Enarkosendîkalîzm paş Cengî Cîhanî yekem
Paş cengî cîhanî yekem, danîştwanî orupa letek barudoxêkî taze rûberrû bûn. Mîrîyekanî pêşûtrî orupay nêwendî rûxabûn. Rusye le demî şorrşêkda bû, ke hîç kes neydezanî serencamekey çî debêt. Şorrşî rusye karayî leser hemû krêkaranî wllatanî dîke danabû. Ewan pêyanwabû, ke orupa le barudoxêkî şorrşigêrranedaye û eger netwanin ew şorrşe be serencamêkî yeklayîkerewe bgeyênin, bo sallanêkî dûrudrêj hîwabrraw debin. Leberewe ewan bezorî hîwayan be şorrşî rusyewe grêdabû û be destipêkirdnî serdemêkî nwêy mêjûîy orupayan dezanî. Sallî 1919 partî bolşevîk, ke le rusye desellatî girtbuwedest, bo pêkhênanî nêwneteweyyekî nwê, hemû rêkixrawe krêkarîye şorrşigêrrekanî cîhanî bo beşdarîkirdin le kongreyekda le mosko bangewazkird. Ew kat tenya le çend wllatêkda partî komunîst hebû, bellam rêkixrawe yekêtîygerakan le wllatanî îspanya, purtugal, ferense, îtalya, hollend, suyd, allmanya, brîtanya û wllatanî bakûr û başûrî emerîka hebûn û le hendêkyanda zor kara bûn. Leberewe yekêk le gringitrîn bernamekanî lênîn û hawrrakanî, gorrînî ew rêkixrawane bû, be arastey berjewendî xoyan. Bem core bû, ke nzîkey hemû enarkosendîkalîstekanî orupa le hawînî 1920da bo yekemîn kongrey damezrênerî ” nêwneteweyî sêyem ” mîwanîkran.
Bellam ştêk ke nêrdrawanî yekêtîgera şorrşigêrrekan le rusye dîtyan, ştêk nebû, ke harîkarî letek komunîstekan lwaw ya tenanet xwazraw wênabkirêt. Dîktatorî prrolîtarya ew katîş nêwerrokî rasteqîney xoy nîşandeda. Zîndanekan pirrbûn le soşyalîstanî ser be fêrgekanî dîke û zorêk le enarkîstekan û yekêtîgerakanîş zîndanîkrabûn. Bellam le hemûy gringtir, zor be roşnî dyarbû, ke fermanirrwa tazekan be hîç şêweyek twanay nojenkirdneweyekî soşyalîstîy rastîneyan nîye. Payerrêjî dîktatorasayaney nêwneteweyî sêyem û hewilldan bo gorrînî serapay bzavî krêkarîy orupa be amrazêk bo ramkarîyekanî dewlletî bollşevîkî le peywendîye derekîyekanda, bexêrayî enarkosendîkalîstekanî têgeyand, ke le nêwneteweyî sêyemda cêyek bo ewan nîye. Leberewe, le kongrey moskoda pêşnyarkra le pall nêwneteweyî sêyemda “yekêtîyekî nêwneteweyî” le yekêtîye pîşeyye şorşigêrrekanîş pêkbihênrêt, ke têyda hemû rêkixrawe yekêtîgerakan, be her rwangeyekewe ke heyane, cêy xoyan têyda hebêt. Nwêneranî yekêtîgerakan bem pêşnyare razî bûn, bellam katê ke komunîstekan wîstyan ew rêkixrawe paşkoy nîwneteweyî sêem bêt, enarkosendîkalîstekan pêşnyarekey xoyan kşande dwawe.
