Wergêrranî le Allmanîyewe
Çîrokî rûdawekey haymarkit (Haymarket)
Miştumrrî nêw bzûtnewey krêkarî sedey 19 le çend pirsêkda çeqî bestibû, lewane destlekarkêşanewey herewezîyane, ke mangirtnî giştî komellayetî bû bo bedestihênanî daxwazîyekan. Yekêtîyekanî îngiltere le 1î ayarî 1833da 8 katjêr rojanekaryan kirde amancyan û birryarî mangirtnî sertaserîyan da, ke tyayda ştêkî awa netwanra betewawî bhênrêt dî. Sermayedarî pîşesazîy bo bzûtnewey taze pêgritûy krêkarîy djêkî behêz bû, lelayekî dîkewe nasîwnalîzm bezorî berî be hawpiştîye snûrbezênekan degrit.
Paş ewey ke şorşî 1848/1849 be serkutnî borcwazî neteweyî kotayî hat,zorêk le krêkaranî soşyalîst berew emerîka rewyan dekrid. Zorêkyan hzir û bîroke enarkîstîyekanyan letek xoyan birde emerîka, lewê ke jyan û helumercî karkirdin zor xraptir bû le wlatanêk ke lêwey hatbûn. Betaybet le yekemîn qeyranî abûrîy le sallî 1857we ta germey qeyraneke “datepîne gewreke”, le sallî 1883we krêkaran bedest bêkarî û bêserpenayyewe gîrode bûn.
Leberamber bzûtnewey krêkarîy ew katda, le împratorîy taze pêkhênrawî allmanda sallî 1878 yasa komellayetîyekan ”ledjî calakîye metrisîdarekanî soşyal dîmokrasî” pesend kran. Le pêkhênanî komelley nêwneteweyî krêkaran (IAA) lesallî 1872da, soşyaldêmokrat û krêkaranî allman gewretrî hêz bûn. Bem core cêy sersûrrman nîye, ke zorêk lew sedan hezar krêkare allmaneş le emerîka xoyan le yektîyekanda rêkbxen. “Pallewananî kar” (Knightis of Labor) ke sallî 1869 le fîladîlfya pêkhênran, bûne pêşîney “yekêtîye krêkarîyekan”î dwatir.
Pirsî tundutîjî
Le serdemî mangirtnî giştî hêllî şemendeferî1877we, yekêtîyekan cemawerêkî zoryan lî kobûbuwewe, bellam lelayen bekrrîgîrawan û manşikênanî çekdarî nûsîngey (Pinkerton Agenciy) wek pêspirrdrawî sermayedarekan, djayetî dekran. Polîs û mîdyakanîş lem ruwewe rollî xoyan degêrra, bo nmûne ”New York Tribune” awa daway dekrid, ke pêwîste xopîşandanî krêkaranî mangirtû be narincok têkbişkêndirên. Le beramberda wek rêkixrawî çekdarî xoparastin, le hendêk le şarekanî emerîkada yekêtîy “fêrkarîy û encumenî xoparêzî” pêkhênran. Helldestan be rahênanî teqekirdin û rêpêwanî sallyadî komuney parîs. Sallî 1880 “partî soşyalîstî krêkaran” leser pirsî çekdarbûn bû be dû ballewe, ballî rastî parlemanî û ballî çepî şorrşigêrr.
Hawkat le nîwyork enarkîst û nwênerî parlemanî caranî soşyaldêmokratî allman îwhan most Johanin Most nûserî “zansitî cengî şorrşigêrrane” wek “propagendey çalakî”, le şîkago elbêrt pêrsin Albert Parsonis û awgust şpîs August Spies î allmanî nasrawtirîn qsekerî bzûtnewey krêkarîy tundutîj bûn. Şpîs le “rojnamey krêkarî şîkago”î allmanî zmanda karî dekrid û pêrsinis rojnamey “agadarî” Alarmî îngilîzî zmanî derdekrid. Sallî 1883 hedûkyan le şarî Pittisburgih pêkewe letek soşyalîste şorrşigêrrekan û enarkîstekanî dîkeda leser şêwazî mîxaîl bakunîn le nêwneteweyî yekem, komelley nêwneteweyî xellkî zehmetkêş (kesanî krêkar) „International Working People’si Association (IWPA)“yan pêkhêna.
