Regekanî Enarkosendîkalîzm
Zorêk le enarkîstekan, betaybet le wllatanî latîn, beşêkî zorî çalakîyan le bzavî krêkarîda encamdawe, lewêwe le sallanî dwayîda bzavî enarko-sendîkalîstî ledaykbû. Bnema tîorîyekanî enarkosendîkalîzm le fêrkarîyekanî soşyalîzmî azadîxwazane ya enarkîzmewe serçawedegrin, le katêkda şêwe rêkixraweyyekey le bzavî sendîkalîzmî şorrşigêraney sallanî 1895 -1910 wergîrawe, betaybet ewey ke le ferense, îtalya û îspanya zor geşey kirdbû. Beşêweyekî giştî, endêşe û şêwazekanî taze nebûn. Zorbeyan pêştir bequllî le rîzekanî nêwneteweyî yekemda dengyan dabuwewe, katêk ke peresendinî perwerde hizrîyekanî encûmenî sertaserî, geyiştbûne lutke. Em babete le kêşmekêşekanî lemerr gringî rêkixrawbûnî abûrîy krêkaran, le kongrey çwaremda le bazîl 1869, be roşnî derkewt. Le raportêkda lemerr em pirse, ke Eugene Hinis lepêş kongrewe be nêwî fîdrasyonî belcîka amad kirdbû, bo yekemîn car rwangeyekey tewaw taze lemerr em babete xraye rû, ke lêkçûnêkî aşkray letek endêşekanî robêrt oên û bzavî krêkarî dehey 1830 îngland hebû.
Bemebestî bedestihênanêkî leme, pêwîste eweman lebîrbêt, ke ew kat, fêrge cyawazekanî soşyalîzmî dewlletî, serincyan nededa ya le baştirîn barda kemtirîn serincyan dedaye yekêtîye krêkarîyekan. Blankîyekanî (Blanquistis) ferense, ke amancî destbecêyan serkutgerêtî soşyalîstî bû, ew rêkixrawaneyan tenya be rîformîst leberçaw degrit. Fêrdînan lasal (Ferdinand Lassalle) û paşrrewanî gişt hewllêkî xoyan xistbuwe pênaw wabestekirdnî krêkaran be partêkî ramyarîyewe û neyaranî qînledllî her core yekêtîyekî krêkarîy bûn, ke pêyanwabû leberdem geşey ramyarîy çînî krêkarda rêgrin. Markis û paşrrewanî ew katî, ddanyan be yekêtîyekanda dena, pêwîstî yekêtîye krêkarîyekanyan bo bedestihênanî komellêk pêşkewtin le sîstemî sermayedarîda pesend dekrid, bellam lew bawerreda bûn, ke paş lenêwçûnî sermayedarî, ewa îdî kotayî be rollî yekêtîyekan dêt û her letek geyiştin be soşyalîzm rênwênî tenya lelayen dîktatorî prolîtarya encam dedrêt.
le Bazîl bo yekemîn car em bîrokeye kewte berlêkollînewe û hellsengandinî têrutesel. Boçûngelêk le raportekey belcîkada ke lelayen hîniz(Hinis) xranerrû, nwêneranî îspanya û curay suyisra û gewretrîn ballî beşî ferensî têyda beşdarîyankird. Piştyan bem bnemaye bestibû, ke yekêtîye henûkeyye krêkarîyekan, tenya pêdawîstî komellgey henûkeyî nîn, bellku wawetir le hestebûnî abûrîy sosyalîstî leberçaw bgîrdirên û bem pêye, erkî nêwneteweyî bû, ke krêkaran bem erke roşnibîr bkat. Leberewe kongre em birryarnameyey pesend kird:
”kongre lem barewe radegeyênêt, ke pêwîste hemû krêkaran bo pêkhênanî yekêtîyekan bo bergirî le pîşe corawcorekanda têbkoşn. Letek pêkhênanî her yekêtîyek, yekêtîyekanî dîke ke lew pîşeda çalakî deken, debêt agadar bikrên, taweku zemîney yekêtî sertaserî her pîşeyek ke lebare, destipêbkirêt. Erkî em yekgirtne kokirdnewey hemû daxwazîye peywestekane be pîşekey û pagende lemerr pêwergelêk ke debêt beşêweyekî giştî cêbecêbkirên û hellsengandinî başîy û çonyetî cîbecêkirdnekeyan bikrêt, bew radeyey ke le twanada heye, sîstemî krêyî henûkeyî be fîdrasyonî berhemhêneranî azad cêy bgîrdirêtewe. Kongre dawakarî arastey encumenî giştî dekat, taku sernic le hawpeymanî yekêtîye krêkarîyekan le hemû wllatan bdat.”
Hîniz le bellgenamekanîda lemerr birryarnamey pêşnyarkrawî komîte, rûnîkirdewe “le rêgey em nmûne dûlayene le rêkixrawî yekêtîye xocêyyekanî krêkaran û yekêtî giştî her pîşeyek lelayek û berrêweberayetî ramyarîy encumene (şura) krêkarîyekan lelayekî dîkewe, nwênerayetî giştî krêkaran, leser astî herêmî, sertaserî û nêwneteweyî dexrêterrû. Encumenî yekêtîyekan û rêkixrawe pîşesazîyekan, cêy mîrayetî henûkeyî degrêtewe û bem core nwênerayetî krêkaran be yekcarî û bo hemîşe, bebê mîrîyekanî pêşûtir , encam dedat.”