Le dêsemberî 1920da, enarkosendîkalîstekan le konifransêkî nêwneteweyîda le berlîn kobûnewe, taweku lemerr berxurdyan letek kongrey nêwneteweyî sûrî yekêtîye pîşeyyekan birryarbden, ke birryarbû sallî dahatû le mosko berpabkirêt. Konifranseke leser mercdanan bo beşdarî yekêtîgerakan lew rêkixraweda rêkkewtin. Gringitrînî ew hewt merce emane bûn; serbexoyî tewawî bzûtneweke le parte ramyarîyekan dabîn bkat û peygîrî leser ew rwangeye bikrêt; nojenkirdnewey komellge tenya le rêgey rêkixrawbûnî abûrîyaney xudî çînî berhemhênewe le twanada heye. Le kongrey moskoy sallî dwatirda, rêkixrawe yekêtîgerakan kemayetî bûn. Yekêtî nêwendî yekêtîye pîşeyyekanî rusye, beser hemû culanewekeda zallbû û herçî dewîst, pesendîyandekrid. Le oktoberî 1921da, kongrey yekêtîgerakan le dîwsildorf Düsseldorf î allmanya berpa kra û kobûnewey nêwneteweyî dîke bo sallî dahatû le berlîn bernamerrêjî kran. Kobûneweke le 25î dêsemberî 1922 ta 02î cênîwerî 1923 drêjeykêşa. Ew rêkixrawaney ke beşdarbûn, brîtî bûn le erjentîn: fîdrasyonî herêmî obrêray erjentîn Federacion Obrera Regional Argentina be nwênerayetî 200.000 endam. Çîlî: rêkixrawî krêkaranî pîşesazî cîhan Industrial Workers of the Worlid be nwênerayetî 20.000 endam. Danîmark: yekêtî propagendey yekêtîgerayî Union for Unionist Propaganda be nwênerayetî 600 endam. Allmanya: yekêtî krêkaranî azad Freie Arbeiter Union be nwênerayetî 120.000 endam. Hollemde: skirtaryatî sertaserî krêkaran National Arbeidis Sekretariat be nwênerayetî 22.500 endam. Îtalya: yekêtî sendîkayî îtalyaUnione Sindicale Italiana be nwênerayetî 500.000 endam. Meksîko: konfîdrasyonî giştî krêkaran. Neruyj: fîdrasyonî sendîkalîstî norsik be nwênerayetî 20.000 endam. Purtugal: konfîdrasyonî giştî krêkaran Confederacao Geral do Trabalho be nwênerayetî 150.000 endam. Suyd: rêkixrawî nêwendî krêkaranî suyd be nwênerayetî 32.000 endam. Espanya: lew kateda CiNT be tundî serqallî xebatêkî sext djî dîktatorî prîmo dê rîvêra bû û neytwanî nwênerî bnêrêt, bellam nwêneranî le kongrey nhênî Saragossa le oktoberî 1923da beşdarîyankird. Le ferense, paş ceng, kertitbûn le (CiGT)da buwe hoy pêkhatnî CiGTU, ke dwatir be moskowe peywestibû. Bellam kemayetîyek têyda ke pêkewe leser pêkhênanî komîtey piştîwanî le yekêtîgerayî şorrşigêrraneComite de Defence Unioniste Revolutionaire yekyangirt, nwênerayetî nzîkey 100.000 krêkaryan dekrid û le danîştnekanî kongrey ‘berlîn’da beşdaryankird. Le ‘parîs’ewe fîdrasyonî batîmin Federation du Batiment be 32.000 endam û fîdrasyonî lawanî Federation des Jeunesses de la Seine beşdar-bûn. Dû nwênerî kemayetî yekêtîgerayî krêkaranî rusye, beşdarîyankird.
Kongre be zorîney deng birryarî leser pêkhênanî yekêtî nîwneteweyî benêwî komelley nêwneteweyî krêkaranInternational Workingmen’si Associationî nêwan rêkixrawe yekêtîgerakan da. Herweha birryarî rageyandinî giştî binçînekanî enarkosendîkalîzmî da, ke bem core bû:
Enarkosendîkalîzm djî hemû şêwe abûrîy û komellayetîyekanî pawangerîye û amancî binyatnanî komellgey yekêtîye azadekan û rêkixrawekanî berrêweberayetî krêkaran beser kêllge û karxanekanda leser bnemay sîstimî azad û encumene krêkarîyekan, ke le paşkoyî her core mîrayetî partîyek azad bêt. Sendîkalîzmî şorrşigêrrane, be pêçewaney ramyarîyekanî dewllet û parte ramyarîyekan, lebrî fermanrrawayî beser takekanda, xwazyarî rêkxistinî abûrîyaney krêkarane bo berrêwebirdnî karubarekan. Leberewe, amancî nek betenya ruxandinî desellate, bellku hellweşandnewey hemû core karkirdêkî dewlletîyşe le jyanî komellda. Lew bawerredaye ke hawkatî lenêwbirdnî çepawillgerî darayî, debêt pawangerî desellat û rîşekanî serkutîş lenêwbibrên; ewey ke hemû şêwekanî dewllet, lewaneş dîktatorî prrolîtarya, herdem drustkerî pawangerîy nwê û berterîdanî nwê debin, nek amrazêk bo geyiştin be azadî.