Têkelley enarkîzm û sendîkalîzm ewsa wek “bîrokey şîkago – Chicago Idea ” dexraye rû. Le hejmarêkî zor rojnameda “nêwneteweyî reş” pagendey bo plane şorrşigêrrîyekanî xoy be zmanî allmanî, îngilîzî û çêçî derkird. Betenya le şîgako pênc rojnamey derdekrid, lewane “rojnamey krêkaran – Arbeiter-Zeitung” ke lelayen awgust şpîs, adollf fîşer Adolpih Fischer û mîşayl şvab Michael Sichwab ewe, rojane be tîrajî 6.000 dane derdekra.
Xebat lepênaw 8 katjêr rojanekarda
Sallî 1884 “kongrey yekêtîye fîdrallîyekan û komelle krêkarîyekan” dwatir nasraw be “fîdrasyonî krêkaranî emerîka”î emerîkay bakûrî birryarî da dawakarî 8 kajêr rojanekar wek serxetî nawendîy xebatî dahatû bêt.
Serekîtrîn dawakarî krêkaran kemkirdnewey mawe (katjêr)î kar bû. Her leser eme bû ke krêkaran le yekî ayarî 1886da xebatî xoyan leser kemkirdnewey mawey kar, tundtir kirdewe.
Le yekî ayarî 1886da, zyatir le 340.000 krêkar le emrîka destyan lekar kêşayewe, tenya le şîkagoda hejmarî krêkaranî mangirtû 40.000 kes bû. Çend roj dwatir polîs le meydanî haymarkit Haymarket destyan be reşekujî kird. Serencam lew pêkdadaneda zyatir le 7 kes kujran, lelayekî dîkewe le rageyandnekanî dewlletda rageyênra, ke efserêkî polîs behoy bombî destî enarkîstêkewe kujrawe û herweha 6 polîsî dîke le pêkdadanekanda kujran. Hejmarî brîndaran le herdûla lenêwan 30 ta 40 kes rageyêndra. Kemkirdnewey dû katjêr le ( 10 kajêr zyatrî) rojanekar, bo sendîkalîste enarkîstekan, rîformîstî dehate berçaw, bellam sereray eweş piştîwanyan le kempeyneke dekrid. Dawakarîyek ke le sallî 1960ewe lecêy xoy mabuwewe, debû le yekî ayarî 1886da be mangirtnî sertaserî bsepênrêt. Le şîkago “yekêtî nawendîy krêkaran – Central Labor Union” şemmey pêş 1î ayar xopîşandanêkî gewrey be beşdarî nzîkey 25.000 kes berpakrid. Le xudî yekî ayarda mangirtin le nawende pîşesazîyekanî emerîkada zyatir le 300.000 krêkar, betenya le şîgako 40.000 krêkar destyan le kar kêşayewe û leser şeqamekan 80.000 xopîşander yekyan girtbû.
Pêştir le eprrîllî 1886da le şîkago le karxaney mîkkarmîk MicCormick, ke drewker (maşênî drewkirdin / derase) amade dekra, zorbey krêkarekan leberamber reftarî namrovaney şwênî kar, birryarî mangirtin deden. Ew kat leberamber 12 katjêr rojanekar begşitî 3 dolarî emerîkî dedra, ke mrov deytwanî le çêştxaneyekda tenya êware êwarexwadnêkî hejaraney pê bikrrêt. Xawenkar rêgrî le çûneserkarî têkra krêkarekan dekat, taweku nzîkey 1000 şwênkarî xallî, be koçeranî taze pirr bkatewe, ke le awa barêkda leber dergey karxanekanda bo peydakirdnî kar dewestan. Wêrray bangewazî “rojnamey krêkar”, bo ewey manşikênî nekrêt, hêşta 300 kes bo daxwazî kar xoyan nawnûs kird. Êwarey 1î ayarî 1886 le meydanî haymarkit le şeqamî randollifRandolpih Sitreetî şîkago kobûneeyekî krêkarî kra û ewebû ke mangirtnî çend rojey karxaney mîkkarmîk MicCormick î bedwada hat.
Şîkago 1886
Le 3î ayarda polîs rjaye ew nawe, bo ewey kobûnewey mangirtnî 6.000 xopîşander le nzîkî karxaney mêkkarmîk bllawe pêbkat. Le pêkdadanekanî dwatirda 6 krêkar kujran û zorêk brîndar bûn. Le şewî pêş 4î ayarda hezaran xopîşander bo derbrrînî narrezayetî beramber tundutîjî polîs kobûnewe û berew meydanî haymarkit berêkewtin. Serlenwê polîs hewllî da wek ewey rojî pêşû, be tundutîjî bllawey pê bkat. Sereray eweş karwanî narrezayetî krêkaran twanî berewyêş birrwat û aştîyane têperrî. Parêzgarî şar hêrsin Harrison, ke bexoy lewênderê çawdêrîy asayîşî şarekey dekrid, zû berew mall çuwewe.
