆنگره‌یه‌کدا له Buenos Aires ڕاگه‌یاند. له‌و کۆنگره‌دا، بێجگه له FORA، پاراگوای: Centro Obrero del Paraguay ، بۆلیڤیا: Federacion Local de la Paz, La Antorcha and Luz y Libertad، مه‌کسیك: Confederacion General de Trabajo ، گواتیمالا: Comite pro Accion Sindical، ئوروگوای:Federacion Regional Uruguaya، برازیل: trade unions from seven of the constituent states و کۆستاریکا: organization Hacia la Libertad به‌شداربوون. هه‌ر له‌و کۆنگره‌دا بوو، کهContinental American Workingmens Association له‌دایكبوو و باڵی ئه‌مه‌ریکایی I.W.M.A پێکهێنا. یه‌که‌مین دانیشتنه‌کانی ئه‌م ڕێکخراوه له Buenos Aires به‌رپاکران، به‌ڵام پاش ئه‌وه له‌به‌ر باری دیکتاتۆریی، ناچار بارگەی بۆ پاراگوای گوازرایه‌وه.
ئه‌مانه هێزگه‌لی ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیزم، پێش ده‌رکه‌وتنی فاشیزم و هه‌ڵگیرساندنی جه‌نگی جیهانی دووه‌م بوون.
Enarkosendîkalîzm paş Cengî Cîhanî yekem
Enarkosendîkalîzm paş Cengî Cîhanî yekem
Paş cengî cîhanî yekem, danîştwanî orupa letek barudoxêkî taze rûberrû bûn. Mîrîyekanî pêşûtrî orupay nêwendî rûxabûn. Rusye le demî şorrşêkda bû, ke hîç kes neydezanî serencamekey çî debêt. Şorrşî rusye karayî leser hemû krêkaranî wllatanî dîke danabû. Ewan pêyanwabû, ke orupa le barudoxêkî şorrşigêrranedaye û eger netwanin ew şorrşe be serencamêkî yeklayîkerewe bgeyênin, bo sallanêkî dûrudrêj hîwabrraw debin. Leberewe ewan bezorî hîwayan be şorrşî rusyewe grêdabû û be destipêkirdnî serdemêkî nwêy mêjûîy orupayan dezanî. Sallî 1919 partî bolşevîk, ke le rusye desellatî girtbuwedest, bo pêkhênanî nêwneteweyyekî nwê, hemû rêkixrawe krêkarîye şorrşigêrrekanî cîhanî bo beşdarîkirdin le kongreyekda le mosko bangewazkird. Ew kat tenya le çend wllatêkda partî komunîst hebû, bellam rêkixrawe yekêtîygerakan le wllatanî îspanya, purtugal, ferense, îtalya, hollend, suyd, allmanya, brîtanya û wllatanî bakûr û başûrî emerîka hebûn û le hendêkyanda zor kara bûn. Leberewe yekêk le gringitrîn bernamekanî lênîn û hawrrakanî, gorrînî ew rêkixrawane bû, be arastey berjewendî xoyan. Bem core bû, ke nzîkey hemû enarkosendîkalîstekanî orupa le hawînî 1920da bo yekemîn kongrey damezrênerî ” nêwneteweyî sêyem ” mîwanîkran.
Bellam ştêk ke nêrdrawanî yekêtîgera şorrşigêrrekan le rusye dîtyan, ştêk nebû, ke harîkarî letek komunîstekan lwaw ya tenanet xwazraw wênabkirêt. Dîktatorî prrolîtarya ew katîş nêwerrokî rasteqîney xoy nîşandeda. Zîndanekan pirrbûn le soşyalîstanî ser be fêrgekanî dîke û zorêk le enarkîstekan û yekêtîgerakanîş zîndanîkrabûn. Bellam le hemûy gringtir, zor be roşnî dyarbû, ke fermanirrwa tazekan be hîç şêweyek twanay nojenkirdneweyekî soşyalîstîy rastîneyan nîye. Payerrêjî dîktatorasayaney nêwneteweyî sêyem û hewilldan bo gorrînî serapay bzavî krêkarîy orupa be amrazêk bo ramkarîyekanî dewlletî bollşevîkî le peywendîye derekîyekanda, bexêrayî enarkosendîkalîstekanî têgeyand, ke le nêwneteweyî sêyemda cêyek bo ewan nîye. Leberewe, le kongrey moskoda pêşnyarkra le pall nêwneteweyî sêyemda “yekêtîyekî nêwneteweyî” le yekêtîye pîşeyye şorşigêrrekanîş pêkbihênrêt, ke têyda hemû rêkixrawe yekêtîgerakan, be her rwangeyekewe ke heyane, cêy xoyan têyda hebêt. Nwêneranî yekêtîgerakan bem pêşnyare razî bûn, bellam katê ke komunîstekan wîstyan ew rêkixrawe paşkoy nîwneteweyî sêem bêt, enarkosendîkalîstekan pêşnyarekey xoyan kşande dwawe.
Le dêsemberî 1920da, enarkosendîkalîstekan le konifransêkî nêwneteweyîda le berlîn kobûnewe, taweku lemerr berxurdyan letek kongrey nêwneteweyî sûrî yekêtîye pîşeyyekan birryarbden, ke birryarbû sallî dahatû le mosko berpabkirêt. Konifranseke leser mercdanan bo beşdarî yekêtîgerakan lew rêkixraweda rêkkewtin. Gringitrînî ew hewt merce emane bûn; serbexoyî tewawî bzûtneweke le parte ramyarîyekan dabîn bkat û peygîrî leser ew rwangeye bikrêt; nojenkirdnewey komellge tenya le rêgey rêkixrawbûnî abûrîyaney xudî çînî berhemhênewe le twanada heye. Le kongrey moskoy sallî dwatirda, rêkixrawe yekêtîgerakan kemayetî bûn. Yekêtî nêwendî yekêtîye pîşeyyekanî rusye, beser hemû culanewekeda zallbû û herçî dewîst, pesendîyandekrid. Le oktoberî 1921da, kongrey yekêtîgerakan le dîwsildorf Düsseldorf î allmanya berpa kra û kobûnewey nêwneteweyî dîke bo sallî dahatû le berlîn bernamerrêjî kran. Kobûneweke le 25î dêsemberî 1922 ta 02î cênîwerî 1923 drêjeykêşa. Ew rêkixrawaney ke beşdarbûn, brîtî bûn le erjentîn: fîdrasyonî herêmî obrêray erjentîn Federacion Obrera Regional Argentina be nwênerayetî 200.000 endam. Çîlî: rêkixrawî krêkaranî pîşesazî cîhan Industrial Workers of the Worlid be nwênerayetî 20.000 endam. Danîmark: yekêtî propagendey yekêtîgerayî Union for Unionist Propaganda be nwênerayetî 600 endam. Allmanya: yekêtî krêkaranî azad Freie Arbeiter Union be nwênerayetî 120.000 endam. Hollemde: skirtaryatî sertaserî krêkaran National Arbeidis Sekretariat be nwênerayetî 22.500 endam. Îtalya: yekêtî sendîkayî îtalyaUnione Sindicale Italiana be nwênerayetî 500.000 endam. Meksîko: konfîdrasyonî giştî krêkaran. Neruyj: fîdrasyonî sendîkalîstî norsik be nwênerayetî 20.000 endam. Purtugal: konfîdrasyonî giştî krêkaran Confederacao Geral do Trabalho be nwênerayetî 150.000 endam. Suyd: rêkixrawî nêwendî krêkaranî suyd be nwênerayetî 32.000 endam. Espanya: lew kateda CiNT be tundî serqallî xebatêkî sext djî dîktatorî prîmo dê rîvêra bû û neytwanî nwênerî bnêrêt, bellam nwêneranî le kongrey nhênî Saragossa le oktoberî 1923da beşdarîyankird. Le ferense, paş ceng, kertitbûn le (CiGT)da buwe hoy pêkhatnî CiGTU, ke dwatir be moskowe peywestibû. Bellam kemayetîyek têyda ke pêkewe leser pêkhênanî komîtey piştîwanî le yekêtîgerayî şorrşigêrraneComite de Defence Unioniste Revolutionaire yekyangirt, nwênerayetî nzîkey 100.000 krêkaryan dekrid û le danîştnekanî kongrey ‘berlîn’da beşdaryankird. Le ‘parîs’ewe fîdrasyonî batîmin Federation du Batiment be 32.000 endam û fîdrasyonî lawanî Federation des Jeunesses de la Seine beşdar-bûn. Dû nwênerî kemayetî yekêtîgerayî krêkaranî rusye, beşdarîyankird.
