Hejên
*24î sêptemberî 2010
Beşî pêncem
sereta be hoy bargranîy mindall berhemhênan û pê lekurtîdanî jnan (dabeşbûnî sruştîyaney kar) be naçarîy hatote pêş; wate ew karane be jnan spêrdran ke le mall yan şwênî sadey pşûdan û xewtin û dewruberekey hebûn wek bexêwkirdnî mindall û xwardin amadekirdin û karî sadey kiştukallîy û … Hitd, karekanîtrîş wek bedwadagerran û kokirdnewey berî darudrext û gjugya û rawkirdnî ajellan û … Hitd ber pyawan kewtin L32
Pirsyar boç karî nêwmall û mnallbexêwkirdin û çawerrwanmanewey jnan le komellge seretayyekandadabeşbûnî sruştîyaney kar bêt, keçî le ewroda manewey jin lenaw mall û mnallbexêwkirdin hellawardin bêt? Aya ewey ke ew kat pyawan karî nêwmall û xwardin amadekirdinyan be karî xoyan nezanîwe, heman bîrkirdneweye nîye, ke emrroke heyane û emeş bellgey sêksîstîbûnî komellge seretayyekane û bepozetîv nîşandanyan le layen bîryananî komunîstewe, xoy bo xoy rewabînînî hellawardne!. Hewreha eger byanû ewebêt, ke pyawan raw û pasewanîyan kirduwe, dey jnanîş erkî lewe sextiryan leser şan buwe; ke hellgirtnî no mangey kopirpele le zikyanda buwe. Kewate hîç byanûyek nîye, ke sruştîbûnî xwardindrustkirdin û bexêwkirdnî mnall lelayen jnanewe piştîwanî bkat û şanî pyawanî lê xallî bkat. Herwek çon hîç byanûyek nîye, ke ewroke pasawî ewe bdat, jnan karî dereweş bken û karî nêwmallîş her hî jnan bêt!
ew kardabeşkirdneş buwe hoy behêztirkirdnî bîrubazûy pyawan le hî jnan, paşan hendêk kes – lenêw pyawan – behoy ew kareyan û ptir geşesendinî bîrubazûyan le xellkanîtir berhemî zyade û keriste seretayyekanî karkirdinyan dagîrkird û xoyan kirde xawenyan .. (Dabeşbûnî çînayetîyaney kar) hateara; wate komelle xellkêkî kem bûne xawenkar û zorbey xellkîş ke neyantwanî bibne xawenî hîç ştêk zorbey karekanyan xraye serşan û destkewtî karekanîşyan le layen xawendarekanewe zewt dekra .. Tenanet way lêhat kesêk bbête xawenî çendan kes û qonaxî çewsênerî koyleyî destipêbka, lew nêweşda jnan behoy ew bareyan ke le serewe baskra le jêr sayey desellatî çewsêneraney çînayetîy desellatî pyawsalarîyan beserda sepêndra. L 32-33
Be boçûnî min eme tenya birrwa bexohênane ya xorazîkirdne bewey ke twanîbêtman wellamî lawazîyekanî ew têzane bdeynewe. Yekem eger bewe buwaye, debû herdem krêkaran, ke be hoy karewe le xawenkarekan le rûy bazuwewe behêztrin, byantwanyane weçe dway weçe xawendar û desellatdar bin. Herweha be boçûnî min, bûnî cyawazî her le xîll û grupe seretayyekanî yekemda hebuwe û eweş hem behêzî ceste (hendêk pyawan) û hem behêzî mêşkyan (hendêk le jnan û pyawan) rêwşiwênî bantirî pêbexşîwun û efsanekan û ayînekan ke boxoyan dayanhênawn, berhemî behêzî mêşkî kemayetîyek û zallbûnî hêndîk be ser hêndêkî dîkeda le cenge nebrrawekanda, bûn û lew rêgewe serwer û bindest drust bûn û letek rewtî dozînewey kiştukall û berhehênan û geşey rêkxistin û parastinî komellgekan, çînî balladest, le xêzan û xêllewe gorawe bo mîrayetî û bew corey emrro geyiştuwe. Bekurtî çewsanewe û stem be sûdwergirtin le naxohuşyarî û kem derkî û lawazî endamanî dîkey grupekan le mindalldanî grupe seretayyekanda serîhelldawe û ceng û paktawkirdnekanîş wek geşey ew pawanixwazîye seryahelldawe û penayan bo brawe û bawksalarî her hebuwe û mrovsalarî tenya lew nawçaneda hebuwe, ke ewrroke şwênewarî mawe û jnan rêwşiwênî baştiryan heye ya hawtayî û berrêzîy her yeke lew şwênaneda hebuwe, ke be serdemî xêllayetîda têneperrîwun û le kurdistanî xoşmanda şwênewarî le hendêk nawçey zû nîşecêbûda heye. Lem barewe detwanîn bgerrêynewe ser lêkollînewekey xatû margerêt mêd (Margaret Mead) be nêwî sruştî mrov û deselatî kellçer (Human Nature and tijhe Power of culture), ke têyda be berawridî sê komellgey seretayî (Arapesh , Mundugumor , Tichambuli) le herêmî (Papua Niugini) cyawazî rêwşiwênî jnan û pyawanî lew komellgeyanda nîşan dawe.