Nzîkey 1000 xopîşander, ke zorbeyan krêkarî allmanî bûn, gwêyan le wtardanekan ragirtbû. Demew êware paş ewey enarkîstanî nasraw elbêrt pêrsinis, awgust şpîs û samwêl fîlldin wtarekanyan da, barudoxeke dijwartir bû. Hêzî polîs le kollanekanî dewruberewe be çekewe amadebaş westabû. Herke hewrî baranawî asmanî tenîyewe, zorêk le xopîşanderan şwênî narrezayetîyekeyan cêhêşt, tenya nzîkey 300 kes le wênderê manewe.
Kemêk pêş kotayîhatnî qsekanî awgust şpîs, pişkênerî polîs bonfîlld Bonfield fermanî hêrişbirdin dedat. 200 polîs berew otomebêlî sekoy qsekirdneke kewtnerrê û çwarlayan girt, katêk ke bombeke helldaye nêwendî xellkeke. Destbecê paş teqîneweke, polîs destî be teqekirdin le krêkarekan kird. Le şwênî rûdawekeda polîsêk kujra û şeş krêkar dwatir behoy brîndarbûnyanewe mirdin. Ewey ke wtarderekan wek enarkîst nasrawbûn, polîs û rageyandin awayan lêkdayewe, ke rûdaweke hêrşêkî enarkîstîye bo ser polîs. Herçend lelayen dadgewe hîç bellgeyek bo weha peywendîyek netwanra bixrêne rû.
Sereray ewey ke lew sawe ta henûkeş hîç kes wek hellderî bombeke nenasrawe, keçî 8 kes , kesanêk ke beşdarî rêkxistinî mangirtneke bûn, skallayan leser tomar kra û le ogustî 1886da tawanbar kran. Herçende tenanet bellgey beşdarnebûn û tawanbarnebûnyan hebû, dadwer cozîf garî Joseph Gary be tawanbarî nasandin, gwaye bombhelldereke leser bnemay boçûnî enarkîstaney em kesane bekareke hestawe. Leser ew bnemaye ewan tawanbarn, herwek ewey ke bexoyan be hêrşeke hestabin. Şayanî base xercî parêzerî tawanbarkrawan, nzîkey 50.0000 dolar bû, ke le parey komekî hawpiştî le hemû layekî cîhanewe dabîn kra.
Szadrawan gyorg êngil Georg Engel (nîgarkîş xellkî kasll- allman) , samwêl fîlldin Samuel Fielden (krêkarî barkirdin xellkî lenkişeyr – îngland) , adollf fîşer Adolpih Fischer (capger xellkî brêmin – alman) , luys lîng Louis Lingig (dartaş xellkî manhaym-allman) , oskar nêbe Oscar Neebe (lulekîş xellkî nîwyork, ta serdemî lawî le kasll jyawe) , elbêrt pêrsinis Albert Parsonis (capger xellkî alabama) , mîşayl şvab Michael Sichwab (pertûkçin xellkî unterifrankîn- allman) , awgust şpîsAugust Spies (mobîldaner xellkî hêsn- alman). Paş dadgeyîkirdnêkî rwalletîyane (şanogerîyane) be bellgey dorînewe, lelayen lêjneyekî swêndxorî saxtewe be lesêdaredan sza dran. Herweha oskar nêbe be 15 sall zîndanî sza dra. Luys lîng le jûrî zîndanda behoy demanceyekî beqacax bedestihênraw xokujî kird û layekî serî hellteqand. Dadge û deselatdaran bezor ew brrareyan sepand û daway pêdaçûnewey birryareke le seretay novemberî 1887da lelayen dadgey balawe retkrayewe.
Szay lesêdaredanî samwêl fîlldin û mîşayl şvab lelayen fermandarOgelisbiy ewe gorrdra be szay zîndanî hemîşeyî. Êngil, fîşer, pêrsinis û sişpîs le rêkewtî 11î novemberî 1887 le zîndanî Cook Countiy lesêdare dran. Sedan hezar kes le rêpêwanî narrezayetî û begorrispardinî lesêdaredrawanda le gorristanî valldhaym Waldheim le ( Forest Park Illinois) beşdarîyan kird. Robêrt raytsîll Robert Reitzel î enarkîst xellkî badin Baden, bew bonewe wtarêkî xwêndewe. Le sallî 1893we lem gorristane, peykerêkî yadawey bo qurbanyanî rûdawekey haymarkit danrawe.