bem kare, snûrbendîyekî tewaw letek bolşevîzm û layengranî le wllatanî dîke, encamdra. Lew katewe I.W.M.A rêgey xoy girteber, kongre nêwneteweyyekanî xoy berpakirdin, bolltnekanî xoy bllawkirdnewe û peywendî xoy letek enarkosendîkalîstekanî wllatanî dîke perepêda.
Behêztirîn û karatrîn rêkixrawî I.W.M.A, rêkixrawî (CiNT)î îspanya bû, ke gyanî xebatkaraney sextî krêkaran îspanya û dwatir rêkxerî berhellsitîyan le djî faşîzm û nojenkirdnewey soşyalîstîy wllatî girteesto. CINT ta pêş serkewtinî franko, nzîkey dû milyon û nîw krêkar, cutyar, krêkarî hoşî û roşnibîrîy degirtexo. Sî û şeş rojnamey derdekrid, lewane rojnamekanî wek solîdarîdad obrêra Solidaridad Obrera le berşelone, ke yekîk bû le gewretrîn rojnamekanî îspanya û nzîkey 240.000 tîraj çapdekra, kastêla lîbre, ke yekêk le gringitrîn rojnamekanî medrîd bû. CINT çendîn milyon pertûk û namîlkey çapkird û zyatir le her bzavêkî dîke le îspanya karî bo perwede û rahênanî cemawer kird.
Le portugal, konfîdrasyonî giştî krêkaran CiGT le sallî 1911da pêkhat, ke behêztirîn rêkixrawî wllat bû û heman binçînekanî CiNT le îspanya girtbuweber. Paş serkewtinî dîktatorî, çalakî aşkray CiGT qedexekra û benhênî drêje be çalakî dedat.
Le îtalya, ballî enarkosendîkalîstî (Conlederazione del Lavoro), le jêr karayî endêşe sendîkalîstîyekanî ferense, lew rêkixrawe cyabuwewe û yekêtî sendîkakanî îtalya (USI)î pêkhêna. Em grupe berencamî xebatî bêwçanî krêkarîy bû û le rudawî heftey sûrî cunî 1914 û paşan le destbeserdagirtnî karxanekanî mîlan û şarekanî dîkey bakûrî îtalyada rollêkî berçawî gêrra. Bedesellatgeyiştnî faşîzm le îtalya, serapay bzavî krêkarî û lewaneş USI têkişkand.
Le ferinse, enarkosendîkalîstekan le CiGTU le 1922da derçûn û paş ewe rêkixraweke betewawî kewte jêrdestî bolşevîkekan. Enarko-sendîkalîstekan Confederation Generale du Travail- CiGTyan pêkhêna, ke be (I.W.M.A) we peywestibû.
