Hejên
*24î sêptemberî 2010
Beşî yekem
Berayî:
Xwêneranî hêja, ewey ke buwe handerî nûsînî em serincane lemerr pertûkî (gorran û wergoran: cîhanbînîyekî şîkarîy hizrîy û ramyarîy û komellayetîy bo felsefey yeksanîyixwazîy) nûsînî hêja (dara ehmed), daxwazî xudî nûser bû bo serincdan leser pertûkekey, pêş bllawkirdnewey çape nwêyekey. Paş ewey ke serincekanim tewaw bûn, geyiştme ew birrwayey ke baştre allwêrî zanyarî û sernic û rexne le bazneyekî gewretirda bêt, bo ewey xwêneranîş hem le miştumirr û boçûngorrînewekan agadarbin û hem asantir bitwanin beşdarî kara bken, taweku lew rêgewe bitwanîn bestelle hizrîy û aydyolocîyekan bişkênîn û zemîne bo nzîkbûnewe û leyekgeyiştin û beyekdî aşnabûn lebar bkeyn.
Lewêwe ke, min wek soşyalîstêkî azadîxwaz [dje-serwer]êk bawerrm be markisîzm [soşyalîzmî dewlletî] nîye û komunîzmîş ew wênandne, ke markisîstekan le xudî( markis)ewe ta dwa komunîste desellatixwazekan bedestîyanewe dawe, bawerrm pêy nîye û pêmwaye hellewgerrawî efsaney beheşte û ew şêwazî pêgeyiştne û pêdawîstî dewllet û dîktatorî part û destebjêrî komunîst (benêwî prolîtarya) û çonîyetî twanewey dewllet lew komellgeda, aydyalîstaneye û le lêkdanewe û pasawî aydyalîstekan, bo geyiştin be beheşt û berrêweberayetî karubarekanî naw beheşt, deçêt. Eger be wirdî sernicî têzî twanewey dewlletî soşyalîstî bdey, debînît le bûnexwardinî kêşkekanî beheşt deçêt, ke be pêy boçûn û gêrranewekanî naw quran, debne xwardin bo beheştyan û paşan le îskupruskyan kêşke-xwardrawekan çê debnewe û defirrnewe ser lkî dar û drextekan. Aya drustkirdnî dewlletêk û le xowe twanewey le çîroke puçgerayyekanî beheşt naçêt?
Eme sûkayetî nîye, eger bllêm min markisîzm be dunyayîkirdnî ayînekan debînim û bes. Çunke le markisîzimda markis û raberanî paş wî, cêy xwa û peyamberanî degirnewe û debne btî pîroz û xwa ke le ayyekanda nîşaney hoşî serûmroyye û şayanî paşrrewîye, destebjêrî komunîstekan û lenawyanda raberan û îdologekanyan em rêwşiwêne payeberze dagîrdeken û debne mamosta û fermanderî nezanekan ( nezan le dîdgey ewanewe). Paşan qonaxbendî mêjû û şorrş û fermandanyan be şorş û lêkdaneweyan bo şorrş û rollî komunîstekan û partekeyan û pîrozî gutekanyan û dyarîkirdnî drustî û nadrustî her boçûn û hzir û têrrwanêk ya her arezûyyekî mroyî be berawrid be deqe pîrozekan. Dwacar arastekirdnî çarenûsî mrovekan û mêjû bew corey ke çend kesêk hêllkarîyan bo kêşawe û naçarbûn be mildan bew nexşane wek rastîyekî bêçenduçûn. Aya eme hîç cyawazîyekî letek rêrrew (mijhib) û ayînekan heye?
Bem berayye kurtewe, hewilldedem bepêy twanay boçûnî kesîy xom lemerr ew bîrokaney ke nûser benêwî “hizrî nwêy komunîstî” deyanxate berçawman, bxemerrû.
Supasname û çen peyvêk
Nûser le seretay pertûkekeyda supasname û çend peyvêkî wek pêşekî bo pertûkekey nûsîwun, ke paş xwêndnewe û serincdanekey min û ewanî dîke hatuwenete nûsîn. Be xwêndnewey em beşe dîsanewe sernicî dîkem le la drust bûn, lewane:
– cig le hendêk ra û boçûnî serpêyî hendêkyan – zorbeyan erênî bûn,
Min bem têrrwanîney nûser bo ra û boçûnî nerênî hendêk, ke wî be serpêyyane nêwyan debat, leser şêwazî bîrkirdnewey xoy, boçûnî nerênîm le la drustibû. Çunke eme bawtirîn û kontirîn şêwazî bîrkirdnewey naw rewtêkî hizrîye ke wî deyewêt rexne le xewşekanî bigrêt û her em xewşeye buwete hoy dogmibûnî û rêsayî (sûnet) bûnî sêktarîzm le komunîzmî markisîstîda. Katêk ke min rû le kesanêk bnêm û çawerrêy derbrrînî boçûnyan lê bkem, pêwîste bebê hellawardin boçûnekanîşyan be hend werbigrim û le supasnameda sûkayetîyan pê nekem [hendîk ra û boçûnî serpêyî]. Aya eme rengdanewey naagayaney ew boçûne nîye, ke dellêt “ewey letekim hawrra nîye, dujminme”?
Rêkixrawbûnî her rewtêkî nwêş ke lejêr roşnayî ya karîgerîy ew hizre nwêyeda dademezrê natwanê le derewey ya dûr le şêwe rêkixrawubunî komoneyî ke rêkixrawbûnî resenî hzir û felsefey komonîstîye xoy drust bka.
Bedaxewe nûser wek ewanî dîkey pêş xoy le nêwan wajekanî( komun û komon , komunîzm û komonîzm) cyawazî nekirduwe. Lêreda mebestim le barî zmanewanî nûsîneke nîye, çunke ew hewîre awî zor dekşêt, bellku tenya mebestim le rûy (çemk- têgeyiştnî fîlosofîy û watasazî)ewe em dû wajeye be nmûne dehênmewe, ke (komon Common) wek (Common Language, Common-law) be watay (nawkoyî) dêt û (Commune) û (Communism) le rûy watay petî wşewe be watay şarewanî û şarewanîxwazî dên û le rûy ramyarîyewe be watay komellgey yeksan û yeksanîxwazî dên. Pirsyarêk ke lêreda yexeman degrêtewe, boçî hemû rewte komunîstîye markisîstekanî kurdistan xoyan be “komonîst” nawkogera nawdebin, le katêkda ke le 1848 ta henûke nek komunîstekan be dway xallî nawkoyî nêwan tak û grupekanyanda negerrawn, bellku berdewam wek bombî hêşûîy parçe parçe tir bûn û le yektir dûr kewtûnete û leber deselatixwayyan ewendey cengî yektiryan kirduwe, le milyonda yekî ewe cengî sîsteme çînayetîyekeyan nekirduwe, her em hoyeşe away kirduwe, ke hemû mangêk, grupêk le partêk cyabêtewe û hemû sallêk, partokeyek le şar û şaroçkeyeda qut bêtewe.
rêkixrawbûnî amade û banfermayî “hîzbîy”î hîzb û rêkixrawe çep û komonîstîye klasîkîy û benaw nwê û krêkarîyekan ke wek xêl xodenunî, rêkixrawbûnî bê seruberî deste û komelle bçûk bçûk û perşubllawekanî destegerîyekan û enarkîstekan, rêkixrawbûnî boq asay hîzb û layene mzewrekanî soşyal dîmokrat û soşyal eneternasîwnal û soşyal neteweyî û soşyal qerecîy û hendêk le lîbralîyekan ke xoyan be bzavî çep û komonîstîy nawzed deken
Lem nêwhênan û nmûnehênaneweda çend nêw û waje dahênanêk cêy serincin û nakrêt bazyan beserda bidrêt. “Çep û komunîstekan” em dû wajeye le edebyatî markisîstekanda zor car yekî dekrîn û le brî yekdî bekar debrên, hendêk carîş bem core dekrêne deste xuşk û destibray yekdî. Em tîkellkirdne bê rûnkirdneweye, ser le xwêner têkdeden û karî rexnegrîş dijwar deken. Eger çep, heman komunîstekanin, îdî pêdawîstî em dû wajeye le yek riste û yek peregraf û leyek deq û yek cîhanbînîda le kwêdaye? Eger dû ştî cyawazîşn, ez dexwazm hem çepekan bo êmey xwênerî roşn bkenewe, ke pênasey xoyan û komunîstekan çon deken, hem komunistekan, çon pênasey xoyan û çep deken? Mêjû û fîlosofî derkewtinyan bo key û çî degerrêtewe? Dîsanewe eger yek watayan nîye, kamyan paş kamyan derkewtuwe, aya hoy derkewtinî retkirdnewey ewî dîkey pêş xoyetî?