Herweha le sallî 1893da her sê zîndanî, fîlldin , nêbe û şvab lelayen fermandar (parêzgar) con alltigêlld Johin Altgeld we be bêtawan û qurbanî dadge nasran û lêburdyan bo derçû. ( Sallî 1936 desteyekî lêkollînewe bew serencame geyişt, ke hemû 8 szadraweke bêtawan bûn). Oskar nêbe paş azadkirdnî wek pêştir le bzavî krêkarîda çalak mayewe. Dwatir buwe endamî krêkaranî pîşesazîy cîhan ( IWW – Industrial Workers of the Worlid ) û le mîtîngî 1î ayarî 1906î şîkagoda qsekerî yekem bû. Nêbe sallî 1916 mird û le gorristanî valldhaym letenîşt peykerî yadawerî “gyanbextikrawanî haymarkit”da bexak spêrdra.
Paşan, sererray eweş, szake û cêbecêkirdnekey bûne handerî narrezayetî berdewamî bzûtnewey krêkarî le sertaserî cîhanda. 1888 fêdrasîyonî krêkaranî emerîka ( American Federation of Labor – AFL) birryarî da 1î ayarî 1890 bikrête rojî xebat bo sepandinî 8 katjêr rojanekar. Herçende ke le allman partî soşyaldêmokrat djî bangewazî mangirtnî giştî bû, le hemû şarekan mangirtin û kobûnewey cemawerî berpakran. Zyatir le 100.000 krêkar beşdarîyan têdda kird, betaybet şarî hamburg Hamburg.
Dwacar kongrey damezrandinî “rojnamey nêwneteweyî” soşyaldêmokrat le sallî 1889da birryarî da 1î ayarî bikrête “rojî xebatî” salaney bzûtnewey krêkarî û lew katewe em roje be kobûnewey cemawerî û mangirtin destî pêkirduwe. Bellam herweha her le destipêkewe lenaw bzûtnewekeda rexneş le1î ayar hebû: le ferense le sallî 1892da hejmarêkî zor le enarkîstekan rexneyan lew kempeyne girt, lewane sîbastyan forê Sebastien Faure, wtî “çîtir eme rojêkî şorrşigêrrane nîye, bellku sekoyekî destemokrawe bo hellbjardinî deselatixwazan, ta lerrêgey dengî krêkaranewe bo parleman hellbibjêrdirên”. Sallî 1893 le kongrey yekêtîye krêkarîyekanda le marsêl Marseille carêkî dîke arastey xebatkaranî 1î ayar wek rojî mangirtnî giştî pêdagrî leser krayewe, ştêk ke zyatir dabrranî le partî soşya dêmokrat wawetir berewpîş bird. Dwatir sallî 1896 katêk ke endamanî enarkîst le nêwneteweyî duwemda le lenden leber retkirdnewey parlemantarîzm derkran, ew lêkdabrane frawantir bû.
Hawpiştî nêwneteweyî lebrî nasîwnalîzmî xocêy
Ewrroke bo zorîney zorî krêkaranî krêkirte (pabend be mûçe), 1î ayar watayekî zor nabexşêt. Zor demêke çîtir “rojî xebatî çînayetî” nîye. Lebrî ewe 1î ayar bo zorêk helêkî guncawe bo geştêkî xêzanî bo naw sewzayî (park û baxî kenar şar), ya lewaneye bo vursit [qîmeyekî xoşekrawe bo birjandin] xwardin le cejnî serşeqamî konfîdrasyonî yekêtîyekanî allman (DiGB). Lewênderê wtarî frîwderaney seranî yekêtîyekan, ewaney ke lebarey “hawpeymanî lepênaw kar ” letek xawenkaran wek pêdawîstî û hengawnan bo pêşewe, qse deken, pexiş dekrêt.