Kongre be zorîney deng birryarî leser pêkhênanî yekêtî nîwneteweyî benêwî komelley nêwneteweyî krêkaranInternational Workingmen’si Associationî nêwan rêkixrawe yekêtîgerakan da. Herweha birryarî rageyandinî giştî binçînekanî enarkosendîkalîzmî da, ke bem core bû:
Enarkosendîkalîzm djî hemû şêwe abûrîy û komellayetîyekanî pawangerîye û amancî binyatnanî komellgey yekêtîye azadekan û rêkixrawekanî berrêweberayetî krêkaran beser kêllge û karxanekanda leser bnemay sîstimî azad û encumene krêkarîyekan, ke le paşkoyî her core mîrayetî partîyek azad bêt. Sendîkalîzmî şorrşigêrrane, be pêçewaney ramyarîyekanî dewllet û parte ramyarîyekan, lebrî fermanrrawayî beser takekanda, xwazyarî rêkxistinî abûrîyaney krêkarane bo berrêwebirdnî karubarekan. Leberewe, amancî nek betenya ruxandinî desellate, bellku hellweşandnewey hemû core karkirdêkî dewlletîyşe le jyanî komellda. Lew bawerredaye ke hawkatî lenêwbirdnî çepawillgerî darayî, debêt pawangerî desellat û rîşekanî serkutîş lenêwbibrên; ewey ke hemû şêwekanî dewllet, lewaneş dîktatorî prrolîtarya, herdem drustkerî pawangerîy nwê û berterîdanî nwê debin, nek amrazêk bo geyiştin be azadî.
bem kare, snûrbendîyekî tewaw letek bolşevîzm û layengranî le wllatanî dîke, encamdra. Lew katewe I.W.M.A rêgey xoy girteber, kongre nêwneteweyyekanî xoy berpakirdin, bolltnekanî xoy bllawkirdnewe û peywendî xoy letek enarkosendîkalîstekanî wllatanî dîke perepêda.
Behêztirîn û karatrîn rêkixrawî I.W.M.A, rêkixrawî (CiNT)î îspanya bû, ke gyanî xebatkaraney sextî krêkaran îspanya û dwatir rêkxerî berhellsitîyan le djî faşîzm û nojenkirdnewey soşyalîstîy wllatî girteesto. CINT ta pêş serkewtinî franko, nzîkey dû milyon û nîw krêkar, cutyar, krêkarî hoşî û roşnibîrîy degirtexo. Sî û şeş rojnamey derdekrid, lewane rojnamekanî wek solîdarîdad obrêra Solidaridad Obrera le berşelone, ke yekîk bû le gewretrîn rojnamekanî îspanya û nzîkey 240.000 tîraj çapdekra, kastêla lîbre, ke yekêk le gringitrîn rojnamekanî medrîd bû. CINT çendîn milyon pertûk û namîlkey çapkird û zyatir le her bzavêkî dîke le îspanya karî bo perwede û rahênanî cemawer kird.
Le portugal, konfîdrasyonî giştî krêkaran CiGT le sallî 1911da pêkhat, ke behêztirîn rêkixrawî wllat bû û heman binçînekanî CiNT le îspanya girtbuweber. Paş serkewtinî dîktatorî, çalakî aşkray CiGT qedexekra û benhênî drêje be çalakî dedat.
Le îtalya, ballî enarkosendîkalîstî (Conlederazione del Lavoro), le jêr karayî endêşe sendîkalîstîyekanî ferense, lew rêkixrawe cyabuwewe û yekêtî sendîkakanî îtalya (USI)î pêkhêna. Em grupe berencamî xebatî bêwçanî krêkarîy bû û le rudawî heftey sûrî cunî 1914 û paşan le destbeserdagirtnî karxanekanî mîlan û şarekanî dîkey bakûrî îtalyada rollêkî berçawî gêrra. Bedesellatgeyiştnî faşîzm le îtalya, serapay bzavî krêkarî û lewaneş USI têkişkand.
Le ferinse, enarkosendîkalîstekan le CiGTU le 1922da derçûn û paş ewe rêkixraweke betewawî kewte jêrdestî bolşevîkekan. Enarko-sendîkalîstekan Confederation Generale du Travail- CiGTyan pêkhêna, ke be (I.W.M.A) we peywestibû.
Le allmanya, ta pêş destipêkirdnî ceng yekemî cîhanî, ewaney ke be lokallîstekan nawdebran bo maweyekî dûrudrêj hebûn û rêkixrawekeyan nawî yekêtî azadî yekêtîye krêkarîyekanî allman FiVDiG bû. Le sallî 1897 damezrawe. Lerrastîda em rêkixrawe leser endêşey soşyaldîmukratî damezra-bû, bellam le bzavî yekêtîye krêkarîyekanî allmanda djî araste nêwendgerakan têdekoşa. Rengdanewey sendîkalîzmî ferensî karayyekî zorî leser FiVDiG dana û berew pesendkirdnî tewawetî binçînekanî enarkosendîkalîzmî bird. Le kongrey (dîwsildof)î sallî 1920da, rêkixraweke nawî xoy gorrî be yekêtî azadî krêkaranî allman Freie Arbeiter-Union Deutiscihlandis- FAUD. Em bzave xizmetêkî zorî le rêgey krêkaranî mandûnenasî binkey çap û bllawkirdnewey xoy le berlîn encamda, ke zorbey kare gringekanî be tîrajêkî zor çapdekrid. Paş bedesellatgeyiştnî hîtler, bzavî FAUD leser şano nema. Zorêk le endaman û layengranî le urdûgekanî nazîyekanda eşkendedran ya naçar be derçûn le wllat bûn.
Le suyd hêştake bzavî yekêtîgerayî zorçalak le rêkixrawî Sveriges Arbetares Centralorganisation – SAC bûnî heye. Em rêkixrawe, tenya rêkixrawêkî yekêtîgeray orupa bû, ke le çing kardanewey faşîzm û hêrşî nazîyekanî allmanya bedrêjayî mawey ceng derbazbû. Enarko-sendîkalîstekanî suyd le gişt xebate gewrekanî krêkaranî wllatda beşdarbûn û sallanêkî dûrudrêj erkî perwerde û rahênanî soşyalîstîy û azadîxwazaneyan pêkewe encamda.
Le hollend, bzavî enarkosendîkalîstî le (Nationale Arbeidis Secretariat)da kobûbuwewe, bellam katêk ke em rêkixrawe behoy kartêkirdnî komunîstekanewe le bzûtin westa, nzîkey nîw milyon le endamanî cyabûnewe û (Nederlandisok Syindikalistiscih Vakverbond)yan pêkhêna, ke be (I.W.M.A)we peywestibû.
Wêrray em rêkixrawane, grupe pagendeyye enarkosendîkalîstîyekan le neruyc, Polonya û bulgarya hebûn, ke be (I.W.M.A)we peywestibûn. Herweha (Jiyu Rengo Dantal Zenkoku Kaigi)şi le yaban be I.W.M.Awe peywestibûbû.
Le erjentîn, Federacion Obrera Regional Argentina-FORA ke le sallî 1891da pêkhatbû, salanêk nêwendî xebatî gewrey krêkarîy ew wllate bû. Mêjûy ew rêkixrawe, yekêke le beşe bercestekanî mêjûy bzavî krêkarîy. Rêkixraweke bo mawey zyatir le 25 sall bllawkrawekey xoy be nawî (La Protesta)we bllawdekirdewe û sererray ewe gelêk heftenamey le sertaserî wllatda çap û bllawdekirdewe. Paş kudetay cenerall urîburu, F.O.R.A kewte jêr çawdêrî, bellam twanî çalakî jêrzemînîy xoy drêje pêbdat û le serdemî dîktator pêron (Peron)îşda barudoxeke her bew core bû. Le mangî ayarî 1929da, F.O.R.A bangewazêkî bo kobûnewey bzavekanî hemû wllatanî emerîkay latîn le kongreyekda le Buenos Aires rageyand. Lew kongreda, bêcge le FORA, paragway: Centro Obrero del Paraguay , bolîvya: Federacion Local de la Paz, La Antorcha and Luz y Libertad, meksîk: Confederacion General de Trabajo , gwatîmala: Comite pro Accion Sindical, urugway:Federacion Regional Uruguaya, brazîl: trade unionis from seven of the conistituent states û kostarîka: organization Hacia la Libertad beşdarbûn. Her lew kongreda bû, keContinental American Workingmenis Association ledaykbû û ballî emerîkayî I.W.M.A pêkhêna. Yekemîn danîştnekanî em rêkixrawe le Buenos Aires berpakran, bellam paş ewe leber barî dîktatorîy, naçar bargey bo paragway gwazrayewe.