Em bîroke nwêye le ddannan beweda serhelldedat, ke her şêweyekî abûrîy tazey komellge, şêweyekî ramyarîy taze le organîzmî komellayetî letek xoyda dehênît û tenya be derbrrînêkî kirdeyî detwanrêt bedîbhênrêt. Peyrrewanî
em endêşeye, dewllete neteweyyekanî henûke, tenya be hokarî ramyarîy û parêzerî çîne behrekêşekan debînin û leberewe hewllî destbeserdagirtnî deselatî ramyarîy naden, bellku bo lenêwbirdnî hemû sîstimêkî desellatî le komellgeda, têdekoşn, ke mercî daxwazî serekîy her core serkewt û behrekêşîyekî têda bedîdeken. Ewan lewe geyiştûn, ke şanbeşanî pawangerî darayî, pawangerî desellatîş debêt lenêwbibrêt. Le ddannan beweda, ke serdemî serwerî mrov beser mrovda beserçuwe, hewllî nasînî çonîyetî berrêweberayetî karubarekanyan dawe. Ya bew corey ke bakunîn, yekêk le pêşenganî enarkosendîkalîzmî haçerx wtuyetî:
” lewêwe ke amancî rêkixraweyî nêwneteweyî, berpakirdnî mîrîye tazekan ya serkutgerekan nîye, bellku lenêwbirdnî radîkallaney her core desellatêkî dabrrawe, kewate debêt rêkixrawêkî tewaw cyawaz le rêkixrawî dewlletîy hebêt. Be her radeyek ke duwem serkutger, nasruştî, tundutîj, namo û dje be geşey sruştî berjewendî û xrîzey xellke, debêt rêkixrawî nêwneteweyî be heman rade azad, sruştî û le hemû rûyekewe letek xwastekan û amadeyyekanî xellk guncawbêt. Ey rêkixrawî sruştîy cemawer çîye? Rêkixrawêke leser bnemay pîşe corawcorekanî jyanî kirdeyî rojane, karî corawcor, rêkixrawbûn bepêy pîşekan û yekêtîye pîşhîyekan. Katêk ke hemû pîşesazîyekan, hemû beşe kiştukallîyekan, le nêwneteweyîda nwêneryan hebêt, rêkixrawekanî, rêkxistinî cemawerî xellkî zehmetkêş, hatûnetedî.”
Le boneyekî dîkeda dellêt: “hemû em lêkollînewe kirdeyî û gringaney bwarî zansitî komellayetî, ke lelayen xudî krêkaranewe le beşî pîşekanyanda û le taqîge taybetekanyanî karda encamyandeden, be tebayî û rêkewtin û drust bîrkirdnewe û şyawîy selmandinî tîorî û kirdeyyan degeyênêt, ke azadî kotayî û tewawî krêkaran bemercêk meyserdebêt : ewey ke sermayey pêwîst bo kar, lewane kerestey xaw û hemû amirzaekanî berhemhênan, lewaneş zemînekan, lelayen gişt krêkaranewe dabînbikrên, nek lelayen kesanî derewey krêkaranewe… Rêkixrawekanî beşe pîşeyyekan, fîdrasyonekanyan le nêwneteweyîda û pêkhênanî jûre krêkarîyekan, danişgeyekî gewre bo krêkaranî nêwneteweyî pêkdehênin, ke tîorî û kirdar amête bken, ewan detwanin û pêwîste zansitî abûrî bixwênin, pêwîste lenêwan xoyanda bnemakanî nezmî nwêy komellayetî, ke birryare cêgrewey dunyay borcwazî bêt, şrove bken. Ewan nek tenya endêşekan, bellku ketwarekanî sbeynêş, her ewrroke çêdeken…. “
Paş tyaçûnî nêwneteweyî û serhelldanî cengekanî ferense – allmanya, ke bûne hoy gwastnewey nêwendî sernicî bzavî soşyalîstî krêkarî bo allmanya, ke krêkaranî ne bîrkirdnewey şorrşigêraneyan hebû û ne wek soşyalîstekanî wllatanî xorawayî beezmûn bûn, lerrastîda ew bîrkirdnewane lebîrkran. Paş têkişkanî komuney parîs û raperrînî şorrşigêrraney îspanya û îtalya, bzavekanî ew wllatane çendîn sall naçar be çalakî jêrzemînî bûn. Tenya be destipêkirdnî sendîkalîzmî şorşigêrane le ferense bû, ke endêşekanî nêwneteweyîy yekem le feramoşî derbazbûn û carêkî dîke le beşgelêkî gewrey bzavî krêkarîda, sûdyan lê wergîra.
ewan detwanin û pêwîste zansitî abûrî bixwênin, pêwîste lenêwan xoyanda bnemakanî nezmî nwêy komellayetî, ke birryare cêgrewey dunyay borcwazî bêt, şrove bken. Ewan nek tenya endêşekan, bellku ketwarekanî sbeynêş, her ewrroke çêdeken…. “
Paş tyaçûnî nêwneteweyî û serhelldanî cengekanî ferense – allmanya, ke bûne hoy gwastnewey nêwendî sernicî bzavî soşyalîstî krêkarî bo allmanya, ke krêkaranî ne bîrkirdnewey şorrşigêraneyan hebû û ne wek soşyalîstekanî wllatanî xorawayî beezmûn bûn, lerrastîda ew bîrkirdnewane lebîrkran. Paş têkişkanî komuney parîs û raperrînî şorrşigêrraney îspanya û îtalya, bzavekanî ew wllatane çendîn sall naçar be çalakî jêrzemînî bûn. Tenya be destipêkirdnî sendîkalîzmî şorşigêrane le ferense bû, ke endêşekanî nêwneteweyîy yekem le feramoşî derbazbûn û carêkî dîke le beşgelêkî gewrey bzavî krêkarîda, sûdyan lê wergîra.