Dyare ta çewsanewey çînayetîyş mabê rizgaryan nabê .. Çunke çewsanewey ewan le peydabûnî çînekan û çewsanewey çînayetîy serçawey girtuwe, her bew pêyeş ke komunîzm hizrî rizgarîy mrove û ew rizgarîyeş be labirdnî çewsanewey çînayetîy û damezranî komellêkî bê çîn destipêdeka her core desellatêk ke leser binçîney çewsanewey çînayetîy peyda buwe – wek desellatî pyawsalarîy – berew merg rademallê .. Kewate komunîzm take rizgarkerî yekcarekîye bo jnanîş. L33
Lêreda eger be leberçawgirtnî pêşîney hizrî komunîstî û eweş ke lêreda rûn nekrawetewe, komunîstekan rizgargerî jnanin, debêt hîwayan bewe bbestnewe, ke rojgarêk firyadrresekanyan rizgaryan bken. Dîsanewe eme pêçewaney aydyay xorrizgargerî take wek berhemî xudhuşyarî le xebatî yegritûy hawcorekanîda. Be boçûnî min, herwek şٶrriş xallêkî dyarîkra û katjêrêkî danraw nîye, rizgarîş serdemêk nîye, ke serkewtinî destebjêrêkî komunîst snûrekey le serdemî koyletîyan le komellgey çînayetîda dyar bkat. Bellku be pêçewanewe prosêsêkî mêjûîy û rewtêkî drêjmaweye û bew radeyey jnan xohuşyar debnewe û cengî azadbûn û yeksanbûn û dadperwerî deken, bew rade rizgaryan debêt. Mnîş pêmwaye le komellgey çînayetîda mrov be giştî be azadî û yeksanî û dadpeerwey yekcarî ya tewaw nagat, bellam emrro berdî bnaxey sbeênêye û eger emrro ew berde danenêyn, dîwarî sbenînê wişkekellek û bêbnaxe derdeçêt û wek împratorîyekî bolşevîzm le nawewera dadrrimêt.
Herweha wênandinî çewsanewey jnan be hawkêşeyek, ke lelayekî jnan westawn û xwênyan lê detkêt û lelakey dîkewe pyawan be çeqo û qamçîyewe pelamarî jnan deden, boçûnî borcwa-fêmînîstekane. Be boçûnî min çewsanewey jnan beşêke le pêkhatey kultûr û serxanî komellge û sîstemî çînayetî bo payedarmanewey xoy deyparêzît û eger bergirî jnan û pyawanî azadîxwaz le arada nebêt, ewa le komellge ewrupîyekanîşda herawa ke rojane nîolîbrallekan xerîkin destkewte ramyarîy û abûrî û komelayetîyekanî nîwe sedey raburdû le take bindistekan desênnewe, herwaş wek kurdistan zor be asayî û aramî û bê berengarî yasay çend jne pyade dekenewe, herçende le ewrupa le rûy bazirganî sêskîyewe, wate koyletî hawçerxî jnanewe, pyawanî dewlletmend zyatir le çwarjinî berdest û yar û hawser û hademî sêksî û nokeryan heye û nmûneş detwanin sernicî fîlme dokumênterîyekan leser çonyetî jyanî milyonêr û milyardilêrekan le dûrge û mîwanxane pênc estêrekanda, bdeyn û bbînîn ke çon koşkî sermayedaran wek heremseranî koyledaran û paşakan le jnanî sêksifroş û kesayetî şkaw cmeyan dê. Hawkat herwek pyawan le jêr hejmûnî bîrî zallî çînedarakan û kultûr û yasakanda debne kutkî destî sîstemeke, herwaş jnanîş xraptir ew rolle djeşorşîye debînin; bo nmûne eger jnan xoyan be xetekirdnî xoyan hellnestin, ewa rêsa komellayetîyekan hîç rêge be pyawan naden, ta kulegwêzanî rdêntaşînekeyan bedestewe bigrin û kiç û xuşkî xoyan xetene bken, herwaş amade nîn, ew kareş be pyawanî dîke bispêrên. Aya çî rêgrî ewe dekat, ke jnan ew kare [yaxîbûn lew rêsa kultûrîye] neken û daykan û xuşkan û jnanî dîke qsey leser neken? Aya pyawî sêkis nedîtûy kurd detwanêt şewî hawserî ewe dyarî bkat, ke kiç xetene krawe ya na? Eger biştwanêt, ewa bûnî ew parçeye bo xudî pyaw hênde besûde, ke amade nîye, çîdîke bîbrrêt! Ey bo jnan yaxî nabin û hewillnaden, ke neyken? Be boçûnî min ewendey jnan kutek û bizwênerî namuspersitî pyawn, xudî pyawan nîn. Herweha ewe bawk nîye, ke arezûmendî kuştinî kîjollekey bêt, bellku ewe rêsay xêll û desellatî kulltûrî dwakewtuwaney netewe (xêlle yekgirtuwekan)ye, ke wa le bawk û bra dekat, kîjollekey wek mamrêk serbibrêt.
Be boçûnî min, ew boçûnaney nûser tenanet cêy rexney komunîstekanîş debin, ke pyawan be çewsênerî jnan bzanêt. Çunke pyawan herwek jnan le sîstemekda rollî polîs û serbazanêk debînin, ke hawçîn û hawcorekanî xoyan xelltanî xwên deken. Aya leber berjewendî û azadî xoyanewe ewe deken ya leber destemobûn û destbeserîyan lelayen deselatî kultûr û serwerî çîne darakanewe?
Eme heman boçûne ke hemû krêkaran be şorrşigîrr dadenêt, ewe leberçaw nagrêt, ke beheman şêwe krêkaranî karxanekanî çeksazî û teqemenî wek jnanêk ke kîjollekanyan xetene deken, çek û teqemenî kuştinî bo hawçînekanyan berhemdênin! Eger be wirdî sernicî çendêtî locîkbûnî em boçûne bdeyn, debîn, ewe lebîr dekat, ke be heman şêwe ke serwerî çînayetî leser zemîney mildanî zorîney jêrdestan [be nmûne krêkaran] be koylayetî, xoy ragirtuwe, pleçendî û nayeksanî jnan ya bedîwekey dîkeyda cêkewteyî rêsay bawksalarî bemildanî zorîney jnanewe peywende, her bew corey ke hemû jêrdestan nahuşyar û parêzerî sîstemî sermayedarî nîn, herwaş hemû pyawan hellgir û parêzerî rêsay bawksalarî nîn û dananî hemû pyawan wek dujimnanî jnan, aw be aşî borcwa-fêmînîzimda dekat û hemû giştgîrkirdnêk serî le koneparêzîyewe derdeçêt.