Emane hêzgelî enarkosendîkalîzm, pêş derkewtinî faşîzm û hellgîrsandinî cengî cîhanî duwem bûn.
بنچینه‌کانی سه‌ندیکالیزم
بنچینه‌کانی سه‌ندیکالیزم
پێشەنگانی سۆشیالیسته‌کانی فه‌ره‌نسه له‌‌بەرئەوەی که له بزاڤی ‘ژاکۆبینی’یه‌وه هاتبوونه‌ده‌ر، خۆبه‌خۆ له‌و ئاراسته هزرییه‌دا ده‌گیرسانه‌وه. بابۆف و بزاڤه شۆڕشگێڕانه‌که‌ی له‌ڕاستیدا خوازیاری دیکتاتۆری شۆڕشگێڕانه له فه‌ره‌نسه بوون و ئاراسته‌ی کۆمونیزمێکی کشتوکاڵیان هه‌بوو. بزاڤه‌کانی دواتریش [ له‌ته‌ك بوونی که‌سانی وه‌ك باریس و بلانکی «Louis Blanc» له ڕابه‌رایه‌تییه‌که‌یدا] درێژه‌یان به‌م پێشینەیەدا و مارکس و ئه‌نگلس تێڕوانینه‌کانی خۆیان له‌م باره‌وه، وه‌رگرت. به‌م جۆره بیرۆکه‌ی “دیکتاتۆری پڕۆلیتاریا” گه‌شه‌ی کرد و له مانیفێستی کۆمونیستدا خرایه‌ڕوو. به‌ڵام پاش ڕاپه‌ڕینی ‘کۆمون ی پاریس’ له ساڵی ١٩٧٩دا مارکس به‌تێڕوانینێكی دیكە گه‌یشت. ئەو ناچار به گرنگیدان به ده‌ستکه‌وته‌کانی کۆمونی پاریس بوو، چونکه “لایه‌نه میرایه‌تییه‌کانیانی له‌نێوبرد” به‌ڵام ئه‌م گۆڕانه‌ی له ڕوانگه‌دا، ته‌واو ئازادانه و دڵخوازانه ئه‌نجامنه‌دا. باکونین ده‌نووسێت: “ده‌سته‌کوته‌کانی کۆمونی پاریس هێنده لێده‌رانه بوون، که ته‌نانه‌ت مارکسیسته‌کانیش له‌به‌رامبه‌ریدا سه‌ری ڕێزیان بۆ دانه‌واند؛ چونکه ته‌واوی تێڕوانینه‌کانی ئه‌وانی خستبووه زبڵدانه‌وه و به پێچه‌وانه‌ی لۆجیکی خۆیان ناچار بوون به‌وه‌ی به‌رنامه‌ی شۆڕشگێڕانه‌ی کۆمون بکه‌نه ئامانجی خۆیان. کارایی شۆڕشگێڕانه‌ی ڕاپه‌ڕینی کۆمون، مارکسیسته‌کانی ناچار کرد به پێچه‌وانه‌ی خواستی پێشوویی و هه‌ستی خۆیانه‌وه، پێشوازی لێبکه‌ن، ئه‌گینا له هه‌موو لایه‌که‌وه تووشی سه‌رکۆنه و توانجلێدان ده‌بوون“.
به‌ڵام له‌ته‌ك ئه‌وه‌شدا مارکس کۆمونی پاریس وه‌ك پێشه‌کی “دیکتاتۆری پرۆلیتاریا” یادده‌کاته‌وه. به‌م جۆره ئەو له سه‌رده‌مه جیاوازه‌کاندا تێڕوانینی جیاواز له‌م باره‌وه ده‌رده‌بڕێت. له ”مانیفێستی کۆمونیست”دا وه‌ك میرایەتی نێوه‌ندی و شۆڕشگێڕانه لەبارەی ”دیکتاتۆریی پرۆلیتاریا”وە ده‌دوێت، که توانای پیاده‌کردنی سۆشیالیزمی هه‌یه، به‌ڵام له ‘جه‌نگی نێوخۆیی’دا له‌به‌ر له‌نێوبردنی ‘ده‌وڵه‌ت’ ڕاپه‌ڕینی کۆمون گرنگ ده‌نرخێنێت.
پرسه‌که بۆ ئێمه زۆر ڕۆشنه. ”دیکتاتۆریی پرۆلیتاریا” واته ده‌سه‌ڵاتداریی میرایەتی له‌لایه‌ن پارتێکی دیاریکراوه‌وه. له بنچینه‌دا دیکتاتۆریی بریتییه له دەسه‌ڵاتی پارتێك نه‌ك چینێك، له‌به‌رئه‌وه له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه دژی “دیکتاتۆریی پرۆلیتاریا”ین و ھەر به‌هۆی ئه‌م به‌ڵگه ساده و ڕۆشنه‌وە، چونکه ئێمه دژی میرایه‌تین. ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له دیکته‌کردنی پرۆلیتاریا به چینه داراکان و کۆتایی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وان و به‌ڕێوه‌بردن و گرتنه‌ده‌ستی ته‌واوی ده‌زگه گرنگه‌کانی کۆمه‌ڵگه له ده‌ستی خۆیدا بێت؛ ئێمه نه‌ك ھەر دژی نین، به‌ڵکو به هه‌موو هێز و ئامرازه گونجاوه‌کان پشتیوانی لێده‌که‌ین. وه‌ها تێڕوانینێك نێونه‌ته‌وه‌یی فیدراسیۆنه‌کانی دژه ئۆتۆریته، له دەمی کۆنگره‌ی خۆیدا له ساڵی ١٨٧٢ له سویسرا له ‘به‌رنامه‌ی سانت ئایمیر’ په‌سه‌ند کرا و بڕیاری له‌سه‌ر درا.
ئێمه وه‌ك نه‌یارانی میرایەتی ناتوانین پشتیوانی ده‌ربڕینی وه‌ك “ده‌وڵه‌تی شۆڕشگێڕانه” بین. ده‌وڵه‌ت هه‌میشه کۆنه‌په‌رسته و هه‌ر که‌س ئه‌و پرسه پێشنیارده‌کات، له بنچینه شۆڕشگێڕییه‌کان تێنه‌گه‌یشتووه. هه‌ر ئامرازێك بۆ کارێك چێکراوه. به ئامرازه‌کانی ئاسنگه‌ری ناتوانرێت ددان ده‌ربکێشرێت و به دندانکێشی پزیشکیش ناتوانرێت ئاسنگه‌ری بکرێت. لەبەرئەوەی که ده‌وڵه‌ت ئامرازی زاڵکردنی کۆمه‌ڵێکه به‌سه‌ر جه‌ماوه‌ری به‌رینی خه‌ڵکدا، ناتوانرێت ئۆرگانی ئازادکردنی جه‌ماوه‌ر بێت. ئه‌وه دیکته‌کردن له سه‌ره‌وه‌ڕا نییه، به‌ڵکو سه‌ره‌نجامی ئاکسیۆنه شۆڕشگێڕییه‌کانی جه‌ماوه‌ری کرێکارانن، که له‌پێناو ئازادیدا هه‌نگاوده‌نێن. که‌سێك که خوازیاری “دیکتاتۆری پرۆلیتاریا”یه و پاگه‌نده‌ی ده‌وڵه‌تی شۆڕشگێڕ ده‌کات، له‌ڕاستیدا له‌به‌رامبه‌ر شۆڕشی کۆمه‌ڵایه‌تیدا ڕاوه‌ستاوه. له‌نێوان شۆڕشی کۆمه‌ڵایه‌تی و له‌نێوچوونی ده‌وڵه‌ت و دیکتاتۆری ده‌وڵه‌تییدا جیاوازییه‌کی زۆر و ئاشکرا هه‌یه. ڕێگه‌ی سێیه‌میش نییه، ئیدی هه‌ر که‌س چی بخوازێت، ئازادە و ده‌توانێت لەنێوان ئەم دووانەدا هه‌ڵبژێرێت.
