Soşyalîzm û Enarkosendîkalîzm le Ferense
Enarkosendîkalîzmî hawçerx, drêjey rastewxoy ew boçûne komellayetîyane bû, ke le baweşî înternasîwnalî yekemda seryanhellda, baştir le her şwênêkî dîke, lenêw ballî azadîxwazî ewda, yekêtî gewrey kargeran peyanpîbirdin û parêzran. Pêgeyînî ew, kardanewey rastewxo beramber be çemk û şêwazekanî soşyalîzmî ramyarîy bû; em kardaneweye le dehekanî pêş cengî cîhanî yekem, be berewlutkekşanî bzûtnewey enarko-sendîkalîstî le ferense, îtalya û be taybet espanya, xoy be başî nêşanda. Emane nawçegelêkin, ke zorbey kargeranî rêkixraw berdewam pabendî binçînekanî ballî azadîxwazî înternasîwnal mabûnewe.
Le ferenseda bû, ke serpêçî letek bîr û şêwazekanî parte hawçerxe kargerîyekan le rwange û taktîkekanî sendîkalîzmî şorrşigêrraneda berceste kra. Bellgey xêrayî pêgeyînî em araste tazane le bzûtnewey kargerî ferenseda, kelênî berdewam û bêkotayî parte soşyalîstekan lew wllateda bû. Gişt partekan, bêcge le almanîstekan (Allemanistis*), ke dwatir çalakî parlemanî xoyan serapa ragrit, yekêtîye kargerîyekanyan betewawî be fêrgey daxwazîye ramyarîyekanî xoyan dezanî û hîç têgeyiştnêkyan le karkirdî ketwarîyan nebû.
Nakokî hemîşeyî nêwan frakisyone cyawaze soşyalîstekan xobexo kêşraye nêw yekêtîye kargerîyekan, herwa zorcar awa dehate pêş, ke yekêtîyekanî ser be frakisyonêk mangirtinyan dekrid, yekîtîyekanî frakisyonêkî dîke lewan cyadebûnewe û mangirtnekeyan têkdeşkand. Em bare nalebare çawî kargeranî kirdewe. Kongrey yekêtîye pîşeyyekan le nant (1894) komîteyekî taybetî kirde berpirsî hellhêncanî şêwazgelêk bo leyektêgeyiştnî gişt yekêtîyekan. Em kare sallêk dwatir le konifransî giştî zehmetkêşan, le kongrey ‘lîmugis’ da, be rageyandinî serbexoyî le gişt partekan, geyîşte serencam. Lew katewe, tenya dû grupî gewre le yekêtîyekan le ferenseda manewe,CiGT û fîdrasyonî nrixdananî zehmetkêşan, sallî 1902, le kongrey ‘monolye’da, duwemîş be ‘CiGT’we peywest bû.
hendêk car kesanêk letek em hoşmendîye frawane û beşêweyekî taybetî perwerdey ‘ vêrner sumbart’ rûberrûdebnewe, pêyanwaye serçawey sendîkalîzmî şorrşigêrraney ferense, bo roşnibîranî wek cî. Surl G. SUrel, ey. Bêrt A. BErt , êç. Lagardil H. LAgardel , degerrêtewe, ke le bllawkrawey bzûtnewey soşyalîstîda, damezraw le 1899da, beşêwazî roşnibîraney xoyan, bzûtneweyekî nwêyan darrêja. Em hoşmendîye tewaw nadruste. Hîç yek lem kesane ne peywendîyan be bzûtnewekewe hebû, ne karayyekî berçawîyan leser pêgeyînî nêwekî bzûtneweke danawe. Hellbete CiGT, tenya le sendîka şorrşigêrrekan pêknehatbû, zyatir le nêwey endamanî arasteyekî rîformîstaneyan hebû û be CiGT we peywest bûbûn, çunke tenanet ewanîş têgeyiştbûn, ke piştbestinî yekêtîye pêşeyyekan be parte ramyarîyekan hoy lawazbûnî bzûtnewekeye. Bellam ballî şorrşigêrraney, ke be wretrîn û çalaktirîn endamanî kargerî û herwa amadetrîn hêze hizrîyekanî le xo girtbû, morî taybetmendîyekanî xoy le CiGT da û ewe ewan bûn, ke boçûnekanî sendîkalîzmî şorrşigêrraneyan pêgeyand. Zorêk lewan le nêwan almanîstekan*ewe seryan helldabû, bellam jmareyekî tenanet fretir, wek fêrnand plutye, skirtêrî zor hoşmendî fîdrasyonî alluwêrî (mbadlat) kargerî, emîl puje, rêkxerî organî fermî CiGT , îwtut û zorêkî dîke, pêş eweş enarkîst bûn. Bezorî le jîr karayî ballî radîkallî CiGT da bû, ke bzutnewey nwê pêkhat û le bercestebûne aramekanî (1906)da, ke binçîne û şêwazekanî bzûtnewekey cêgîr kirdbû, derkewt.
Bzûtnewey ferense, kardanewey berçawî leser kargeranî wllatanî latayn dana û le wllatanî dîkeyişda pereysend. Qeyranî nêwxoyî, ke lew serdemeda nzîkey hemû parte soşyalîstekanî ewrupay girtbuwewe, ta radeyekî zor buwe hoy behêzbûnî karayî sendîkalîzmî ferense leser bzûtnewey kargerî nêwneteweyî. Mlimlanêy nêwan benaw laderekan û markisîste tundirrewekan, zorêk le kesanî endêşmendî kîşaye pay ramanî peygîrewe. Ewane boyanderkewt, ke beşdarî le syasetbazî dewllete neteweyyekanda, talle mûyek bzûtnewekey le soşyalîzm nzîk nekirdotewe, bellku lebrî ewe lêdanêkî tundî le bawerrî kargeran be pêdawîstî çalakî soşyalîstaney çarenûssaz dawe û leweş xraptir, be sepandinî em xoşbawerrîye wêrangere beser hoşî cemawerda, ke hemîşe rizgarî leserewe dêt (nek lenêw xoyanewe), gişt destipêşxerîyekî cemawerî lenêwbirduwe.
Lejêr karayî em helumerceda bû, soşyalîzm rollî amancdarane û ferhengîy xoy, ke birryarbû kargeran bo hellweşandnewey sîstemî sermayedarî amade bkat, ledestdedat û çîdî neydetwanî xoy le snûrî destkirdî dewllete neteweyyekan derbazbkat. Têgeyiştnî raberanî parte kargerîye hawçerxekan le daxwazîyekanî bzûtneweke, berdewam zyatir û zyatir letek berjewendî dewlletekanda amête debû, ta geyişte ew radeyey, ke dwacar nedekra hîç snûrêk lenêwanyanda bkêşrêt. Bepêçewaney ewey zorêk wênay deken, ke em ruxsar gorrîne, be djexunî nêwneteweyî raberan dananî, helleye. Le rastîda ême letek kşanî berebereyî berew şêwaz û endêşekanî komellge rûberrûyn, ke bepêy pêdawîstî leser arastey hizrî raberanî corawcorî parte kargerîyekan le wllatanî coraw corda, karayî dana. Ew partaney , ke rojgarêk amancî xoyan be bedestewegirtnî desellatî ramyarîy be allay soşyalîzmewe, danabû, xoyan le locîkî polayînî helumercda gîryanixward û be bequrbanîkirdnî kem kemey bawerre soşyalîstîyekanî xoyan leberamber ramyarîye neteweyyekanî dewlletda naçarbûn. Desellatî ramyarîy, ke deyanuyist bedestî bênin, soşyalîzmekeyanî têkişkand, ta ew radeyey ke ştêk bêcge lenawekeyan nemabuwewe.
(Allemanistis *) le şêwekarî yekêtîgerayîda le enarkîstekanewe nzîk bûn (dje parlemantarîsm û layengirî mangirtnî giştî bûn).