ئه‌زموونێك له دوێنێ و وانه‌یه‌ك بۆ ئه‌وڕۆ
٠٢ی ئەپڕیلی ٢٠١٠
ئه‌وه‌ی لێره‌دا ده‌مه‌وێت، پێیهه‌ستم، ئه‌نجامدانی ئه‌رکێکی سه‌رشانمه که ده‌بوو له ساڵانی ڕابوردوودا (١٩٩٨ – ٢٠٠٩) پێیهه‌ستم و له فه‌وتان و له‌بیرچوونه‌وه ڕزگاریبکه‌م. بیست و سێ ساڵ له‌مه‌وبه‌ر، له گه‌رمه‌ی شه‌ڕی عیراق- ئێران و له گه‌رمه‌ی پیاده‌کردنی قۆناخی دووه‌می وێرانکردنی گونده‌کانی کوردستاندا، له گه‌رمه‌ی تۆپبارانه هه‌رڕۆژه‌ییه‌کانی کۆماری ئیسلامی ئێراندا بۆ سه‌ر شاری ھەڵەبجە، ئێمه خوێندکارانی ئه‌و کاتی ئاماده‌یی ھەڵەبجە‌ی کوڕان، وه‌ك بزاڤێکی سه‌ربه‌خۆی خوێندکاران دژی یه‌کێتییه سه‌پاوه‌که‌ی به‌عس “الاتحاد الطلبة والشبیبة العراق”، که ئه‌و ڕۆژانه (پاش نیوه‌ی ساڵی ١٩٨٧) خه‌ریکی سیناریۆی خۆهه‌ڵبژاردن و هه‌ڵبژاردنی که‌سانێك بوون به‌ناوی نوێنه‌رانی هه‌ڵبژێردراوی خوێندکاران. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته له هه‌ر خوێندنگه‌یه‌ك چه‌ند که‌سێك که پێشتر ژێربه‌ژێر ئه‌ندامی یه‌کێتییه سه‌پاوه‌که‌ی ڕژێمی به‌عس بوون، خۆیان کاندید کردبوو.
له‌ته‌ك بڵاوبوونه‌وه‌ی ده‌نگۆی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه، له‌نێو خوێندکاراندا بوو به مقۆمقۆ و که‌سانێك که پێشتر به هاوه‌ڵیتی و ناسیاوی متمانه‌مان به‌یه‌کدی زۆر بوو، بڕیاری به‌شدارینه‌کردن و ده‌نگنه‌دانمان دا و که‌وتینه پاگه‌نده دژی ئه‌و هه‌وڵه‌ی ڕژێم. له‌و هه‌ڵسوراوانه‌ی که فره‌تر هاوه‌ڵێتی خوێندکاری به‌یه‌که‌وه گرێیدابووین و هه‌ر که‌سه‌و لایه‌نگری بۆ لایه‌نێکی ئۆپۆزسیۆن هه‌بوو یا بێلایه‌ن بوو؛ که‌سانی ئه‌تاهیستمان تێدابوون، هاوکات که‌سانی ئایینداریش، که‌سانی ناسیونالیست و که‌سانی خۆبه‌سۆیالیستزان، هه‌موومان دوو شت کۆی ده‌کردینه‌وه: یه‌که‌م خوێندکاربوون و داخوازییه هاوبه‌شه‌کانمان. دووه‌م، دژایه‌تی ڕژێمی دیکتاتۆر و داگیرکه‌ر. له‌وانه‌ی که چالاکانه کۆششیان بۆ بایکۆتکردنی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه کرد: کامه‌ران عه‌لی شمعه، شادمان مورادخان، شیرکۆ زه‌رده‌هاڵی، نه‌وزاد ده‌له‌مه‌ڕی، ئه‌یوب، نه‌هرۆ باوه‌کۆچه‌کی، من و…تد به‌داخه‌وه ناوی زۆرێك له‌و ئازیزانه‌م له‌بیرنه‌ماوه و ته‌نانه‌ت ناچاریش بووم، که له بری ناوی سیانییان، ناوی گوند ناوچه‌کانیان بنووسم.