من چه‌ندین جار لەم بارەوە دواوم، که پارته چه‌په‌کان له‌ڕاستیدا، هه‌وڵی ده‌سته‌مۆکردنی هێزی خه‌باتی ئابوورییان هه‌بووه و له‌ته‌ك ئه‌وه‌ی که دروشمی ئه‌نجومه‌ن (سۆڤیه‌ت*)یی و خه‌باتی ئه‌نجومه‌نی به‌رزده‌که‌نه‌وه، به‌ڵام له‌بنه‌ڕه‌تدا زه‌مینه بۆ زاڵبوونی خۆیان له‌نێو ئه‌نجومه‌نه‌کاندا ئاماده‌ده‌که‌ن، که ئه‌مه له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه له‌ته‌ك ڕوانگه‌ی ئه‌نجومه‌نییدا ناکۆکه. ڕوانگه‌ی ئه‌نجومه‌نیی به‌مه‌به‌ستی وه‌ستانه‌وه له‌به‌رامبه‌ر ڕامیارییه ئابووریی، کۆمه‌ڵایه‌تیی و ڕامیارییه‌کانی ده‌وڵه‌ت هاتوونه‌ته ئاراوه. ‘ سان سیمۆن Saint-Simon‘ له‌م باره‌وه ئاوا بۆچوونی خۆی فۆرمۆڵه ده‌کات “جێیه‌ك که هونه‌ری میرایه‌تیکردن به‌سه‌ر خه‌ڵکدا شوێنی خۆی به هونه‌ری به‌ڕێوه‌بردنی شته‌کان ده‌دات”. ئه‌م بیرکردنه‌وه‌یه هه‌رچه‌نده له‌لایه‌ن شۆڕشی ڕوسیه‌وه ده‌نگیدایه‌وه، ماوه‌یه‌کی زۆر به‌ر له‌وه هه‌بووه و ئه‌زموونکرابوو. به‌پێچه‌وانه‌ی دژه ئۆتوریته‌یی نێونه‌ته‌وه‌یی کرێکارانه‌وه، که ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ی لەلا په‌سه‌ندبوو، هه‌موو پارته ڕامیارییه‌کان دژی ڕوانگه‌ی ئه‌نجومه‌نیی بوون. ‘لێنین Lenin‘ ڕابه‌ری بۆلشه‌ڤیكەکانی ڕوسیه له ساڵی ١٩٠٥دا ئاوا وه‌لامی ئه‌نجومه‌نه‌کانی پترسبۆرگ ده‌داته‌وه ” سیستەمی ئه‌نجومه‌نی کۆنه و په‌ڕپووتبووه و پارتی ئێمه ناتوانێت پشتیوانی لێبکات”. به‌لام ئه‌وڕۆکه هه‌لومه‌رج، بۆلشه‌ڤیکه‌کانی ناچارکردووه، که لایه‌نگری ” ئه‌و شێوازه کۆن و په‌ڕپووته”بن. سروشتییه که ئه‌وان له داهاتوودا سیستەمی ئه‌نجومه‌نی بگۆڕن به ده‌وڵه‌تی ئه‌نجومه‌نی و گیانی بیروکراسیانه‌ی خۆیان له‌نێویدا موتوربه بکه‌ن؛ پرسگه‌لێك که له‌ته‌ك بیرکردنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نییدا هیچ نزیکییه‌کیان نییه (و. فارسی: ڕودۆڵف ڕۆکه‌ر له ساڵی ١٩١٩دا سیستەمی هه‌نووکه‌یی روسیه – سه‌رده‌می سۆڤیه‌تی جاران-ی پێشبینی کردبوو). له کۆنگره‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی له ‘بازڵ’ی سویسرا له ساڵی ١٨٦٩دا پرسی ئه‌رکی مێژووی سه‌ندیکاکانی پێشنیارکرد و به‌درێژی خستییه به‌رلێدوان و پرسوڕا. ڕوانگه‌ی سۆشیالدیموکراته‌کانی ئاڵمانیا، که بوونی سه‌ندیکاکانی ته‌نیا له چوارچێوه‌ی سیستەمی سه‌رمایه‌داریدا به‌پێویست ده‌زانی، لەوێدا به‌ته‌واوی ڕه‌تکرایه‌وه. ڕوانگه‌ی گشتی پێیوابوو، که گروپه خه‌باتکاره ئابوورییه‌کان، ئه‌رکی بنیاتنانی سۆشیالیزم و کۆمه‌ڵایه‌تییکردنیان له‌ئەستۆگرتووه. باکونین و که‌سانی دیكە له باڵی چه‌پی دژه ئۆتۆریتەی نێونەتەوەیی یەكەمدا، سه‌ندیکایان وه‌ك چەق و پێكھێنەری بنه‌ڕه‌تیی سۆشیالیزم ناوده‌برد و به‌پێچه‌وانه‌ی لایه‌نگرانی ڕوانگه‌ی سۆشیالیزمی ده‌وڵه‌تییەوە، پێداگرییان له‌سه‌ر ئه‌نجومه‌نه کرێکارییه‌کان ده‌کرد و ته‌نانه‌ت دەستەواژه‌ی “ئه‌نجومه‌نه کرێکارییه‌کان” له‌و کاته‌دا باو بوو و له کۆنگره‌کانی دواتردا به‌کارده‌برا. ئه‌گه‌رچی ئه‌م ڕوانگه‌یه ماوه‌یه‌کی زۆر لێدوانی لەبارەوە نه‌کرا و قسه‌ی له‌سه‌ر نه‌کرا، ئەوەش له‌به‌ر شکستی کۆمونی پاریس و بزاڤه‌کانی ئه‌سپانیا و ئیتالیا و وڵاتانی دیكە بوو، که کرێکاران ناچار به پاشه‌کشێیه‌کی تاراده‌یه‌ك درێژماوە بوون. دواتر جارێکی دیكە له بزاڤه سه‌ندیکالیستییه‌کان و ڕێکخستنه ئه‌نجومه‌نییه‌کان و ڕێکخراوه ئه‌نجومه‌نییه‌کاندا سه‌ریهه‌ڵدایه‌وه و له ده‌ستووری کاری ڕۆژانه‌یاندا جێگیربوو. شێوه‌ی پێكهاتنی ئاوایه: له هه‌ر شار و گه‌ڕه‌کێکدا، کرێکاران ڕێکخراوه پیشه‌ییه‌کانی خۆیان پێكده‌هێنن. سه‌ندیکای گشتی خۆجێی (محلی)، که له ڕێکخراوه پیشه‌ییه کرێکارییه‌کان پێکهاتووه، له خۆجێیدا پێكدێت. له‌ڕاستیدا ئه‌م نێوه‌نده کرێکارییه، شوێنێکه بۆ ڕاگه‌یاندن و په‌روه‌رده‌ی سۆشیالیستی، ڕێکخه‌ری مانگرتن و هاوپشتی کرده‌ییه. هه‌ر نێوه‌ندێکی کرێکاری به‌شێکه له فیدراسیۆنی وڵات و زه‌مینه‌ی بنه‌ڕه‌تی ئه‌نجامدانی ئاکسیۆن و چالاکییه هاوبه‌شه‌کانه.
شێوه‌ی دووه‌می ڕێکخستن، ڕێکخراوی پیشه‌ییه. واته هه‌موو کرێکارێك له کاتێکدا که ئه‌ندامی سه‌ندیکای خۆجێییه، له‌لایه‌کی دیكەیشه‌وه ئه‌ندامی سه‌ندیکای پیشه‌ییه‌ی کاره‌که‌ی خۆشیه‌تی و به‌م جۆره له‌ته‌ك کرێکارانی هاوکاریدا له سه‌رتاسەر‌ی وڵاتدا له هاوپشتیدایه. به‌م جۆره ڕێکخراوه‌کانی کرێکارانی میتال، دارتاشی، بارکردن و گواستنه‌وه و ئه‌وانی دیكە پێكدێن. به‌م پێیه له داهاتوودا سه‌رکه‌وتنی ئه‌م ڕێکخراوانه ده‌توانێت، پێکهاته‌ی کۆمه‌ڵگه بگۆڕێت و له‌پێناو کۆمه‌ڵایه‌تییکردندا تێبکۆشێت. هه‌ر نێوه‌ندێکی کرێکاریی له شوێنی نیشته‌جێبوون و چالاکی خۆیدا، به‌ڕێوه‌به‌رایەتی خانوبەرە، خواردن، پۆشاك و که‌ره‌سته‌کانی دیكە ده‌گرێته ئەستۆی خۆی. له‌لایه‌کی دیكە‌وه نووسینگه‌ی ئاماری نێوه‌ندی کرێکاری له خستنه‌ڕووی که‌می و زیادییه‌کان تێده‌کۆشێت و به هاریکاری فیدراسیۆنی سه‌رتاسه‌ری نێوه‌ندی کرێکاری، له دابینکردنی پێداویستییه‌کان و پڕکردنه‌وه‌ی که‌موکوڕییه‌کان و دابه‌شکردنی که‌ره‌سته ئاماده‌کان له‌ته‌ك نێوه‌نده کرێکارییه‌کانی دیكەدا ده‌ستبه‌کارده‌بن. به‌م جۆره زه‌مینه‌ی به‌رهه‌مهێنان به به‌رنامه‌یه‌ك له‌بارده‌کرێت، له کاتێکدا نێوه‌نده کرێکارییه‌کان پرسی به‌کاربردن، خانوو و خوارده‌مه‌نی چاره‌سه‌رده‌که‌ن؛ ڕێکخراوه پیشه‌ییه‌کان پرسی به‌رهه‌مهێنان ده‌گرنه ئه‌ستۆ و بەرەوپیشه‌وه‌ی ده‌به‌ن.
به‌م جۆره، کۆمه‌لایه‌تییکردنی به‌رهه‌مهێنان و به‌کاربردن و دابه‌شکردنی که‌ره‌سته‌کان له خواره‌وه‌را بۆ سه‌ره‌وه (لە خۆجێوە بۆ سەرتاسەر)، له‌لایه‌ن خودی جه‌ماوه‌ری کرێکارانه‌وه ئه‌نجامده‌درێت و له‌لایه‌کی دیكە‌وه [به‌پێچه‌وانه‌ی وێناگه‌ریی زۆرێك له چه‌په‌کان که پاگه‌نده‌گه‌ری ده‌وڵه‌تیکردنی پیشه‌سازی و شته‌کانی دیكەن] به به‌ده‌وڵه‌تیکردنی ئامرازه‌کانی به‌رهه‌مهێنان، سۆشیالیزم نایێته‌دی، به‌ڵکو سیستەمی سه‌رمایه‌داری ده‌وڵه‌تی که یه‌کێك له خراپترین شێوه‌کانی به‌هره‌کێشی مرۆڤه‌کانه، سه‌رهه‌ڵده‌دات. له‌به‌ر ئه‌م هۆیه، ئێمه سه‌ندیکالیسته‌کان خوازیاری کۆمه‌لایه‌تیکردنه‌وه‌ین، ئه‌ویش له خواره‌وه‌ڕا بۆ سه‌ره‌وه و له‌لایه‌ن سه‌ندیکا و ئۆرگانه‌کانی ئه‌وانه‌وه، واته نێوه‌نده کرێکارییه‌کان و فیدراسیۆنه‌کانیان و ڕێکخراوه پیشه‌سازییه‌کانه‌وه.
پرسێکی دیكە، که ده‌بێت ده‌رببڕدرێت، ئه‌وه‌یه که کۆمه‌لایه‌تیکردنی به‌رهه‌مهێنان له‌ته‌ك به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی به‌رهه‌مهێنان جیاوازی هه‌یه. کۆمه‌ڵایه‌تییکردن به واتای ئاڵوگۆڕی ڕیشه‌یی و بنه‌ڕه‌تییە له نه‌زمی سه‌رمایه‌داریدا، ئه‌گه‌ر ئه‌وڕۆکه خۆشگوزه‌رانی بۆ هه‌مووان له ئارادا نییه، له‌به‌ر بێتوانایی ئێمه نییه، به‌ڵکو له‌به‌رئه‌وه‌یه که به‌رهه‌مهێنان له‌ده‌ستی سه‌رمایه‌داردایه و ئه‌و دیاریگه‌ر و چاودێریگه‌ریه‌تی. له‌لایه‌کی دیكە‌وه ده‌بێت په‌یوه‌ندی نادروستی نێوان پیشه‌سازی و کشتکاری و ناکۆکی نێوان کاری هۆشی و کاری بازوویی له‌نێوببرێت. پرسه‌که له‌سه‌ر ئه‌وه نییه، که به‌رهه‌مبهێنین، تاوەكو پێداویستیمان دابینبکرێت، به‌ڵکو ده‌بێت له‌پێناو به‌دیهێنانی شوێنی کار و ژیانی نوێ، داهێنانی مرۆڤه‌کان په‌ره‌پێبدرێت و کارکردن بۆیان خۆشی و چێژبه‌خش بێت. ئه‌مه ئه‌رکی ئێمه‌یه، که ئه‌وڕۆکه زه‌مینه‌ی وه‌ها کۆمه‌ڵگه و بیرکردنه‌وه‌یه‌ك بخه‌ینه به‌ر باس و لێکۆڵینه‌وه و په‌یگیرانه و کۆڵنه‌ده‌رانه بۆ دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌چاره‌ی تێبکۆشین. ئه‌مه ته‌نیا ڕێگه‌ی په‌روه‌رده‌ی سۆشیالیستییه. ئه‌وه هه‌ڵه‌ی مارکسیسته‌کانه که تێڕوانینه‌کانی ئێمه به خه‌یاڵی داده‌نێن و له‌م ئاراسته هزرییه‌دا تێناکۆشن. سۆشیالیزم خۆبه‌خۆ سه‌رهه‌ڵنادا؛ بروسکه‌یه‌ك نییه له پڕێکدا سه‌راپای سیستەمی سه‌رمایه‌داری له‌نێوبه‌رێت. هه‌روه‌ها نابێت ته‌نیا پشت به هه‌ڵومه‌رجه ئابوورییه‌کان ببه‌سترێت و چاوه‌ڕێی هاتنی ڕۆژی به‌ڵێندراو دانیشین. ده‌بێت خۆمان ئاماده‌بکه‌ین، تاوه‌کو بزووتنه‌وه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان خافڵگیرمان نه‌که‌ن و له‌بیرنه‌که‌ین که بۆ چه‌رخاندنی ڕه‌وڕه‌وی ڕۆژگار، ویستی ئێمه پێویسته.
هه‌ڵبه‌ته شایانی باسه، که بزاڤی ئێمه‌ش له که‌موکوڕی به‌ده‌رنییه. چڵ ساڵ په‌روه‌رده‌ی سۆشیالدیموکراسیانه، هه‌موو جۆره وزه‌یه‌کی ئافه‌رێنه‌ر و توانا و لێهاتوویی کاری له کرێکاران سه‌ندووه. سۆشیالیزم بووه به نه‌گۆڕ (دۆگم)ێکی وشكهه‌ڵهاتوو. گیانی پارتپه‌رستی و کاری پارتییانه، بزاڤه‌که‌ی له مه‌نگه‌نه‌داوه، له‌به‌رئه‌وه هه‌ر جۆره بیرکردنه‌وه‌یه‌کی نوێ به‌له‌نێوچوون سزاواره. بزاڤی سۆشیالدیموکراسی ئاڵمانیا هه‌مان ئه‌و تاوانانه‌ی به‌رامبه‌ر سۆشیالیزم ئه‌نجامدا، که کلیسای پاپ له‌به‌رامبه‌ر مه‌سیحیه‌ت پێیهه‌ستا. له‌به‌رئه‌مه‌یه که بزاڤی ئێمه ئه‌وڕۆکه له‌ته‌ك گیروگرفتی بێئه‌ژمار ڕووبه‌ڕووه.
پرسێکی دیكە، ڕوسیه و شۆڕشی ئه‌وێیه، که سه‌ردارانی پاگه‌نده ده‌که‌ن: له‌وێ هه‌واڵیك له سه‌ندیکا و بزاڤی سه‌ندیکالیستی نییه و ته‌نیا به‌داهێنانی پارته ڕامیارییه‌کان، جووڵانه‌وه‌کان سه‌ریانهه‌ڵداوه و ڕێکخراوه کارخانه‌ییه‌کان له‌ژێڕ چاودێری ڕاسته‌وخۆی ده‌وڵه‌تدا ئه‌رکه‌کانیان ئه‌نجامده‌ده‌ن. ئه‌و سه‌ردارانه ئاگایان له که‌تواره‌کان و په‌ره‌سه‌ندنی جووڵانه‌وه‌کان نییه. له‌ڕاستیدا ئه‌وه سه‌ندیکا و کۆمیته‌کانی کارخانه‌كان بوون، که جووڵانه‌وه‌کانیان هه‌ڵخڕاند. ته‌واوی به‌رنامه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تییکردن له‌لایه‌ن سه‌ندیکا و ڕێکخراوه خه‌باتکاره‌کانی کرێکارانه‌وه داڕێژرا و ده‌ست به پیاده‌کردنی کرا. بۆلشه‌ڤیکه‌کان به‌ر له ده‌سه‌ڵاتگرتنه‌ده‌ست، له‌به‌رامبه‌ر ئه‌نجومه‌نه (شورا) کرێکارییه‌کاندا کاردانه‌وه‌یان نیشاننه‌دا. ئه‌وه ئه‌نارکیسته‌کان و سه‌ندیکالیسته‌کان بوون، که له ئه‌نجومه‌ن (شورا)کاندا سه‌رقاڵی کاری کارا و سه‌رکه‌وتووانه بوون. ئه‌وه هاوڕێیانی ئێمه بوون له ڕێکخراوی “گولوس تورودا”دا که خۆیان به ئه‌نارکۆسه‌ندیکالیست نێوبرد و خزمه‌تگوزاریی زۆر و زه‌به‌نده‌یان ئه‌نجامدا، به‌بێ هاریکاری هێزه شۆڕشگێڕه‌کان، هیچ کات بۆلشه‌ڤیکه‌کان توانای به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌سه‌ڵاتیان نه‌بوو. هه‌روه‌ها هه‌مان سه‌ندیکای ڕوسیه، ئه‌وڕۆکه له‌دوای La Vie Ouvrièreو بوونی سه‌ندیکای شۆڕشگێڕانه‌ی نێونه‌ته‌وه‌ییە. له ڕوسیه ئه‌وه پارته‌کان نه‌بوون، به‌ڵکو ئه‌وه سه‌ندیکا کرێکارییه‌کان بوون، که هه‌لومه‌رجیان بۆ سۆشیالیزم له‌بارکرد. گه‌شه‌ی خێرا و به‌رچاوی ڕژێمی ‘کۆماری ئه‌نجومه‌نیی ڕوسیه’ش سه‌ره‌نجامی چالاکی جه‌ماوه‌ری کرێکارانه، نه‌ك داهێنانی ئافه‌رێنه‌رانه‌ی تاکه‌که‌سێك یا که‌سانێك. ئه‌گه‌رچی خزمه‌تگوزارییان زۆره، به‌ڵام جوتیارانی ڕوسییە، که کۆمه‌ڵێکی زیاتر له ١٢٨ ملیۆن که‌سی پێكده‌هێنن، ڕۆڵێکی به‌رچاویان له سه‌رکه‌وتنی شۆڕشدا هه‌بوو. جوتیارێك که دوو له‌سه‌ر سێی زه‌وییه‌که‌یان داگیرکردبوو و هه‌نووکه پاش شۆڕش دووباره بووه‌ته‌وه به‌خاوه‌نی، ده‌زانێت که له‌باری سه‌رکه‌وتنی دژه‌شۆرشدا دووباره زه‌وییه‌که‌ی لێده‌سێننه‌وه. له‌به‌رئه‌وه به‌هه‌موو توانایه‌کییه‌وه له خه‌بات دژی دژەشۆڕشدا به‌شدارده‌بێت. ئه‌مه به‌ڵگه‌یه‌کی ئاشکرایه، که سه‌رکه‌وتنی شۆڕش به‌سه‌ر دژه‌شۆڕشدا ڕۆشنده‌کاته‌وه. به‌ڵگه‌یه‌ك که به‌داخه‌وه له‌لایه‌ن زۆرێکه‌وه له‌به‌رچاوناگیرێت.
تێڕوانینی ئێمه له‌مه‌ڕ پارتی بۆلشه‌ڤیك، ھەمان به‌رخوردی ئێمەیە بەرامبەر پارته سۆشیالیستییه‌کانی دیكە. ئێمه به‌ته‌واوی هێزمانه‌وه پشتیوانی له شۆڕشی ڕوسیه دژی دژه‌شۆڕش ده‌که‌ین. به‌ڵام نه‌ك له‌به‌رئه‌وه‌ی که ئێمه بۆلشه‌ڤیکین، به‌ڵکو له‌به‌رئه‌وه‌ی که ئێمه شۆڕشگێڕین. ئه‌گینا له بواری دیكەدا ئێمه ڕێگه‌ی خۆمان ده‌گرینه‌به‌ر، چونکه به‌توندی پێداگری له‌سه‌ر باوه‌ڕه‌کانی خۆمان دەكەین. له‌م باره‌وه دەبێت ئه‌وه‌ش بڵێین، لێنین که هه‌میشه دژی سه‌ندیکالیسته‌کان بوو، له دوا کۆنگره‌ی ‘کۆمینتێرن’دا له مۆسکۆ ڕایگه‌یاند، که سه‌ندیکالیسته‌کان خه‌باتکارانی چینایه‌یتی باشبوون و ده‌بێت هاریکارییان بکرێت. به‌ڵام تێڕوانینی ئێمه له‌م باره‌وه هه‌مان تێڕوانینه، که هه‌موو جارێك ڕامانگه‌یاندووه، چونکه هێشتاکه لایه‌نگرانی بۆلشه‌ڤیکه‌کان له ئاڵمانیا سه‌رسه‌ختانه درێژه به جه‌نگ دژی سه‌ندیکالیسته‌کان ده‌ده‌ن.
ئه‌وان پێیانوایه، که کارتی بردنه‌وه‌یان له ده‌ستدایه. چونکه به‌پێی پاگه‌نده‌ی ئه‌وان ده‌سه‌ڵاتی ئابووری به‌بێ ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاری ناتوانرێت به‌ده‌سته‌وه‌بگیردرێت. بۆیه پێویستە له‌پێشدا پێناسه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاری بکه‌ین. ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاری بریتییه له سوپا، ده‌زگه‌ی پۆلیس، دادوه‌ری و هیدیكە. به‌ڵام نابێت له‌بیربکه‌ین که ئه‌م ده‌زگه به‌رێوه‌به‌رییه تا کاتێك له‌جێی خۆی ده‌مێنێته‌وه، که چینه داراکان ئامرازه ئابوورییه پێویسته‌کانیان له‌ده‌ستدایه. له‌و کاته‌وه‌ی که ده‌سه‌ڵاتی ئابووریی ده‌که‌وێته ده‌ستی کرێکاران ئیدی ته‌واوی ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاری چینه سه‌روه‌رکان گرنگی خۆی له‌ده‌ستده‌دات. کاتێك که کرێکاران کارخانه‌کان، کارگه‌کان و هیدیكە ده‌خه‌نه ژێر به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی خۆیان؛ ئیدی سروشتییە، که ده‌زگه‌کانی مرۆڤکوژی و کارخانه‌کانی چه‌کسازی له‌کارده‌که‌ون و ئه‌و ده‌زگه سه‌رکوتگه‌رانه‌یه‌ی دژه‌شۆڕشیان له‌ده‌ستده‌رده‌چێت.
ئامانجی ئێمه به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌سه‌ڵات نییه، به‌ڵکو به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی زه‌مین و كێڵگە، کارخانه و کارگه‌کانه. ئه‌مه یه‌کێكه له ئه‌رکه گرنگه‌کانی سه‌ندیکالیسته‌کان، که ئه‌م بیرکردنه‌وه‌یه له‌نێوان کرێکاراندا په‌ره‌پێبده‌ن. ئێمه سه‌ندیکالیسته‌کان به‌پێچه‌وانه‌ی تۆمه‌ته‌کانی که‌سانی دیكە‌وه، نه‌ك بەھیچ شێوەیەك خوازیاری لێكدابڕان و پڕشوبڵاوی نێوان کرێکاران نین، به‌ڵکو هه‌وڵی یه‌کێتی کار و به‌دیهێنانی هاوپشتی فراوان و گشتیین. ڕێك به پێچه‌وانه‌ی شێوازی کاری پارته ڕامیارییه پرشوبڵاوکانه‌وه، که زۆرینه‌ی چالاکی خۆیان بۆ خه‌بات دژی یه‌کتری و دروستکردنی سه‌ندیکای تایبه‌ت به‌خۆیان [ له‌و ڕێگه‌یەوه لێکدابڕان له نێوان کرێکاراندا دروستده‌که‌ن] هه‌یه. با سه‌رنجی فه‌ره‌نسه بده‌ین؛ به‌ر له یه‌کگرتنی پارته سۆشیالیسته‌کان، هه‌شت یا نۆ گروپی پارتیی هه‌بوون، که به‌توندی دژی یه‌کدی چالاکیانده‌کرد. هه‌ر پارتێكیش سه‌ندیکایه‌کی تایبه‌ت به‌خۆی دروستکردبوو و به‌م جۆره توانای چالاکی هاوبه‌شی پرۆلیتاریای فه‌ره‌نسه له‌نێوبرابوو. تا ئه‌وه‌ی که دواجار کرێکاران داچڵەكان (بەھۆشھاتنەوە) و ڕامیارکارانیان له‌نێوان خۆیان کرده‌ره‌وه و ڕێکخراوی خه‌باتکارانه‌ی ئابووریی خۆیان پایه‌ڕێژییکرد.