Herçende bzavî komunîstî rabridû le seraserî cîhan le yekem hengawîda kêşey jnanî be kêşeyekî gringî xoy zanîwwe û le gorrepanî xebatîşda destkewtî zor meznî le yeksanîykirdnî jnan be pyawan wedestihênawe bellam herwek le zor layenîdî dûçarî ladan û şkist botewe le pirsî jnanîş komellêk helle û kemukurrîy û têrrwanînî nadrustî hebuwe û ke gringitrînyan ewaney xwarewen: L33
Bedaxewe eme wanîye û komunîstekan lenêw soşyalîstekanda detwanim bllêm eger dwahemîn ball nebin yekemîn ball nîn, ke layan le pirsî rizgarî jnan kirduwetewe. Eger berawridî têrrwanînî çarliz forye (François Marie Charles Fourier) û karl markis lemer jnan bkeyn, ke markis, ew (çarliz forye) be xeyallî û nazansitî û wirdeborcwayî û dwakewtûîy tometbarî dekat, be fersex le pêş (karl markis)ewe derkî be rollî azadî jin le geyiştin be soşyalîzimda kirduwe. Be kirdeweş şorşêk (şorrşî oktober) ke çexmaxekey mangirtnî jnan û xopîşandanî jnan bû le fêbrîwerî 1917da, le rusyey bolşevîkîda gorranêkî weha beser jyanyanda nehat û wek hawrrê pyawekanyan her rêwşuynî koylaneyan berkewtewe. Eger paş 70 sall împratorî bolşevîkekan, sernicî rêwşiwênî komellayetî jnan bdeyn, debînin ewe tenya pagende buwe û hîçî dîke. Eger pagende nebuwaye, ewa layenî kem jnanî blokî ewrupay xorhelatî kemtir le jnanî ewrupay xorawa, milyan be leşifroşî û pledûy û koyletî sîksî deda û le emrroşda paşmawey ew azadîye kesîye debînra. Bepêçewanewe ewey min le peywendî nêwan hawsere rusekanî ewrupada deybînim, heman rollî jin û pyawî xorhelatîye û koyletî sêksî ya cênderî lenaw jnanî blokî benaw soşyalîstî caranda fretir cêkewte û be xêrayî perey send leçaw wlatanî dîke. Lem barewe sernicî xwêneran bo fîlme bellgenameyyekan lemerr koyletî hawçerx û koyletî sêksî, ke berçawtirîn dyardey peresendûy naw ew wllataneye, radekêşm.
Eweta nûser xoy dan beweda denêt, ke
1- têrrwanîn bo her kêşeyek betaybetîş bo kêşey jnan ptir têrrwanînêkî pyawane buwe.
Paşan nûser delêt:
2- bestnewey çareserkirdnî kêşey jnan be hellgîrsandinî şorrşî soşyalîstîy be corêk buwe ke zor car cûlandin û birdnepêşewey kêşeke le çwarçêwey komellgey sermayedarîy feramoş bikrê û bo katîtir hellbigîrdirê.
Her ewey ke nûser bexoy lêreda rexney lêdegrêt, keçî peregrafêk pêştir pêy leser dagirtuwe.
Her bew pêyeş ke komunîzm hizrî rizgarîy mrove û ew rizgarîyeş be labirdnî çewsanewey çînayetîy û damezranî komellêkî bê çîn destipêdeka her core desellatêk ke leser binçîney çewsanewey çînayetîy peyda buwe – wek desellatî pyawsalarîy – berew merg rademallê .. Kewate komunîzm take rizgarkerî yekcarekîye bo jnan. L33
Bellam eger pirsekanî wek nejadpersitî û hellawardinî regezî (sêksîzm) û stemî neteweyî û serkutî ayînî, bêcge le pirsî serwerî mrov beser mrovewe, sernic bdeyn, debînîn, ke her lem sîstemeda şyawî çareserkirdnin, bemercêk hêze azadîxwazekan hemelayene (ramyarîy, abûrîy û komellayetîy; kultûrîy, hunerîy, edebîy wrroşnibîrîy) xebat bo lenawbirdnî regurrêşekanyan bken. Eme şyawî cêbecêkirdne, çunke sîstemî sermayedarî lepênaw manewey xoyda amadeye dest le hendêk şit hellgirêt û hendêk rîform bkat, le komellge mroyyekanî ser em goy zemîneda le serdem û şwênî cyawazda eme bedî dekeyn, bekurtî hem allugor le nawewey sîstemeke egerî rûdanî heye û hem weha gorranêk pabendî bûnî hêzî komellayetîye bo sepandinî ew xwastane, wate hêzgirtin û komellayetîbûnewey ew gorane le cêgîrbûnî kultûrîy û bûnebeş le desellatî kultûrîyekanda. Çunke hîç ştêk bebê bûne beşêk le kultûr natwanêt komellayetîy bêtewe û drêje be manewe û peresendinî bdat. Em yasaye deselatîş degrêtewe, çunke eger desellatekan bnemay kultûryan nebêt, hîç kat leberdem narrezayetîye komellayetîyekanda xoyan nagrin û hêzêkî komellayetîş bo piştîwanî û parastinyan peyda nabêt.