mebest le rêkixrawbûnî bê seruberî deste û komelle bçûk bçûk û perşubllawekan, çîye? Aya nûser xwazyarî nawendêtî rêkixrawbûn û rêkixrawekane û le beramber eweda ke wî be bêserebereyî deyçwênêt, xwazyarî dîspilînî pollayînî le çeşnî partî lênînîstîye? Eger na, aya le nêwan ewey ew be bêserebereyî nêwî debat û nawendgerayî û dîspilînî pollayînda, ellternatîvî dîke şik debat ya dexate rû, kameye û cyawazî letek ewey ke komunîstekanî pêş xoy peyrrewyan kirduwe, çîye?
“destegerîyekan û enarkîstekan” , yekêk le cyawazîye bnerretîyekanî enarkîstekan û markisîstekan çi le praktîk û çi le tîorîda, eweye ke enarkîstekan be drêjayî mêjûy derkewtinyan wek rewtêkî ramyarîy, hewll û koşşyan lepênaw dozînewe û bekarbirdnî mîkanîzimgelêkda buwe, ke ber be destegerî (siktarîzm) bigrrin û yekêk le rexne serekîyekanyan le têrrwanînî markisîstekan, her lew barewe buwe. Çunke destegerî çend hokar û dnederî heye; yekem, paş û pêşî serhelldanî tîorî û prakîk, ke layenarkîstekan be pêçewaney markîstekanewe, tîorî berencamî praktîke.
Duwem, desellatixwazîy û şerre denûk leser plew payey partîy û mîrîy, ke enarkîstekan be pêçewaney markisîstekanewe, hemû pêkhateyek ke ser û xwarî hebêt û takekan beser raber û raberîkrawda dabeş bkat, retdekenewe û her lêreşewe pêkhate quçkeyyekan (hierarchiy) lewane part û mîrayetî û dewllet û rêkixrawe krêkarîye bawekan [ zerd û rîformîstekan] retdekenewe.
Sêyem, giçkeyî grupe enarkîyekan, bo destegerîy (siktarîzm) nagerrêtewe, bellku bo pirsî asayîşî û bergirtin be deselatgerî (Authoritarianism) û pawanixwazîy (dominate) û nawendegerayî (centralism) degerêtewe, herweha grupe enarkîyekan wek kar wçalakî tenya grupî rageyandin û hîç roll û pêgeyekî dîkeyan nîye. Le beramberda take enarkîyekan xoyan le grupe karîye lokallîye corawcorekanda çalakî deken, çunke le beramber rêxkrawey ramyarîy serû xellkîda berterî be grupî cemawerî serbexodakan deden û tenanet bêcge erkî rageyandinî hîç rêwşiwênêkî taybetî be grupekanî xoyan naden û naspêrn.
layene mzewrekanî soşyal dîmokrat, rastîyekey herçendim kird, lem destewajeye tênegeyîştim, aya desteyekî dyarîkrawî naw rewte soşyal-dêmokratekane?
Soşyal eneternasîwnal, em destewajeye betaybet enternasîwnal le nûsînî kurdîda û le hemûy seyirtir lelayen komunîst û roşnibîranewe bew core denûsrêt, ke nek helleye, bellku wawetir le helle watayekî helleyetir bedestewe dedat, ke detwanîn be quriskirdnewey pîtî yekem () ebête “’enternasîwnal” û kem nîn ew kesaney ke le rûy naşarezayyewe le zmane latînî û romanîyekan, ew waje û çemkane bew şêwe derdebrin. Lêreda hîç gleyî le kesanî naşareza nakrêt, bellam nakrêt û natwanrêt dû bere (komunîstekan) û (nûser û rosnibîrekan) le jêr barî rexne û serkone derkeyn. Çunke eger be her komunîstêk bllîyt, sllaw, delêt ême “enternasîwnalîstîn”, destebjêrî roşnibîranîş le hemû riste û peregrafêkda wênay xoyan wek twêjêkî ban û tenanet ban-mrovîş deken.