تا ئێره هه‌وڵمدا، بنچینه و بناخه‌ی تیئۆری سه‌ندیکالیزم ڕۆشنبکه‌مه‌وه، ئیدی ڕه‌تکردنه‌وه یا لێوه‌رگرتنی له ئه‌ستۆی خودی هاوڕێیاندایه.
کورته‌ی باسه‌که، سه‌ندیکالیسته‌کان باوه‌ڕیان به خەباتی ڕاسته‌وخۆ هه‌یه و پشتیوانی هه‌موو جۆره چالاکی و ئاکسیۆنێکی جه‌ماوه‌ریی، که له‌پێناو له‌نێوبردنی سیستەمی پاوانگه‌ریی (مۆنۆپۆڵ) ئابوورین، که له‌به‌رامبه‌ر چالاکی سه‌ندیکاییدا ده‌وه‌ستێت. ئه‌رکی سه‌ندیکالیسته‌کان بریتییه له په‌روه‌رده‌كردنی كولتووریی و ڕۆشنبیریی جه‌ماوه‌ر و هاوئاهه‌نگکردنی چالاکیان له سه‌ندیکا و ڕێکخراوه خه‌باتکارییه ئابوورییه‌کانیاندا، به مه‌به‌ستی ئه‌نجامدانی چالاكی ڕاسته‌وخۆ (له‌وانه ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی کارخانه، مانگرتنی گشتی و …) و ڕزگاری له چنگ سیستەمی کرێگرته‌یی و میرایه‌تی هاوچه‌رخ. ئێمه ئاماده‌ی هه‌موو جۆره چالاکییه‌کی هاوبه‌ش له‌ته‌ك شۆڕشگێڕه ڕاستگۆکانی دیكەین به‌مه‌بستی خه‌باتی هاوبه‌ش دژی دژه‌شۆڕش، به‌ڵام هیچ کات سه‌ربه‌خۆیی خۆمان له‌ده‌ستناده‌ین.
هاوڕێ ‘ کرۆن ‘ بابه‌تێکی خستوه‌ته‌ڕوو، که پێویسته لێره‌دا ئاوڕی لێبدرێته‌وه. ئه‌و ده‌ڵێت “ده‌توانرێت جه‌ماوه‌ر به‌هۆی دیکتاتۆرییه‌وه په‌روه‌رده‌بکرێن”. ئه‌مه ڕوانگه‌یه‌کی سه‌یره. من زۆر جار له‌و بارەوە دواوم ، که دیکتاتۆری و فێرکاری و ڕاهێنان وه‌ك ئاو و ئاگر وان. ئێمه دژی هه‌موو جۆره فێرکاری و په‌روه‌رده‌کردنێكی توندوتیژانه‌ین، فێرکاری واته فێربوونی ئازادانه، فێرکاری واته باوه‌ڕ. په‌روه‌رده و فێرکاری دژی هه‌موو جۆره دیکتاتۆرییه‌کن. مرۆڤایه‌تی له‌وێدا ھەیە، که مرۆڤ ئازادانه و سه‌ربه‌خۆ بیربکاته‌وه و کاربکات.
کرۆن ده‌ڵێت “مانگرتنی گشتی به‌ته‌نیا به‌س نییه و ده‌بێت لەدووی به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌سه‌ڵاتی ڕامیارییه‌وه بین و هه‌روا که له شۆرشی ڕوسیه‌ی ساڵی ١٩٠٥دا ڕوویدا”. پێویسته ئه‌وه بڵێم، که به باشی ئاگاداری ئه‌و ڕوداوانه ھەم، که ڕوویانداوه. شۆڕشی ١٩٠٥ ڕێك هه‌ر له‌به‌ر ھەبوونی پارته‌کان بوو، که شکستی هێنا، واته پرسێك که کرۆن وه‌ك به‌ڵگه‌یه‌ك دژی تێڕوانینه‌کانی ئێمه به‌کاریده‌هێنێت. شۆڕش له‌وێ هه‌موو ڕێکخستنه ده‌وڵه‌تی و به‌ڕێوه‌به‌رییه‌کانی ده‌ستلێنه‌دراو هێشته‌وه و خۆی به‌دوای به‌ڕێوه‌بردنیانه‌وه بوو. سه‌ره‌نجام کاتێك که دژه‌شۆڕش گه‌ڕایه‌وه، هه‌موو ده‌زگه سه‌رکوتگه‌ره‌کانی جه‌ماوه‌ر ده‌ستلێنه‌دراو دووباره که‌وتنه‌وه ژێرڕکێفی. باشترین به‌ڵگه بۆ بوونی پارته‌کان و خراپکارییه‌کانیان یاخیبوونی دوو گه‌له‌که‌شتی ده‌ریای ڕه‌شن. کاتێك که ده‌ریاوانانی که‌شتی پۆتمکین و که‌شتییه جه‌نگییه‌کانی دیكە یاخیبوون و ده‌سه‌ڵاتیان گرته‌ده‌ست، سه‌روگوێلاکی سه‌ردارانی پارتی په‌یدابوو و داوای چالاکی هاوبه‌شیانکرد و له‌و کاته‌دا بوو، که پاگه‌نده و تۆمه‌ته‌کان ده‌ستیانپێکرد. هه‌موو که‌سێکی دیکه‌یان به دژه‌خون (خیانەتكار) داده‌نا و سه‌ره‌نجام یه‌کێك له باشترین هه‌له‌کان له‌ده‌ستچوو.
ماتاچنکۆ یه‌کێك له چالاكانی سه‌ره‌کی یاخیبوونه‌که دواتر له له‌نده‌ن چۆنیه‌تی ڕوداوه‌که‌ی بۆ گێڕاینه‌وه و به ئه‌نارکیسته‌کانه‌وه په‌یوه‌ستبوو. چونکه له پارته‌کان به‌گشتی بێزاربوو. ڕێك له‌وێدا که به خۆشباوه‌ڕییه‌وه هه‌وڵده‌درێت ده‌زگه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌تی له جێی خۆیدا بمێنێته‌وه، تا دواتر سوودی لێوه‌ربگیرێت؛ بەو جۆرە ڕێگه بۆ دژه‌شۆڕش خۆش و له‌بارده‌کرێت.
جوتیارانی فه‌ره‌نسی سه‌راپای پێکهاته‌کانی سیستەمی ده‌ره‌به‌گایه‌تی (فیئۆداڵی)یان له‌نێوبرد. دواتر له‌شکره‌کانی ئۆروپا، فه‌ره‌نسه‌یان داگیرکرد و ته‌نانه‌ت پاشایه‌کیشیان له پاریس هه‌ڵبژارد، به‌ڵام هیچ کات نه‌یانتوانی دووباره سیستەمی ده‌ره‌به‌گایه‌تی سه‌رله‌نوێ چێبکه‌نه‌وه. چونکه سه‌ره‌پای پێکهاته‌ی ده‌ره‌به‌گایه‌تی له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه وێرانکرابوو. که‌سێك که خوازیاری جێگیرکردنی ده‌زگه‌ی دیکتاتۆری ده‌وڵه‌تییه، له‌ڕاستیدا خزمه‌ت به دژه‌شۆڕش ده‌کات. ڕێك لێره‌دا (ئاڵمانیا)، له‌وێوه‌یه که شۆڕش سیستەمی ئابووریی و ڕامیاریی نه‌گۆڕیوه؛ لایه‌نگرانی پاشایه‌تی به خۆشحاڵییه‌وه چاوه‌ڕێی ڕۆژی به‌ڵێندراون.