Bo ew mebeste seranî yekêtîyekanî (DiGB) parêzgarî le “allmanya” be hemû hêze nasîwnalîstekanîyewe leberamber kêbrikêy wllatanî krê kem (kar herzan)î orupay xorhelatî û asya, deken. Tenanet eme wawetir derrwat, ke (IG BAU ) pêkewe letek karbedistanî gumrig deçne şwênekanî karkirdin (xanû û telarkirdnewe), taweku karî tomarnekraw (reş) û şêwekanî dîkey karkirdnî nayasayî lenawbern. Konfîdrasyonî yekêtîyekanî allman lepênaw dabînkirdnî berjewendî endamanî, beşêweyekî serekî krêkaranî şareza, be parastinî pley mûçe û mafî xanenşînî, nwênerayetî dekat. Bo beşêkî rû le zyadî xellk, ewaney ke le derewey pley mûçe ( nacêgîr/ nayasayî)n, 1î ayar behîç şêweyek rojî pşû nîye û padaştî pşûyan bernakewêt.
Şeqam xawêngeran, qapşoran û serpeştîgeranî mnallan û pîran, çayçî û qaweçîyan, krêkaranî fermangekan- berdewam zotir kare pêwîstekanî komellge behoy krêkarî qerizkrawewe (krêkarî katîy wergîraw le nûsîneganî kar), nîwekaran ya yek yoro karewe pirr dekrênewe. Karî zoremlêyaney dewlletî lelayen ARGE (grupî kar) û fşarî krêy kemî bazarewe leşkirî “karkeranî hejar” le allmanya deseber deken. Bo yekemîn car paş duwemîn cengî cîhanî duwemewe, beşêkî danîştwan naçar krawn û xrawnete jêr hêllî hejarî, lew şwênaney ke demêke “prrolîtaryay byanî”î (be derbrrînî “yekêtî polîs”) lêye. Bo ewey xebat djî weha barêk rojane berrêbxirêt, erkî yekêtîyekane. Dey eger DiGB neykat, ewa ême bexoman deykeyn!
Çîrokî (beşdarîy komellayetî)
Hawpeymanî çînayetî konfîdrasyonî yekêtîyekanî allman rîsa [sunnetî] xoy heye : sallî 1920 le komarî vaymarerWeimarer da yasay şurakanî karxaney împratorî allman pesend kra. Paş cengî dorawî yekemî cîhanî (1914-1918) û şorrşî novemberî krêkaran – û şurakanî serbazan (1918/19) soşyaldêmokratî û yekêtîyekanî wek destebjêrî serwer xoyan sepand. Her ew soşyaldêmokrate, sallî 1914 dengî be cengî împratorîy da, taweku dîsanewe lelayen hêze koneperistekanewe wek “nanîştmanî” sûkayetîyan pênekrêt.
Raberranî partî soşyaldêmokrat alman îbêrt Ebert û noske Noske deyanewîst beşî xoyan le wlatanî dagîrkraw “şwênêk leber xoretaw” bipçrrin, lew ruwewe yekêtîye soşyaldêmokratekanîş lewpênaweda amadebûn, le katî cengî împiryalîstaneda dem û dest û pê bestraw bin. Em guncane çînayetîye wek “hudne” buwete sîmbullî myancîkarîy û harîkarîy (corporatism) yekêtîyekan. Împrator (qeyserî prus) be befermînasîn le “yasay komekîy xizmetguzarîye nîştmanîyekan”î 1916da supasguzarî kirdin. Le rêkewtinnamey stînîs lêgîyn Stinnes-Legien nêwan encumenî nawendîy kar (ZAG) letek pîşesazîda serlenwê le salanî 1918 ta 1924 gyanî sazişkaranî tebayî çînayetî yekêtîyekan xoy derdexatewe.
1919 : rojî Pşû û reşekujî
Letek serkewtinî soşyaldêmokratî le komarî vaymer Weimarer da, sallî 1919 îtir rojî 1î ayar kra be pşû “rojî cejnî nîştmanî”. Bo ewey çîtir yadawerî kuştarî mangirtne cemawerîyekey 1886 lepênaw 8 katjêr rojanekarda, nebêt. Soşyaldêmokratekan deyanuyist pşûyekî yasayyaney dewlletîy, wek “ballatrîn amanc parastinî krêkaran û aştî cîhanîy hemîşe dabînkraw” nîşan bden. Debû eme bbête “amrazêk bo yekgirtin û tebayî tewawî gel”.