هاوکاتی زیادبوونی ده‌نگۆی هه‌ڵبژاردنه‌که، که له سه‌ره‌تاوه وه‌ك پاگه‌نده‌یه‌ك له‌به‌رچاومان ده‌گرت، هه‌وڵی ئێمه‌ش چڕتر ده‌بووه‌وه و ناوی که‌سانێك که تا ئه‌و کات ژێره‌کی له ڕیزه‌کانی یه‌کێتییه سه‌پاوه‌که‌ی به‌عسدا کاریانده‌کرد، ئاشکراتر ده‌بوو، له‌وانه ناوی دوو که‌سیانم له‌بیر ماوه: (دڵشاد عارف بیاره‌یی، سه‌ردار هاواری) بوون – به داوایلێبوردنه‌وه، دیسانه‌وه له‌به‌رئه‌وه‌ی که ناوی سیانییانم له‌بیرنه‌ماوه، ناچاربووم ناوی گونده‌کانیان بۆ ناسینیان بکه‌مه پاشگری ناوه‌کانیان، هیچ مه‌به‌ستێکی ناوچه‌گه‌ری و ئایینگه‌ری له‌پشت ئه‌م ناوهێناناوه نییه-. ئه‌وان به‌ناو خوێندکاراندا ده‌گه‌ڕان و داوای ده‌نگپێدانیان ده‌کرد.
هه‌رچه‌نده ئامانجی ڕژێم له‌م سیناریۆیه، جه‌ماوه‌ریکردنه‌وه‌ی یه‌کێتییه‌که‌ی بوو به‌هۆی ڕاکێشانی که‌سانێك بۆ نێو لیسته‌که‌ی و هاوکاتیش دیاریکردنی که‌سانی ئۆپۆزسیۆن. ئه‌مه‌ش بۆ خۆی مه‌ترسییه‌کی گه‌وره‌بوو بۆ سه‌ر ئێمه. به‌ڵام ئه‌م هه‌وڵه نه‌یتوانی نه ئێمه و نه که‌سانی دیكەی بێلایه‌ن و خوێندکارانی دی، ناچار به ملدان به‌و سیناریۆیه بکات و که‌سانێكمان باجی ئه‌م ڕاوه‌ستانه‌وه‌یان دا.
تا ده‌هات ده‌نگی ناڕه‌زایه‌تی و ڕسوابوونی کاندیده‌کانی ڕژێم فراوانتر و ئاشکراتر ده‌بوو. واده‌ی هه‌ڵبژاردنه‌که نزیکبووه‌وه و بێجگه له چه‌ند که‌سێك، که‌س ئاماده‌نه‌بوو خۆی کاندیدبکات. ئه‌مه‌ش ڕێکخراوی پارتی به‌عس (المنظمة)ی ناچارکرد، که به‌خۆیان بێن و به زۆره‌ملێ خوێندکاران ده‌ستنیشانبکه‌ن. چه‌ند ڕۆژ پێش هه‌ڵبژاردنه‌که – هه‌رچه‌نده له‌به‌ر دوو هۆ ڕۆژه‌که دیارینه‌کرابوو: یه‌که‌م نه‌بوونی ژماره‌یه‌کی پێویست له کاندید بۆ به‌رپاکردنی سیناریۆکه و دووه‌م، له‌ترسی نه‌هاتنی خوێندکاران له‌و ڕۆژه‌دا، چه‌ند که‌سێك له ڕێکخراوی پارتی به‌عس- پۆلی ھەڵەبجە هاتن، له‌وانه که زۆر ناسراوبوو و هاکاتیش له ناوه‌ندی مه‌وله‌وی کوڕان مامۆستا بوو، مامۆستا (خوزه‌یر) بوو. ئێمه له گه‌رمه‌ی وانه‌دا بووین و به‌ڕێوه‌به‌ری خوێندنگه‌که‌مان مامۆستا (حەیدەر عوسمان) له‌ته‌ك پیاوه‌کانی ڕێکخراو هاتنه ژووره‌وه. به‌ڕێوه‌به‌ره‌که‌مان ترسێکی زۆر له ڕوخساری نیشتبوو، چونکه ئه‌و پۆله‌ی ئێمه دیاربوو و زۆرجار به ئاشکرا مشتومڕی ڕامیاریمان ده‌کرد یا له‌مه‌ڕ مێژووی نووسراوه و که‌تواریی ئایینه‌کان قسه‌وباسمان ده‌کرد. پاش کورته‌یه‌ك له‌مه‌ڕ یه‌کێتییه سه‌پاوه‌که‌ی به‌عس و پێویستبوونی بۆ خوێندکاران و ئامانجه‌کانی، مامۆستا (خوزه‌یر) پرسی “کێ خوازیاره خۆی کاندیدبکات؟”. که‌س وه‌ڵامی نه‌دایه‌وه. جارێکی دیكە هه‌مان پرسیاری کرده‌وه و وتی “ ئێمه پێمانخۆشه خۆتان ئاره‌زوومه‌ندانه خۆتان کاندیدبکه‌ن، ئه‌گه‌ر وه‌ڵامنه‌ده‌نه‌وه و هاریکاریمان نه‌که‌ن، ناچارده‌بین خۆمان چه‌ند که‌سێکتان لێ دیاریبکه‌ین!“ دووباره که‌س ئاماده‌نه‌بوو. ئه‌و جار که‌وتنه هه‌ڕه‌شه و وتیان “ئه‌وه‌ی ئاماده‌نه‌بێت، ئه‌وا له خوێندن ده‌ریده‌که‌ین و خۆی له چاره‌نووسی به‌رپرسیاره!“ دیسانه‌وه که‌س ئاماده‌نه‌بوو.