Eger mebestî komunîstekan û roşnibîran û nûseran, çemkî “nêwneteweyî” bêt, ewa be (înter-Internationalism) destipêdeka. Eger mebestîşyan dje-nasîwnalîsm bêt, ewa be (entî-Anti-nationalism) destipêdeka. Eger mebest lem duwaneş nebêt, ewa derbrrîne giştîye neşarezayaneke “’enternasîwnalîzm” demênêtewe, ke lew bareşda hem be watay pozetîv (soper neteweyî- lay xudî nasîwnalîstekan) û hem be watay nîgetîvî (milhurrî neteweyî- lay dje-nasîwnalîstekan) dêt.
Soşyal qerecîy, sereta wek xwênerêk ke yekem care çemk ya destewajey awa berçawm bkewêt, boye pêmxoşe bzanim bo yekem car key derketuwe û le çi lêkollîneweyekî sosyologî û ramyarîda hatuwe, aya le naw rewende (roma)kanda bzavî soşyalîstî ramyarîy be arastey komellgeyekî soşyalîstî cêgîr hebuwe û heye?
Eger lew narroşnîyaney serewe bguzerêm, ewa lêreda fretir wek sûkayetî deybînim û “qerecî” yekêke lew destewaje bawaney naw zmanî destebjêrîy û deselatixwazaney kurdî, ke wek kutek hemû kat le beramber milnedanî roma“Romis”kan be snûre neteweyyekan û bac û xerac û yasakanî serwerî çînayetî, berizkrawetewe.
Lîbralîyekan, em wajeye, bem şêwe darriştne helle le derkewtinî çemkda drust dekat û çemkî (lîbrall) debête çemkêkî dîke (lîbrrallî), çunke “lîbrallîyekan” tenya detwanêt koy nêwî “lîbrrallî” bêt. Bellam eger bmanewêt hellgranî hizrî (lîbralîzm) le zmanî kurdîda ko bkeynewe, ewa le dû şêwaz beder nîye; lîbralîstekan ya lîbrrallekan.
… ke xoyan be bzavî çep û komonîstîy nawzed deken, ewendey min agadar bim, soşyal- dêmokratekan û soşyal înternasîwnalîstekan [ eger mebestî nûser soşyalîst înternasîwnall bêt] û soşyal neteweyî [ eger mebestî nûser nazîyekan û neteweyye çepekan bêt] lîbrrallekan, nek xoyan be komunîst nazanin, bellku djayetîşî deken û birrwanakem endamanî xwarewe û layengranîşyan helley wa bken û djî partekanî xoyan pagende bo komunîzm bken. Le derewey ew balle çepaney desellatixwazan, dû nêw demênnewe; soşyal qerecîy û enarkîstekan. Wek wtim soşyal qerecîy ya bûnî nîye û dahênrawî nûsere ya eweta min lew barewe zanyarîm nîye. Ewendey degrêtewe ser enarkîyekan, çep nîn û herwa bebê rûnkirdnewe û dyarîkirdnî watay çemkeke, naçne jêrrbarî komunîzm û xoyan be komunîstî azadîxwaz û soşyalîstî azadîxwaz nêwdeben û be dyarîkrawîş arasteyek le enarkîzm xoy be komunîzmî azadîxwaz pênase kirduwe.
Leberewe bêcge lew partaney ke hellgirî paşgirî”komonîst”n, rîzkirdnî ew nêwaney dîke lew peywendeda hîç watabexiş nîye û zyadeye. Îtir nazanim ew rewtaney [ bêcge le soşyal- dêmokrasî ke karl markis û frîdrîş englis hîway xoyan pêwegrêdabû] ke xoyan komunîst nebûn û naşbin, çon twanîwyane bibne rêgir leberdem bzavî komunîstî û bew derdeyan birduwe?
xwêneranî hêja, ew beşaney hêllyan bejêrda kêşrawe, le pertûkî “gorran û wergoran” wergîrawn û bo asankarî û cyakirdneweyan, min hêllm bejêrda kêşawn.