Le yekemîn 1î ayarî be pşûkrawî sallî 1919da komarî şorrşigêrrî mîwnîx (Münich) lelayen supa û faşîstekanewe serkutkra, sedan krêkar kujran. Hezaran zîndanî kran û be kuştin ya zîndanî hemîşeyî sza dran. Soşyaldêmokratî tirsî ewey hebû, ke le sallanî dahatûşda em roje dûbare bbête rojêkî xwênawî pêkdadan letek krêkaranda. Her leberewe ew “rojî cejnî nîştmanî”ye destbecê hellweşênrayewe, bellam sereray eweş le zor beşî (komarî vaymer)da rojî 1î ayar be rojî pşû mayewe.
Le eprrîllî 1920da mîrayetî soşyaldêmokrat rêgey da be komekî hêzî parêzgarîy nîştmanî (Reichiswehir) û supay faşîstî, raperrînî krêkaranî nawçey (Ruhirgebiet) kuştubirr bikrêt û piştîwanî le bkujan kird. Ew hêze serbazîyaney, ke “lepênaw qeyser û nîştman” şorrşî novemberî 1918yan serkutkird, serlenwê be çawpoşî mîrayetî soşyaldêmokrat, bzûtnewey dje faşîstaney krêkaranyan xelltanî xwên kird. Bellam soşyaldêmokratî û yekêtîyekanyan lew asteda nebûn ezmûn webgrin û ber be hellkişanî soşyalîzmî neteweyî bigrin.
Le sallî 1924ewe xopîşandanekanî 1î ayar leser şeqamekan (le derewe) qedexe bûn, leberewe lew salaneda hîç ştêkî awa nehatuwete rûdan. Sallî 1929 le weha barêkda serokî polîsî bêrlîn Zörgiebel xopîşandanî 1î ayarî serkut kird, bo ewey ber be mangirtnî rojî 2î ayar, ke partî komunîstî allmanyan (KiPD) raygeyandibû, bigrêt. Le (berlîn) paytextî prus, lewê ke 1î ayar (bepêçewaney beşekanî dîkey dewlletî nîştmanî allman)ewe em roje pşû nebû, nzîkey 8 hezar krêkar le gerrekekanî vêdîng û noyklîn Wedding , Neuköllin xopîşandanî 1î ayaryan berpakrid. Herçende ke partî soşyaldêmokratî allman tenya xwazyarî berpakirdnî kobûnewey naw hollekan bû, soşyaldêmokratîk kujra, leser ewey ke neyuyistuwe destbecê pencerekey dabxat. Serokî polîs Zörgiebel î soşyaldêmokrat barî naasayî rageyand û le dû rojî dwatirda hemû xopîşandan û kobûnewekanî mangirtnî be çekî qursî wek doşke serkut kird. 30 kes le nzîkey 25 hezarî xopîşanderî bêçek kujran û sedan kesîş brîndar kran.
Soşyaldêmokratî û konfîdrallî giştî yekêtîyekanî allman (ADGiB)
Şalyarî karî ewsay wlat tyodor laypart Theodor Leipart (damezrênerî “dêmokratî abûrî”î borcwazî) le sallî 1921ewe serokî konfîdrallî giştîy yekêtîyekanî allman (ADGiB) bû. Be druşmekey “rêkixraw, xopîşandan nîye!” laypart hellwêstî xoparîzaney natundutîjî beramber nazîyekan nîşanda û zorîş têkoşa, taweku berhellsitî dje faşîstaney krêkaran serkewtû nebêt.
Paş desellatispardin be serokşalyaranî dewlletî nîştmanî allman adolf hîtler Adolf Hitler le 1933da, laypart hewllêkî nakamî da yekêtîyekanî allman bdate pall mîrayetî yasayî nazî. Le tirsî lenabirdnî yekêtîyekan, ew le djî ramyarîy mangirtnî cemawerî le qsekirdin berdewan bû û be derbrrînî narrezayetî zarekî û bêlayenîy ramyaryaney partîy, piştî têkrid.
Dîktatorî nazîy û kulturî kar (karperestî)
Le 19. Eprrîllî 1933da konfîdrasyonî giştî yekêtîyekanî allman ADGiB rayangeyand, erkî ser şanî endamanî yekêtîyekane, ke le cejnîy dewlletîy ayarda beşdarî bken. Konfîdrasyonî giştî yekêtîyekanî allman daway le dewllet kird, ke “hêzî kar betewawetî bbête beşêk le dewllet”î partî dîktatorî nasîwnal soşyalîst (soşyal neteweyî). Le 1î ayarî 1933da beşêkî endamanî yekêtîyekan letek nazîyekan bekirdewe rêpêwanyan kird. Le bêrlîn leberdem yek milyon allmanîda hîtler raygeyand “sîmbulî xebatî çînayetî û mlimlanê û rûberrûbûnewey berdewam, dîsanewe debêtewe be sîmbullî yekêtî balla û sernicrrakêşî netewe”. Îtir dje culekebûn û dje komunîstibûn krane ayînamey dewllet.