هه‌ڵویستی یه‌کگرتووی ئێمه، زۆر نائاسووده‌یکردن و که‌وتنه سووکایه‌تیپێکردن و ترساندنمان. ئه‌وه‌ش سوودی نه‌بوو، بۆیه که‌وتنه په‌نجه ڕاکێشان بۆ خوێندکاران و به‌زۆری کاندیدکردنیان. ئه‌مه‌ش هه‌ر سوودی نه‌بوو. چونکه زۆربه وتیان نایکه‌ین و هه‌ر که‌سه پاسا و هۆیه‌کی دیپلۆماسیانه‌ی بۆ ئاماده‌نه‌بوونه‌که‌ی هێنایه‌وه. به‌ڵام بۆ ئه‌وان پاساوه‌کان په‌سه‌ندنه‌بوون و که‌وتنه هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌رکردن و گرتن. یه‌کێك له‌و که‌سانه‌ی که به زۆر ده‌ستنیشانکران، ناوی (نه‌هرۆ بوو (به‌داخه‌وه ناوی سیانیم له‌بیر نه‌ماوه، ئه‌وه‌نده‌ی بزانم خه‌ڵکی (باوه‌کۆچه‌ك بوو)، وتی “من ئاماده نیم و نایکه‌م”. پیاوه‌کانی ڕژێم هاوارییان به‌سه‌ریداکرد و وتیان “هه‌سته سه‌رپێی و بزانین بۆ ئاماده نیت؟” له وه‌ڵامدا نه‌هرۆ وتی “نایکه‌م، له‌به‌رئه‌وه‌ی که نایکه‌م!“ وه‌ڵامه‌که‌ی ئه‌وه‌نده‌ی دیكە ئه‌وانی توڕه‌کردن، چونکه هه‌مووانی خسته پێکه‌نین و هاوکاتیش گاڵته‌پێکردن بوو به پیاوه‌کانی ڕژێم.
به‌و جۆره هیچیان هه‌ڵنه‌کڕان و به‌ده‌م هه‌ڕه‌شه‌کردنه‌وه له پۆله‌که‌مان ده‌رچوون. هه‌مان ڕۆژ بۆمان ده‌رکه‌وت، که به بڕیاری ڕێکخراوی به‌عس، به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ئاماده‌یی هه‌ڵه‌بجه ناچارکراوه، نه‌هرۆ و ئه‌وانی دیكە له خوێندن بێبه‌شبکات یا بۆ خوێندنه‌گه‌ی دیكە بیانگوێزێته‌وه، له‌وانه نه‌هرۆ نێردرا بۆ (په‌یمانگه‌ی ئیسلامی هه‌ڵه‌بجه). به‌ڵام ئه‌مه‌ش دادی ڕژێم و کاندیده‌کانی نه‌دا و بڕیارمان دا به هه‌موو شێوه‌یه‌ك بایکۆتکردنه بەرەوپێشه‌وه به‌رین. چه‌ند ڕۆژ دواتر، له کاتێکدا وه‌ك هه‌موو ڕۆژێك بۆ پشووی پاش وانه‌ی یه‌که‌م، ویستمان به‌ره‌و هه‌وشه‌ی خوێندندگه‌که بڕۆینه‌ده‌ره‌وه، دیتمان چه‌ند چه‌کدارەکانی سوپای گه‌لی (الجیش الشعبی) ده‌رگه‌کانیان داخستوون و چه‌که‌کانیان کردووه‌ته خوێندکاران و ناهێڵن، که‌س بچێته ده‌ره‌وه. یه‌کسه‌ر زانیمان له‌به‌ر چییه و به په‌له که‌وتینه ناو خوێندکاره‌کان، به‌تایبه‌ت هاوپۆله‌کانی خۆمان و پێمانوتن بچنه ئه‌و پۆلانه‌ی که ڕاکێشکراون و ده‌نگیانداوه و خۆتان به‌وان تێکه‌ڵبکه‌ن و ئێمه چووینه پۆلی شه‌شه‌می ئه‌ده‌بی، که ڕێك به‌رامبه‌ر پۆله‌که‌ی ئێمه بوو. به‌و جۆره پیلانه‌که‌مان پوچه‌ڵکرده‌وه و زۆرێك خۆیان دزییه‌وه و به‌شداری ده‌نگدانمان نه‌کرد.
ڕاسته ڕژێم توانی به زۆری چه‌ك و هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌رکردن له خوێندن، که‌سانێکی ناچار به ده‌نگدان کرد، به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش که‌سانێکی زۆر به‌شدارییاننه‌کرد و پاش هه‌ڵبژاردنیش هه‌ڵبژڕدراوه‌کان ته‌نیا ناوبوون و هیچ ڕۆڵ و کاراییان نه‌بوو و که‌سیش به‌هه‌ندی وه‌رنه‌ده‌گرتن و وه‌ك سیخوڕ له‌ناو خویندکاراندا چاویان لێده‌کرا.
ئه‌مه‌ی لای سه‌ره‌وه کۆمه‌لێك بیره‌وه‌ری منن وه‌ك هه‌ڵسوراوێکی ئه‌و ده‌مه، که چالاکانه له‌و بایکۆتکردنه و قسه‌وباسه‌کاندا به‌شداریمکردووه، له‌مه‌ڕ ئه‌و هه‌وڵه سه‌ربه‌خۆییه‌ی خوێندکاران، که ڕێکخه‌ریی هیچ پارت و ڕێکخراوێکی رامیاریی نه‌بوو. بایکۆتی یه‌کێتییه پاشکۆکه‌ی به‌عس که بۆ ده‌سته‌مۆکردنی خوێندکاران – هه‌ر وه‌ك ئه‌و ڕێکخراوه پاشکۆیانه‌ی که له‌پاش ڕاپه‌ڕینه‌وه له نێو خوێندکاراندا ڕۆڵی سیخوڕی پارته‌کان و ده‌سه‌لات ده‌گێڕن- سه‌ریهه‌ڵدابوو، سه‌ره‌تا و چه‌خماخه‌ی ڕاپه‌ڕێنێك بوو، که پاشتر له ئایاری ١٩٨٧دا بۆ ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژ شاری هه‌ڵه‌بجه‌ی خسته نێوان ده‌سه‌لاتی ناهاوسه‌نگی به‌عس و جه‌ماوه‌ر و به خاپوورکردنی گه‌ڕه‌کێکی گه‌وره‌ی ئه‌م شاره و زینده‌به‌چاڵکردنی زیاتر له ٧٦ بریندار و ئاواره‌بوونی هه‌زاران که‌س کۆتایی هات.
ئه‌و ڕۆژانه شاری هه‌ڵه‌بجه ته‌نیا له‌ژێر فشاری ده‌زگه سیخوڕی و داپڵۆسێنه‌ره‌کانی ڕژێمی به‌عسدا نه‌بوو، به‌ڵکو ڕامیاران و تێکۆشه‌ران که‌وتبوونه ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی چه‌کدارگه‌لێکی خۆفرۆش که به‌هۆی نه‌خشه و پیلانی دوولایه‌نه‌ی ڕژێمی به‌عس و پارته ئۆپۆزسیۆنه‌کان له قه‌واره‌ی ” فه‌وج خه‌فیخه” و “فورسان سه‌لاحه‌دین” و هیدیكەدا سه‌ریانهه‌ڵدابوو. به دیاریکراوی له‌و ڕۆژانه‌دا یه‌کیتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دێمۆکراتی کوردستانی عیراق، له به‌رامبه‌ر یه‌کدیدا لایه‌نگرانی خۆیان بۆ پێكهێنانی “فه‌وجی خه‌فیفه” – که ڕژێمی به‌عس بۆ زیندووکردنه‌وه‌ی گیانی خێڵه‌کی خێڵ و تیره‌کانی جاف دروستیده‌کردن- هانده‌دا و بۆ دانیشتوانی شاری هه‌ڵه‌بجه لایه‌نگری و شوناسی ئه‌و سه‌رۆكخۆفرۆشانه ئاشکرابوو.
دوا وته، ئه‌وه‌ی سه‌ره‌وه بیره‌وه‌ری بیست و سێ ساڵ له‌مه‌وبه‌ره و به‌دڵنیاییه‌وه زۆر شت و ناوی زۆر که‌سم له‌بیرچووە. هه‌ر بۆیه داوا لێبوردن له هاوپۆل و هاوه‌ڵانی ئه‌وده‌م ده‌که‌م، ئه‌گه‌ر ناویانم به‌هه‌ڵه یا ناته‌واو نووسێبێت. چونکه ئه‌م ڕۆژانه له‌ژێر پاشکاراییه‌کانی کیمابارانی ١٩٨٨دا ده‌ژیم و وه‌ك هه‌ر بریندارێکی ئه‌و شاره وێرای ئازاری به‌رده‌وام و ده‌روونفشارده‌ر و بێچاره‌سه‌ر، به به‌رده‌وامی وێنه و یاداوه‌رییه‌کانی کاره‌ساته‌کانی پاش ڕاپه‌ڕینه‌که‌ی ئایاری ١٩٨٧ و کیمیابارانه‌که‌ی ئازاری ١٩٨٨ ئازارمده‌ده‌ن و زۆر جار نائومیدی تا لێواری گۆڕ ڕاکێشمده‌کات. هه‌ر ئه‌و باره جه‌سته‌یی و ده‌روونییه، ناچاریکردم وا به په‌له و نیوه‌وناچڵ ئه‌م ساڵ بکه‌ومه خۆم و ئه‌م بیره‌وه‌رییه بخه‌مه سه‌ر په‌ره‌یه‌ك و له فه‌وتان یا شێواندن ڕزگاریبکه‌م.
ئه‌گه‌ر خوێنه‌رانی هیژا سه‌رنجبده‌ن، ده‌بینن ئه‌و بزاڤانه‌ی که سه‌ربه‌خۆ و جه‌ماوه‌ری گشتی بوون، یا له‌بیرکراون یا هه‌وڵی شێواندنیا دراوه، له‌وانه‌ش ڕاپه‌ڕینی ئایاری ١٩٨٧ که له ڕۆژگاره‌دا گه‌وره‌ترین و سه‌خترین ڕاپه‌ڕین بوو، ڕاپه‌ڕێنێك که سه‌ربازانی هێنراوی ئوردنی ناچار به ته‌قه‌ڕاگرتن و ملدان به یه‌کێتی سوپا و گه‌ل کرد و چه‌کداره کورده خۆفرۆشه‌کانیشی ناچار به سه‌نگه‌ر گواستنه‌وه بۆ به‌ره‌ی جه‌ماوه‌ر کرد و زۆرێکیان ناچاربوون له‌ته‌ك هه‌ڵسوراوانی ئه‌و ڕاپه‌ڕینه‌دا ڕوو بکه‌نه ناوچه ئازاده‌کانی ده‌وروبه‌ری شار و واوه‌تریش له‌ته‌ك ئاواره‌کان به‌ره‌و ئێران بڕۆن.
هیوادارم به‌م سه‌ره‌تایه و به‌م گێڕانه‌وه کورته، هاوپۆل و هاوه‌ڵه‌کانی ئه‌وسام هاندابن، که پێنووسه‌کانیان بخه‌نه‌گه‌ڕ و ئه‌م تاقه ئه‌زموونه سه‌ربه‌خۆییه‌ی خوێندکاران له فه‌وتان و فه‌رامۆشی ڕزگاربکه‌ن و ئه‌و شتانه‌ی که من له‌بیرمچوون یا ئه‌و که‌سانه‌ی که ناویانم نه‌هێناوه، به‌سه‌ربکه‌نه‌وه، تاوه‌کو ببێته هه‌وێنی بزاڤێکی سه‌ربه‌خۆ و ئازادیخوازانەی خوێندکارانی ئه‌وڕۆ، که وه‌ك ده‌بینین، خوێندکارانی ئه‌وڕۆش وه‌ك خوێندکارانی ئه‌و کاتی ئێمه گیرۆده‌ی ده‌ستی یه‌کێتییه سه‌پینراو و پاشکۆکانی پارته ڕامیارییه‌کان و ده‌سه‌ڵاتن و به‌و هۆیه‌وه به‌سه‌ر چه‌ندین گروپی دژبه‌یه‌ك و ته‌نانه‌ت کراونه‌ته ئامرازی سیخوڕی به‌سه‌ر یه‌کدییه‌وه و له‌وانه‌ش ڕۆڵی یه‌کێتییه‌کانی سه‌ر به کۆمه‌ڵ و ڕێکخراوه ئیسلامییه‌کانی کوردستانی عیراق، یه‌کێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیـۆکراتی کوردستان و لایه‌نه‌کانی دیكە له شه‌ڕی ناوخۆی ١٩٩٤ – ١٩٩٨ باشترین نموونه‌ی سیخوڕی و گرتن و ئاواره‌کردنی چه‌ندین خوێندکاری شه‌ره‌کانی کوردستانن …