Le allmanya, ta pêş destipêkirdnî ceng yekemî cîhanî, ewaney ke be lokallîstekan nawdebran bo maweyekî dûrudrêj hebûn û rêkixrawekeyan nawî yekêtî azadî yekêtîye krêkarîyekanî allman FiVDiG bû. Le sallî 1897 damezrawe. Lerrastîda em rêkixrawe leser endêşey soşyaldîmukratî damezra-bû, bellam le bzavî yekêtîye krêkarîyekanî allmanda djî araste nêwendgerakan têdekoşa. Rengdanewey sendîkalîzmî ferensî karayyekî zorî leser FiVDiG dana û berew pesendkirdnî tewawetî binçînekanî enarkosendîkalîzmî bird. Le kongrey (dîwsildof)î sallî 1920da, rêkixraweke nawî xoy gorrî be yekêtî azadî krêkaranî allman Freie Arbeiter-Union Deutiscihlandis- FAUD. Em bzave xizmetêkî zorî le rêgey krêkaranî mandûnenasî binkey çap û bllawkirdnewey xoy le berlîn encamda, ke zorbey kare gringekanî be tîrajêkî zor çapdekrid. Paş bedesellatgeyiştnî hîtler, bzavî FAUD leser şano nema. Zorêk le endaman û layengranî le urdûgekanî nazîyekanda eşkendedran ya naçar be derçûn le wllat bûn.
Le suyd hêştake bzavî yekêtîgerayî zorçalak le rêkixrawî Sveriges Arbetares Centralorganisation – SAC bûnî heye. Em rêkixrawe, tenya rêkixrawêkî yekêtîgeray orupa bû, ke le çing kardanewey faşîzm û hêrşî nazîyekanî allmanya bedrêjayî mawey ceng derbazbû. Enarko-sendîkalîstekanî suyd le gişt xebate gewrekanî krêkaranî wllatda beşdarbûn û sallanêkî dûrudrêj erkî perwerde û rahênanî soşyalîstîy û azadîxwazaneyan pêkewe encamda.
Le hollend, bzavî enarkosendîkalîstî le (Nationale Arbeidis Secretariat)da kobûbuwewe, bellam katêk ke em rêkixrawe behoy kartêkirdnî komunîstekanewe le bzûtin westa, nzîkey nîw milyon le endamanî cyabûnewe û (Nederlandisok Syindikalistiscih Vakverbond)yan pêkhêna, ke be (I.W.M.A)we peywestibû.
Wêrray em rêkixrawane, grupe pagendeyye enarkosendîkalîstîyekan le neruyc, Polonya û bulgarya hebûn, ke be (I.W.M.A)we peywestibûn. Herweha (Jiyu Rengo Dantal Zenkoku Kaigi)şi le yaban be I.W.M.Awe peywestibûbû.
Le erjentîn, Federacion Obrera Regional Argentina-FORA ke le sallî 1891da pêkhatbû, salanêk nêwendî xebatî gewrey krêkarîy ew wllate bû. Mêjûy ew rêkixrawe, yekêke le beşe bercestekanî mêjûy bzavî krêkarîy. Rêkixraweke bo mawey zyatir le 25 sall bllawkrawekey xoy be nawî (La Protesta)we bllawdekirdewe û sererray ewe gelêk heftenamey le sertaserî wllatda çap û bllawdekirdewe. Paş kudetay cenerall urîburu, F.O.R.A kewte jêr çawdêrî, bellam twanî çalakî jêrzemînîy xoy drêje pêbdat û le serdemî dîktator pêron (Peron)îşda barudoxeke her bew core bû. Le mangî ayarî 1929da, F.O.R.A bangewazêkî bo kobûnewey bzavekanî hemû wllatanî emerîkay latîn le kongreyekda le Buenos Aires rageyand. Lew kongreda, bêcge le FORA, paragway: Centro Obrero del Paraguay , bolîvya: Federacion Local de la Paz, La Antorcha and Luz y Libertad, meksîk: Confederacion General de Trabajo , gwatîmala: Comite pro Accion Sindical, urugway:Federacion Regional Uruguaya, brazîl: trade unionis from seven of the conistituent states û kostarîka: organization Hacia la Libertad beşdarbûn. Her lew kongreda bû, keContinental American Workingmenis Association ledaykbû û ballî emerîkayî I.W.M.A pêkhêna. Yekemîn danîştnekanî em rêkixrawe le Buenos Aires berpakran, bellam paş ewe leber barî dîktatorîy, naçar bargey bo paragway gwazrayewe.
Emane hêzgelî enarkosendîkalîzm, pêş derkewtinî faşîzm û hellgîrsandinî cengî cîhanî duwem bûn.