Le rojî duwemda (02.05.1933) nazîyekan behoy “komîtekanî çalakî bo parastî hêzî karî allmanî- Aktioniskomitee zum Sichutze der deutischen Arbeit”ewe komelle krêkarîyekan, binke û parey yekêtîyekan destyan beserda gîra û seranî yekêtîyekan (wek tîodor laypart) le “zîndanî çawdêrîy” axênran û eşkence dran û hendêkyan kujran.
Nasîwnal soşyalîstekan (nazîyekan) lerrêy zorewe xebatî çînayetîyan lenêwbird û be “têkoşanî nejadî”î cêgeyan girtewe. Lecêy beşdarîy û dengdarîy krêkaran le karxaneda, “raberî karxane” û “berey karî allman(DAF) “yan dana. Hemû krêkaran wek “wefadarî” krane endamî zoremlêyaney berey karî allmanî (DAF) û encumene sertaserîyekanî krêkaran û karmendan krane yekêtî yekeyî [tak yekêtî – single union].
Mafî mangirtin hellweşînrayewe û debû “birrwapêkrawanî kar- Trustees of the work” wek myancîkar le miştumrrekanda aştî komellayetî lenêwan xawenkar û hêzî krêkaranda le şwênekanî karda dabîn bken. Debû hemû sallêk bo 12 mang 1î ayar naw bnên û rastewxo lejêr feamanî şalyarîy karî dewlletî allmanda bûn. “Rojî xebatî çînî krêkar” î caran krabuwe sîmbullî “karî dahênerane” wek “nîşaney hawpiştî neteweyî” le “şoşyalîzmî neteweyî”da.
Le sallî 1934ewe 1î ayar çîtir hîç peywendîyekî be çînî krêkarewe nemabû û nawî nra bû “rojî pşûy nîştmanî netewey allman”. Debû be razandnewey drextî ayarî maypoles , goranîbêjîy, karwanî trumbêl û rpêwanî serbazîy,1î ayar wek cejnî neteweyî bête beşî serekî le aydyolocî şoşyalîzmî neteweyî (NiS). Le zor şwênda wek lasayîkirdnewey pêşengîy bêrlîn le 1î ayarî 1933da, tenanet drextyan deçand, ewey ke pêyan dewt “darberrûy hîtler”. Hawkat nazîyekan be tîror û rawnan paşmawey bzûtnewey krrîkarîy (allmanya û nemsa)yan serkutkird. Zorêk le urdûgekanî qellaçokirdinda letek cûlekekan û “nakomellayetîyekan – Asozialen (le rwangey nazîyekanewe)” behoy karî zoremlêwe lenaw bran. Berrêkewt nebû, ke leser dergey urdûgey qellaçokirdnî daxaw Dachau , druşmî : “kar mrov azad dekat – !Arbeit machit frei” nûsrabû. Em bare berdewam debêt ta ew katey ke hêzekanî berey dij lepês hemûyanewe yekêtî sovyet û dewllete yekgirtuwekanî emerîka le 8î may 1945da kotayî be dîktatorîy soşyalîzmî neteweyî dehênin.
Yekî ayar paş 1945
Le sallî 1946da 1î ayar wek rojî pşû lelayen hêzekanî hawpeymananewe be fermî nasra. Bellam hêştake detwanra bangewaz û kobûnewe ayarîyekan bertesk bikrên. Emrroke le allmanya yekî ayar rojî pşûy yasayî û parrêzrawe. Le rûy yasayyewe pirsêkî herêmîye, bo nmûne le herêmî nord rayn vêstfaln NRiW em roje nawî ” rojî pabendibûne be azadî û aştî û dadperwerî komellayetî, tebayî nêwneteweyî û rêzî mrovayetî”.
