Çêxov û Şano
Nêmîrruvîç Dançinko *
w. le Farsîyewe” Hejên
Katêk ‘çêxov’mi nasî, herdûkman têkellî jyanêkî komellayetî bûbûyn; ew le edebyat û nûsînda, mnîş le bwarî şanoda. Herdûkman serukarman be core hunerêkewe hebû, ke pêkewe grêydedayn. Ewey ke le yekî nzîkdekridînewe, dijwarîyek bû, ke le barudoxî riswayî şanoy ew katda, letekîda rûberrûbûyn … dijwarîyek ke lelay herdûman hebû, naçarîdekridîn ke bedway rêgeçareda bgerrêyn. Ta le encamda em hewll û ledûy çaresergerrane ‘ şanoy hunerî mosko ‘î wek deyangut ‘şanoy çêxov ‘î lê bedîhat.
Lenêwan kesayetîye dastanîyekanî çêxov û pallewananî nûseranî dîkey ew katda, cyawazîyekî berçaw û lerradebeder hebû. Ewey şanonûsanî dîke bo pallewanekanyan bepêwîstyan dezanî û bew core deyanxistnerrû, behîç şêweyek le berhemekanî ‘çêxov’da berçawnedekewtin. Pallewananî çêxov kesanî sade û asayî bûn û le barey şte rotînîyekanî jyanî rojanewe dedwan. Jîngeyan wek xoyan sade û bê zerq û brîq bû. Hîç yek le kesayetîye dastanîyekanî ew le şêwey pallewanêkî serkewtû û betwanatir le kesanî asayî dernedekewt, herweha lelayekî dîkewe bîryan le xewn û xeyallî berzefrrane nedekirdewe. Bepêçewanewe kesanî rûturrecall bûn, ke nûser hewllîdabû tenanet rewişte xrapekanyan nîşanbdat; xopersitîyan aweha komîdîyane nîşandrabû, ke mrov le hendêk ruwewe naaga lexowe le beramberyan hestî be sozdarî dekrid. Bem şêwaze çêxov pêşnyarî jyanêkî baştirî daderrêja.
Bêcge leme şitgelî dîmenenekan le berhemekanî ‘çêxov’da herwek kesayetîyekanî bêarayş û sadebûn; ‘ şewî mangeşew’ , ‘ baxî jakaw û lakewte’ , ‘ bêdengî’ , ‘ dengî wîlnî le dûr’, ‘ şîwenî kûndepepû le şewda ‘ û…tid. Ewey pêwîste bgutrêt, eweye ke hîçkam lemane birryar leserdraw û leberçawgîraw nîyn, ta ew radey min agadarbim, çêxov behîç şêweyek agay lem cwanîyane nebû, ke çon lewaneye dillpesendî berhemekanî cwantir û dillgîrtir dekat, herçende bebê dirrdongî detwanrêt bgutrêt cwanî şanonamekanî çêxov ta radeyekî zor peywendî bew sade û sakarîyewe heye. Hêndêk pêyanwaye ke çêxov le berhemekanîda têkoşawe, ta şêweyekî nwê dabhênêt yan nwêkarî dabrrêjêt, bêperde deyllêm, ke emane behelledaçûn. Ewîş wek her şanonûsêkî dîke têdekoşa pallewananî çak û dllixwazî xoyî û xellk bdate derewe, taweku berhemekey baş û dillpesendibêt û behîç şêweyek lew bawerreda nebû, ke şorrşêk le şanoda berrêbxat û berhemanêk bdatederewe, ke letek nûsînî kesanî dîke cyawazî giştîyan hebêt, bewatayekî dîke pêşî hawkarekanî dîkey bdatewe …
Arezûy çêxov ewe bû, ke ewey şanoy serdemekey deyixwazêt, bedestîbhênêt û le berhemekanîda wellamderewey ew daxwazîye bêt. Lem ruwewe xellkî bew core ke xoy le jyanî rojaneda deydît, nîşanbdat. Behênanî çra, zopa, semawer, dengî pyano, sîgar, xuşk, bra, nasyaw, xzim, awaz, şerabixwardnewe û hezaran wirdekarîy dîke le berhemekanîda, jyanî ketwarîyan pêkdehêna û germugurryan be karekanî deda.
Çêxov le rwangey taybetî xoyewe bo kesayetîyekanî derrwanî û
Hîç kat nedekewte jêr karayî kesanî dîke: bo diktoran, betaybet ewaney ke fermanberî dewlletî bûn têrrwanînêkî rêzgîraney hebû. Çunke pêywabû ke diktor xizmetgerî xellke. Bellam car carîş debînîn ke dîwî şarawey pirsekeşî nîşandeda, wate her ew diktore berrêze wate ‘ îvanov ‘î berٍêz katêk dewruberî xoy çoll debînêt, dellêt ” xakim beser, parey vîzêtekey xoyşî neda, tenya serêşeye ! “
Çêxov bem wşeye demamk le ruxsarî kesayetîyekî berrêz, ke xoy xullqandibûy rademallêt û le kotayî şanoyîyekeda bîner pey bewe debat, ke em kesayetîye berrêz û xizmetgerey komellge, çendêk bênrix, nalebar û xopersit û bêhest buwe. Bellam letek eweşda em pzîşke mrovêkî berrêze, bew corey ke yekêk le kesayetîyekanî beserhateke le dîmenêkda pêydellêt “cenabî îvanov, wirgî êwe prre le rêz û çake ! “
Herweha katêk ke yekêkî dîke hawardekat “cenabî îvanof, leberçawî hemuwan pêtdellêm ke riswa û bêrrêzît ! “. Tenanet bînerêk nabînin, ke letek ewda hawbîr bêt.