5- nebûnî rêkixrawêkî dûr leberjewendîy syasetêkî dyarkraw ke le jnan û pyawanî yeksanîyixwaz pêkhatbê û tenya amancî wedestihênanî mafekanî jnan û yeksanîykirdinyan bê be pyawan. L34
Em xalle, ke pêştirîş leserî dwayn, be boçûnî min, ellternatîvî guncaw û drust nîye. Çunke eger pyawanî azadîxwaz û yeksanîxwaz û dadperweyixwaz, xwazyarî hawxebatî jnan bken, ewa pêwîstîyan be rêkixrawêkî serûcemawerî nîye, bellku le rêkixrawe cemawerî û sendîka û encûmene pîşeyyekanda detwanin pê leser azadî û yeksanî jnan letek xoyan dabgrin. Kewate ewey ke nûser deykate elternatîvî rêkixrawî xohoşyargerîy serbexoy jnan, yekem payey abûrîy û komellayetîy nîye, duwem karayî nîye, çunke natwanêt fşarî abûrî wek mangirtnî giştî û lokallî drust bkat, sêyem bo komelayetîbûnewey şîrazeyekî komellayetîy nîye, weha rêkixrawêk û lebaştirîn barda debête rêkixrawêkî destebjêrîy serû cemawer. Bellam rêkixrawî jnanî xohuşyarîbexiş detwanêt jnan bo beşdarî le bzave komellayetîyekanda han bdat û eger mangirtnî jnanî dayk ya kabanî mall berrê bxat, ke hîç kat pyawan tenanet komunîstekanîş xwazyarî nebûn, ewa komellge dexate jêr fşarewe. Hawkat rêkixrawbûnî jnan le rêkixrawe cemawerîyekanda wek ellternatîvî rêkixrawe komunîstîye destebjêrîyeke, ewa jnan be kirdewe pyawanî hawkarîyan degeyênne pay pêdawîstî yeksanî jin û pyaw, çunke ewkat serkewtinî mangirtin û xopîşandan û narrezayetî krêkaran û fermanberan û xwêndkaran û xanenşînan û kemendaman û bêkaranî pyaw, be amadeyî jnanî hawkar û hawderdyanewe bestirwawetewe û naçar debin, xebat bo yeksanî xoyan û hawkarekanyan bken, taweku ewanîş beşdarî bken û nebne rêgir û hoy herzanîy kar û manşikênî.
Bew core be rastkirdnewey ew helle û kemukurrîyane û bew rêgeçaraney baskran hizrî komunîstî baştirîn û dakokîykertirîn hizre bo rêgey xebatî jnan û wedestihênanî maf û azadîyekanyan, çunke ew hizre cge lewey lenêw rîzekanî xoy beyek çaw seyrî jnan û pyawan deka beramber be komellîş pence leser bçûktirîn cwayêzîy dadenê û bo çareserkirdnîşyan têdekoşê L35
Dîsanewe eme zêderrewîye û eger be ketwarî sernicî têrrwanînî markisîst-fmînîstekan bdeyn, debînîn, ke heman têrwanînî deselatixwazaneyan wek destebjêrêkî şyaw bo deselatdarî le komellgey dahatûda heye û beheman şêwe, jnanî markisîst xoyan be mamostay jnanî dîke dezanin û be kirdewe le hewllî serkirdayetî bzavî jnandan. Rastîyekey min nmûneyekî berçaw nabînim, ke piştrrastî ew boçûney nûser bkatewe.
Xwêneranî hêja, ew beşaney hêllyan bejêrda kêşrawe, le pertûkî “gorran û wergoran” wergîrawn û bo asankarî û cyakirdneweyan, min hêllm bejêrda kêşawn.