Le dewlletekanî sermayedarî dewlletî blokî xorhellatîda, rojî yekî ayar wek “xebatî nêwneteweyî û rojî pşûy xellkî krêkar bo aştî û soşyalîzm” lelayen fermanrrewaye markisîst-lênînîstekanewe dyarî krabû. Beşdarîkirdin le rêpêwane serbazîyekanda be berdem rîzî endamanî part û mîwanekanyanda, erkî bêçenduçûnî krêkaran û xwêndkaran bû. Wek sîmbulî 1î ayar gullemêxekêkî sûr pêşkeş dekra ya wek yadawerîy serkutkranî bzûtnewe krêkarîyekan dadenra.
Yekî ayar wek nîşaney djekomunîstaney xoraawa
Pap pîwsî dwazdehem Pius XII ke leserdemî kargêrrîyekeyda le sallî 1939we bebê rexne çawpoşî le faşîzm kirdbû, le sallî1955da 1î ayarî wek yadawerî îwsifî pîroz (bawkî ‘îsî) rageyand, ke gwaye dartaş buwe.
Le seretay heştakanî sedey raburdû [sedey bîst]ewe le bêrlîn-î xorawayî (BiRD) yekî ayar buwete sîmbulî cengî mîlîşyayî serşeqamekan lenêwan otonomekan [xudmuxtarekan] û polîs. Ke têyda sengerbendî ceng û zyangeyandin, beşêweyekî serekî le gerrekî kroytisbêrg Kreuzberg rûdeden, herwa beradeyek danîştwanî ew gerreke û kesanî dîkey ke le şwênekanî dîkewe hatûn, çalakane beşdarî têda deken. Bezorî êware xopîşandanî çepe radîkallekan, hel bo tundutîjî polîs û pêkdadanekanî dwatir derrexsênin.
Le sallî 1911ewe le hendêk şarî orupîda rêpîwanî “rojî ayarî orupa- EuroMayday ” wek ellternatîvî ramyarîy bo cejne şeqamîyekanî konfîdrallîy yekêtîyekanî allmanDiGB berpa derkirên. Çalakan deyanewêt le wênay rîzbendî reş û ahengigêran be papmuzîk û poşakî rengawrrengî berhellistkarî krêkaranî narrêkixraw û nacêgîr, dûrî bigrin.
Ewroke le allmanya, nemsa û beşêkî suyisra 1î ayar rojî pşûy fermîye, herweha le wllatanî wek brazîl, çayna, fînlend, ferense, yonan, îtalya, meksîko, koryay bakûrîy, potugal, rusya, suyd, tayland, turkye, ‘îraq û hedêk wllatî dîke pşûy fermîye. Sereray eweş hêştake le hendîk wllatda xopîşandane ayarîyekan qedexe dekrên û bo serkewtyan rêge be tundutîjî polîs û girtin dedrêt. Bellam zorbey xopîşandane ayarîyekan lejêr karayî bzûtnewey sûnetîy krêkaran û komunîstekan û beradeyek parte soşyaldêmokratekanda, lenaw ramyarîy nwênerayetî û parelemanda xoyan guncanduwe.
Ewrroke çîtir “bazirganekan û pêşrrewanî bazar”, bo ewey krêkaran aram û xaw bkenewe, pêwîstyan be 1î ayar nîye. Ew kare yeke yekêtîyekan [yekêtîye pîşeyyekan]î konfîdrallîy yekêtîyekanî allman DiGB xobexoyî encamyan dawe. Herdem berdeam hewll drawe, 1î ayar wek pşûy ferrmîy hellweşênrêtewe, bo ewey lem rojeşda wek asayî û bebê padaştî zyadey kar, kar bikrêt.
Bellam çi pşû bêt yan na: ewe tenya mangirtnî hawpiştî, baykot û xebatî rastewxon, ke hemû rojîk dekene 1î ayar!
Sendîkay enarkîstî kolln / bon
Hittp://anarchosyindikalismus.org
Serçawekan:
– hafbrod, maykill : “mangirtnî giştî, 8 katjêr rojanekar û yekî ayar. Gencîney bzûtnewey radîkallî krêkarî”, amadekirdnî blakbokis , bîlîfîld 1997
Halfbrodt, Michael: „Generalstreik, Achtstundentag und Erster Mai. Ein Kapitel aus der radikalen Arbeiterbewegung“, Edition Blackbox, Bielefeld 1997
– karasêk, horsit: “haymarkit, enarkîste allmanekanî şîkago. Wte û jyanname.” capkrawî klaws vaginbax, bêrlîn 1973
Karasek, Horst (Hg.): “Haymarket. Die deutschen Anarchisten von Chicago. Reden und Lebensläufe.” Verlag Klaus Wagenbach, Berlin 1973