کرۆن ده‌ڵێت “دیکتاتۆری پێویسته تاکو پیشه‌گه‌ران و کارناسان بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر کاره‌کان‌ی خۆیان”. لێره‌شدا شۆڕشی ڕوسیه نموونه‌یه‌کی باشه. هیچ دیکتاتۆرێك نه‌یتوانی شاره‌زایان و ته‌کنیککاران بگێرێته‌وه سه‌ر کاری خۆیان. تا ئه‌وه‌ی که لێنین ملی به پێدانی کرێی داواکراویان بدات و به‌م جۆره ئه‌وان گه‌رانه‌وه سه‌ر کاری خۆیان. دیکتاتۆری توانای گۆڕینی باوه‌ڕه‌کانی جه‌ماوه‌ری نییه. نابێت له‌بیر بکه‌ین، که شۆڕش بریتییه له سه‌رله‌نوێ له‌دایکبوونه‌وه‌ی گه‌لێك به ئاراسته‌ی مۆڕاڵ و ڕۆشنبیریی نوێ. به‌بێ ئاڵوگۆڕی بنه‌ڕه‌تی و ژێرخانیی له بنچینه‌دا شۆڕش واتا و تێگه‌یشتنێك به‌ده‌سته‌وه‌نادات. توندوتیژی نه‌ك ھەر کارێکی شۆڕشگێڕانه نییه، به‌ڵکو کارێکی کۆنه‌په‌رستانه‌شه. شۆڕش سه‌ره‌نجامی ئاڵوگۆڕی قوڵ له بیرکردنه‌وه‌ی مرۆڤه‌کان و گه‌یشتنیان به هۆشیاری نوێیه؛ نه‌ك ده‌سه‌ڵاتی ده‌ستکردی چه‌ك. که‌سانێك که پێیانوایه، ده‌توانن له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م میکانیزمه گه‌وره جه‌نگییەدا به‌ته‌نیا چه‌کدارانه پێبنێنه مه‌یدانی کارەوە، به‌هه‌ڵه‌داچوون. چونکه ده‌بنه هۆی خوێنڕێژییه‌کی بێسوود. من دژی توندوتیژیم، له‌به‌رئه‌وه‌ی که دژی ده‌وڵه‌تم. چونکه له‌ڕاستیدا ده‌وڵه‌ت واته به‌رجه‌سته‌بوونی توندوتیژی ڕێکخراو. به‌ڵام ده‌بێت ئه‌وه‌ش بڵێم، که توندوتیژی وه‌ك ئامرازی پارێزگاریكردن له‌خۆ ڕه‌تناکه‌مه‌وه، ئه‌گه‌ر له هه‌لومه‌رجێکدا به‌سه‌رماندا بسه‌پێنرێت، ده‌بێت په‌نا بۆ توندوتیژی به‌رین، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که من دژی خۆکوژیم.
به‌ڵام ده‌ستبردن بۆ خه‌باتی چه‌کدارانه و کوده‌تاگه‌رانه و سه‌ره‌نجام هه‌لڕه‌خساندن بۆ دوژمن بۆ به‌رپاکردنی گه‌رماوی خوێن، تاکتیکێکی هه‌ڵه‌یه، که هیچ کات پشتیوانی لێ ناکه‌ین. هه‌ڵبه‌ته به‌داخه‌وه ئێمه زۆرمان دیتووه، که که‌سانێك قسه‌ی زلیان له‌باره‌ی خه‌باتی چه‌کدارییه‌وه کردووه، به‌ڵام له ساتی پێویستدا ونبوون و کاره‌که‌یان خستووه‌ته سه‌ر شانی که‌سانی دیكە.
کرۆن ده‌ڵێت “ نابێت ئێمه ته‌نیا به‌دوای خه‌باتی ئابوورییه‌وه بین، به‌ڵکو ده‌بێت په‌ل بۆ خه‌باتی ڕامیاریش بهاوێین”. ئه‌مه هه‌مان شته، که ئێمه ده‌یڵێین. به‌ڵام ئێمه دژی چالاکی پارله‌مانین، ئه‌گینا هه‌ر جۆره خه‌باتێك که له خزمه‌تی هه‌موواندا بێت، جێسه‌رنجی ئێمه‌شه. مانگرتنی گشتی بۆخۆی خه‌باتی ڕامیاریشه و هه‌روا پاگه‌نده‌شە دژی میلیتاریزم. سه‌ندیکا واته چالاکی ڕامیاری. سه‌ندیکالیزم ئامانجێکی ڕامیاریی گه‌وره‌ی خستووه‌ته به‌رده‌م خۆی. له‌نێوبردنی ده‌وڵه‌ت، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سه‌روه‌ری مرۆڤ به‌سه‌ر مرۆڤەوە و ھەڵوەشاندنەوەی ده‌زگه‌كانی بیرۆکراسی. کرۆن پاگه‌نده‌ی ئه‌وه ده‌کات، که نێوه‌ندێتی (سه‌نترالیزم) له پارتی کۆمونیستدا جۆرێکی دیكەیه. نه‌خێر! نێوه‌ندێتی، هه‌ر نێوه‌ندێتییه. له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌یه، که ئێمه ته‌نانه‌ت پرسه مادیی و داراییه‌کانی خۆشمان نێوه‌ندی نه‌کردووه‌ته‌وه و خه‌زێنه‌ی نێوه‌ندی لەنێوماندا بوونی نییه. سه‌ندیکالیستێك، فێدرالیستیشه و من ئه‌وه‌شی ده‌خه‌مه سه‌ر، که شۆڕشگێڕێك ده‌بێت فیدرالیستیش بێت. که‌سێك که خوازیاری سیستەمی ده‌وڵه‌تییه، له هوشیارییه‌وه بێت یا ناهوشیارییه‌وه ئه‌وا خزمه‌ت به کۆنه‌په‌رستی ده‌کات. ئه‌گه‌ر پاگه‌نده‌ی ئه‌وه ده‌که‌ن که جه‌ماوه‌ر ناهوشیار، خۆپه‌رستن و به دوای پرسی مادییه‌وه‌ن؛ ده‌بێت ئه‌وه‌ش بوترێت که‌سانێك که له لوتکه‌ی بڕیاردان هه‌ر له‌م ده‌سته‌یه‌ن و له‌به‌رئه‌وه‌یه که ئێمه خوازیاری له‌نێوچوونی ده‌سه‌ڵاتدارین.
* سۆڤیه‌ت یا سۆڤیه‌ته‌کان ڕێکخستنی دژ به ڕێکخستنی پله‌به‌ندی سه‌ره‌وه بۆ خواره‌وه «Hierarchy»ین، گونجاوترین واژه‌ی هاوواتا له زمانی کوردیدا بۆ ئه‌م واژه ناکوردییه، «ئه‌نجومه‌ن»ه، ئه‌نجومه‌ن له ده‌نگدانی ڕاسته‌وخۆی خه‌ڵکدا پێكدێت و له‌لایه‌ن ده‌نگده‌رانه‌وه هه‌ڵبژێردراوانی نه‌شیاو، لاده‌نرێن. به‌م جۆره ده‌بینین، ئه‌نجومه‌ن (سۆڤیه‌ت) له نێوه‌ڕۆکدا واتایه‌ك پێچه‌وانه‌ی واتای (شورا)ی ئیسلامی ده‌به‌خشێت، که تێیدا ده‌نگده‌ر یا هه‌ڵبژێره‌ر له‌نێوان که‌سانێکی پێشتردیاریکراو به‌پێی مه‌رجه بنچینه‌ییه‌کانی ئیسلام، که له‌سه‌ر بنه‌مای سه‌روه‌ری خوا و کۆیلایه‌تی مرۆڤ «Hierarchy» دارێژراون، ته‌نیا مافی هه‌ڵبژاردنی له نێوان خراپ و خراپتردا هه‌یه. جێی خۆیه‌تی که سۆشیالیسته‌کان له به‌کاربردنی ئه‌و واژانه‌دا ورده‌کاربن و لاسایی و خاترخاترۆکێی چه‌په‌کانی وڵاتانی دراوسێ نه‌که‌ن. (و.كوردی)
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:”Table Normal”;
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:””;
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin:0cm;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:”Times New Roman”;
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}