Le şanoyîyekî asayîda bêguman lem core dîmenaneda, ke ekter betundî le hellçûndaye, dengî çepllelêdan berizdebêtewe. Bellam le nwandinî berhemî ‘çêxov’da rêk bepêçewaney ewewe, ekter behîç şêweyek natwanêt sûd lem core bzuwane werbigrêt û sernicî bîner bo xoy rabkêşêt.
… bo rollbînîn le şanoyîyekanî ‘çêxov’da pêwîste ekterekan ştêkî dîkeyan têdahebêt, ewey ke ekter debêt kemêk naasayî bêt û hestî hunerîyşî ştêkî dîke bêt.
Lew demeda ke bo yekem car şanoyîyekanî çêxov dehatne ser şano, ekterekan fre roşnibîr û beselîqe bûn, her em ektere çalakane bo yekem car şanoyî ‘îvanov’yan birdeser şano û serkewtinî bedestihêna … . Bellam ger rastît bwêt, em serkewtne rîşedar nebû û karayî leser bîner danena, leberewey ewey ke ewan deyandaye bîner, ‘çêxov’î nebû, wane derkyan le berhemekanî çêxov, ke tarradeyekî zor letek xeyallî xoyan amête bû, nîşanî xellk deda. Lem şanoyîyaneda bîner her ew ştaney ke le şano asayîyekanî ew katda dedît, bedîdekrid; dîkorî asayî, qumaşî sewz reng, ke nîşaney darudrext bû, rûnakî mangeşewî destkird, jûre çwarlakan … . Bîner dwênê hemû ewaney dîtbû û sbeynêş le şanoyîyekî dîkeda deyabînêtewe … . Bîner xoşî lêyandehat, bew corey ke nûsînekanî çêxov erizşêkî taybetyan hebû û çêjî lêwerdegrit, bellam ewey gring bû şanoy çêxov bû, wate rahênanî bîner le heman rwangewe ke çêxov bo dunya û werçerxanî derrwanêt, bo cîhan birrwanêt û dîmen û wşe tenya amrazî nwandinî ew mebesten.
*
Dû sall paş nûsînî şanoyî ‘ îvanof ‘ û nwandinî, çêxov ‘cengellwan’î nûsî û daye temaşaxaneyek (şanoyek) ke birryar bû le mosko bikrêtewe. Baş lebîrm nîye, ke xellk çon pêşwazîyan lew şanoyîye kird, tenya detwanim ewende bllêm, ke serkewtinêkî wehay bedestnehêna, lebîrme karayîyek ke leser min dayna, bûnî cyawazîyekî frawanî nêwan xudî şanoke û nwandnekey bû, ke hestimpêkrid. Ekterekan baş rollyandegêrra, bellam qsekanyan, hest û kirdaryan weha dehatne berçaw, ke le jyanî ketwarîyewe dû bûn.
… zor kesî çalak û pertûkxiwênim denasîn, ke letek ewey peywendîyan be dunyay muzîk û edebewe hebû, bellam le çûne temaşaxane bêzar bûn. Hogran û berrêweberanî şanokan ewaneyan be kesanî bêhest û drrinde û bêzewq nawdehêna. Le rastîda ewane hîç tawanêkyan nebû û bêguman bêhest û bêzewqîş nebûn, bellam şanoy baw wellamderewey xwastekanyan nebû û pêy mestnedebûn. Xetaşyan nebû. Ger xetayekîş hebûbêt, ewa le estoy şano buwe. Bem destinîşankirdne kurte meseleyek dête pêşewe:
Aya detwanrêt huner weha bixrête rû, ke bîner xoy tya bbînêtewe û xroşanî hunerî le jyanî ketwarîyda bedîbkat ? Bewatayekî dîke berradeyek şano nzîk û hawaheng be jyanî xoy bbînêt, ke lebîrbkat ewe beserhate leser şano.
Bo bedestihênanî serkewtûîy lew bwareda debû çî bikraye? Çî rêgribû, şwênî şano, yan şêwey nwandin? Em pirse gringe, maweyek bû têrrwanînî zorêk lew kesaney, ke le temaşaxanekanda karyandekrid bexowe xerîkkirdbû, çêxov ewey çareserî kird …
**************
* nêmîrruvîç dançinko [berrêweberî şanoy hunerî mosko]
Wergêrranî le rusyewe : şahîn sirkîsyan
فصل تئاتر. ساڵی دووهم. پاییز و زستانی ٩٨- ١٩٩٩ Wergîraw le: