‘ Baxî Alluballu’ leser Şanoy hunerîy Mosko
Nemirovich-Danchenko*
w. le Farsîyewe” Hejên
Êstake hewilldedem mêjûçey hênaneserşanoy ‘baxî alluballu’ le ‘şanoy hunerî mosko’tan bo bgêrrmewe. Sallî 1903 şanoy ême lerradebeder pêwîstî be şanoyî nwê bû. Behar bû hêştake bo ‘werzî nwandin’î dahatû hîç bernameyekman danerriştbû. Tenya ştêk ke lebîrme le kotayî marçî ew salleda biryarmanda ‘ jul szar ‘ dabnên. Hellbete bo hênaneserşanoy weha şanoyyek, mawe bo prove zor kem bû. Letek eweşda karekeman destipêkrid.
Çêxov bellênî dabû şanoyîyekî nwê bnûsêt. Şanonûsîy tazey çêxov boxoy babetêkî sernicrrakêş bû. Karkirdin leser ” jul szar ” nedeçuwe pêş. Şanoyî nwê bo her şanoyîyek pêwîste. Çunke bêguman bîneranêkî fre rakêşdekat û xellk fretir pêyanxoşdebêt. Karkirdin leser şanoyîyekî klasîk fre dijware û debêt be wiryayî û katî tewawewe bçête pêş û berradey pêwîst bînerî nîye. Pêwîste ddan bewedabnêm, ke bo xellkî şanoyî pledû û sê sernicrrakêştre taweku berhemêkî kon û klasîk.
Lem ruwewe ême hîwaman be ” jul szar ” nebestibû, bellku pêş gişt ştêk le barey berhemêkewe ke çêxov bellênî dabû, bîrman dekirdewe. Çêxov hawînî le yekê le kwêstanekanî nzîk mosko debirdeser û le bîrî şanoyîyekey xoyda bû. Hewallî corawcorman pêdegeyişt. Çêxov xoy lem barewe hîçî nedegût … car care lem la û lew lawe hêndêk şitman bergiwê dekewt.
Demewêt lêreda kemêk le barey barudoxî ew kat û barî edebî û şanoyî ew serdeme û çonyetî hestî çêxov bidwêm. Demewêt rûnîbkemewe ke çon çêxov le beramber ew barudoxeda kardanewey nîşandeda û le rwangey ewewe jyanî şanoyî çon bû, dwacar, ew hokaraney bûne hoy nûsînî ‘baxî alluballu ‘, çî bûn.
Hellbete boy heye behelledabçim, bellam gumanim nîye, çunke çêxov baş denasm, ême hemîşe pêkewe û berradeyekîş leyek dewruberda bûyn.
Xrap nîye lêreda webîrbênmewe, ke çêxov jyanî şaroçkekanî le jyanî şarekan pêbaştir bû, bêcge leme nîşanî em core jyanane ke sadetrin le şanoda sernicrrakêştre û bo bîneran fretir arame. Çunke eger çî ewan letek jyanî ketwarî rojane rûberrûn, bellam asayî û rojaneyî nayêtepêşçaw û tazeye boyan.
Le katî nûsînî ‘ baxî alluballu ‘da, çêxov lew bawerredabû ke le şanogey minda derbihênrêt, bellam letek eweşda hîç kat endêşey bnerretî xoy le barey babetekewe lebîrnedekrid û neydekirde qurbanî rollgêrrî ekteran. Le şanoyîyekanî ‘ çêxov’da qse leser xeme, bellam şêwey nîşandanî em xeme letek şanoyîyekanî dîkeda fre cyawaze …
Le bîrme ke le yekê le şaroçkekanda şanoyî ‘ sê xuşkan ‘ denwêndra, min çûm bo temaşay. Yekemîn wşe ke ektereke leser şano derîbrrî weha xemawerbû, ke bînerî bêzar dekrid … maweyek paş ewe ême heman şanoyîman hênaye ser şanoy hunerî mosko, bîneran berdewam pêdekenîn û peyan bebûnî rollî xemawerî şarawey pişt pêkenînekan debrid. Hunerî çêxov lemedaye û ‘sêber û roşnayî’ berhemî ew, taybetmendî xoyetî. Bedananî dîmenêkî pirrxem lepall nukteyekî xendeawerda, trajîdîyekî xemawî berhemdehênêt. Bîner le beramber dîmenêkî şanoyî ‘çêxov’da, ke becwanî rollgêrrîy bikrêt, xoy lebîrdeçêtewe û ewey le dîmenekeda bînûyetî letek bar û derûnî xoy deyguncênêt … karayî nwandneke leser bîner demênêtewe. Nemrî berhemekanî çêxov lemedaye, çunke zorkem xwênerêk yan bînerêk berhemî ‘çêxov’î dîtbêt û lebîrî çûbêtewe.
Nabecê nîye ger bllêm, ke çêxov le katî nûsînî ‘ baxî alluballu’da fre sernicî rojnamekanî deda û behîç şêweyek neydewîst rêwşiwênêkî berceste, ke bedestîhênabû, ledestîbdat. Lem ruwewe têdekoşa berhemekey giçketrîn kemukurrî tîda nebêt. Em wiryayîye lerradebedere buwe hoy ewey ke ‘ baxî alluballu ‘ bbête şakarî çêxov le şêwazî darriştnî taybetî xoyda.
Zistan dahatbû. Şanoyî ‘ jul szar ‘mi birdbuwe serşano û be naaramî çawerrêy şanoyîye tazekey çêxov bûyn.
Dwacar şanoyîyekey nard. Rojêk xatû ‘ kênîper ‘ [ hawserî çêxov, ekterî şanoy hunerî mosko] mnî bangkirde jûre çollekey xoyî û lewêda letek yek, bebê ewey kesêk lêmantêkbdat, şanoyîye tazekeman ta kotayî xwêndewe.
Ewendey lebîrmibêt şanoyîyeke karayîyekî away leser danenayn. Lem berhemeda çêxov le şêwazî xoyda geyiştbuwe lûtke, şêwey kesayetîyekanî beserhateke tenya beçend hêll wêne kêşrabûn. Bellam pêkewe ştêkî wehaman bedestnehêna…
Katêk ke bo yekemîn car şanoyî ‘ çayka ‘man pêkewe xwêndewe, barman leme baştir nebû, çêxov ke le berhemekanîda be rusî kesayetîyekanî xistbuwe pêşçaw, fre dijwar bû bejn û ballay dataşrawî ewane bedestibhênît, çunke beyek dû wşe peykerey ewanî xistbuwerrû. Eger lexoyşît bpirsyaye deygut :- min hemû ştêkim nûsîwe !
Carcare hendê ristey degutin, ke bekellkman dehatin, bellam derkkirdnî ewanîş bêgrift nebûn. Bo nmûne katêk ke demanuyist ‘ lale wanya ‘ berîne serşano ‘ stanîslavsikî lebarey rollî diktor ‘ êstruv ‘we xwazyarî rûnkirdewe bû, çêxov le wellamda gutî : – ew fîke lêdedat .
Hîçî dîkey negut. Çi katêk û le kwêda fîke lêdedat? Paş maweyek stanîslavsikî têgeyişt ke mebestî çêxov çîye. [Têbnîyekanî stanîslavsikî ]
Pêmanwabû ke tîpî şanoy ême bebaşî derkî nawerrok û barî derbrrîn û endêşekanî ‘çêxov’man kirduwe û detwanîn têgeyiştnêkî rastman le berhemekanî ew hebêt. Bellam le ‘baxî alluballu’da bomanderkewt, ke letek gîrugriftî taze rûberrûyn. Peywendîyekî nwê lenêwan pallewanekanda debînra, şwêngey berhemeke tewaw cyawaz bû, debû ewe bzanînin, ke çêxov lem berhemeda çi dellêt û mebestî çîye.
Le yekemîn xwêndneweda ‘baxî alluballu’ sesûrhêner dêteberçaw. Hîçkam le dîmenekan behêznîn û hîçkamyan le kotayî perdeda ştêk dernabrrêt. Tenanet kotayî şanoyîyeke sersûrrhênere : xizmetkare pîreke ke lebîryan kirduwe, betenya le mallewe demênêtewe …
Çêxov hate mosko, diktorekan molletyan pêdabû, ke zistan le mosko berêteser. Ew zor hezîdekrid xoy çawdêrî provekan bêt. Pêş hatnî ew le rêgey namewe wtuwêjman dekrid û le barey hendêk le rollekanewe cyawazîman hebû. Bo nmûne ew neydewîst rollî ‘ranîviskaya’ xatû ‘kênîper’î hawserî bîgêrrêt. Le katêkda em rolle pirrbepêstî ew xatûne bû. Çend ştêkî dîkeş hebûn, ke şano şanî nededaye jêryan.
Katê ke çêxov hate mosko û le provekanda amadebû, em nakokîyane fre behêztirbûn. Hendêk car jmareyek le ekterekanî bebaş nedezanî û pêyxoşnebûn û carcareş le barey ‘ mîzansin’ewe narrezayetî derdebrrî. Hendê katîş pêywabû, ke deqî şanoyîyekeman gorrîwe … dwacar tkamanlêkrid, ke neyête prroekanewe.
Êstake ewe dezanim, ke xetay herdûlaman buwe. Çunke le layekewe çêxov bepêy pêwîst le kar û hunerî şano şarezayî nebû. Bîrî lênekirdbuwewe çi gîrugriftêk leser rêy geyiştin be amancdaye. Ketwarekey berroşnî nededît.
Ew neydewîst têbgat, ke em şanoye her bem şêwaze twanîwyetî şanoyîyekanî ew ( çayka , lale wanya , sê xuşkan) aweha ke xoy dîtbûnî bhênête serşano. Ew ewey derknedekrid, ke ewanîş be hezar pêçawpêçda têperrbûn û sextîman letekyanda kêşawe, taweku bew şêweye derhatûn.
Endêşey çêxov û hest û sozêk ke ew xullqandibûy, debû paş ewey ke ekterekan bebaşî derkyankirdin, hewillden ta çwarçêwe bo bercestkirdinyan bedestibhênin, taweku leser şano mrovî ketwarîy û zîndûbin. [ Bewcorey ke xud çêxov le nwandinda dîtbûy] berrastî karî şanoyîyekanî çêxov letek zorbey berheme şanoyîyekanî dîke fre cyawaze.
Lelayekî dîkewe êmeş hellemandekrid: le dabeşkirdnî rollekan lenêwan ekterekanda û ştêk ke le giştî gringtirbû û bûbuwe hoy winbûnî çêxov barî ‘mîzansin’ bû. ‘mîzansin’ekanî ême dû layenyan hebû, yekê derekî bû, ke rengrrêjî têr û toxyan têda debînra û debuwe hoy sencirrakêşanî bîner, ewîdîke dîwî nawewey bû, ke hewilldedra hestî taybetî kesayetîyekanî çêxov bigwêzêtewe bo bîner, em ruwey kareke peywendî be derûnnasîyewe hebû. Taweku katêk ke em dû layeney ‘mîzansin’ cya le yekdî derdekewtin, ştêkî bercestey tya bedînedekra, bellam ewey ke letek yek debûne awellduwane, baştirîn nwandinî şanoy hunerî mosko derdehat.
Katêk ke demanuyist şanoyî ‘ nefret ‘ bhênîne serşano, çend car xerîkbû letek nûserekey ‘ lyonîd andirêv ‘ ke le provekanda amadedebû, kar bkêşête pêkdadan. Detora û deygut “îdî nayête em şanoye”, bellam bo rojî dwatir dehatewe … aşt debûynewe û lewe dillnyabûyn, ke le rojî nwandinda hawellîyekî fre ptewman debêt. Em rûdawe bo ême taze nebû, letek ‘çîrêkof’îş em miştumrreman hebû, ew hawarîdekrid û dergekey tund pêwededa û derroyişt, bellam dûbare letekman aştdebuwewe û dostêkî dillsozî şanogey ême bû.
Ew ştane, tenya ewaney letek şanoda serukaryan heye, têyandegen.
… qsewbas le nûser û derhêner lem rojaneda fre bayexî peydakirduwe. Dellên şano debêt ewey nûser nûsîwyetî mû be mû bîhênêteser texte … bellam aya raste şano bkeyne gwêzereweyek ? Şano xoy dahênere. Şanoyek ke byewêt bîrewerî lexoy becêbêllêt, şanoyek ke şêwazî heye û byewêt şanoyîyekan beşêwazî xoy derbihênêt, nabêt hîç ştêk kwêrane werbigrêt.
Bellam lebarey ‘çêxov ‘we şanoy ême tawanbar bû, çunke weha ke pêwîstibû, cwanî berhemekanî ‘çêxov’man bedestnehênabû. ‘ryalîzm’î çêxov berradeyek behêze, ke detwanrêt be nmûney cwanî û xarawî dabnirêt, ême derkmannekirdbû û be deste zibrekanman destmantêwerdabû.
Bo nmûne le perdey yekemî ‘ baxî alluballu ‘da , ew denge nasrawey ke le bêdengî byabanda debîstirêt, bew corey ke pêwîstibû, nemantwanîbû derkîbkeyn. Dengî berdêk ke dekewête çallawêkewe … çêxov xoy bo em mebeste çend car çuwe piştî şanowe û taqîkirdewe … gwêyrragrit û dwacarîş her narrazî bû… carcar çêxov beramber dahênanî ekterekan narrazî bû û behîç şêweyek letek ewan hawrranebû. Bo nmûne lebarey ‘mîzansin ‘î benawbangî stanîslavsikî ke be destmall demuçawî le mêşûle deparast, betundî djî bû û deygut ” le şanoyîyekemda denûsim rûdaweke le şwênêk rûydawe, ke lebnerretda mêşûley nîye … pêwîste ewe bllêm, ke çêxov zor peroşî çarenûsî em şanoyîye bû û detwanim bllêm detirsa.
Herwa ke le pêşewe basmankird, çêxov lebarey karewe zor tund bû û hemîşe narrzayetî denwand û tirsî lewe hebû, ke berhemekey serkewtûnebêt, tenanet le xoşî dillnyanebû, tenya dillxoşî ew, mitmaney bû be hewll û koşşî ême. Katêk ke leser provekan amadenedebû, ême letek gişt ekterekan deçûyne mallî ew, çunke hezîdekrid dewruberî qereballx bêt, herçende her bexoy dedwa.
Dwacar rojî hevdehemî cênîwerî, wate yekem rojî nwandinî şanoyî ‘ baxî alluballu ‘ hatepêşewe. Bar û derûnî çêxov baş nebû, boy hebû bo maweyekî zor mosko becêbhêllêt û maweyek neybînim. Bem bonewe birryarmanda ew şewe cejnêkî taybet rêkbxeyn. Çêxov xoy hezînedekrid, şewî yekem bête şano, bellam dwacar leser daway ême hat.
Lebarey ew şewe benawbangewe zor şit nûsran [ yadaştekanî stanîslavsikî ], letek eweşda debêt bllêm, ke ew şewe berrastî şewêkî taybet bû.
Lew şewe şkodareda gişt hunermendanî şano beramber çêxov soz û xoşewîstîyan derdebrrî … bellam xallî sernicrrakbَşi bo min eweye, ke aya le derhênanî şanoyîyekeda serkewtû bûyn yan na. Komellêk dellên ke em şanoyîye le şewî yekemewe taweku êstake serkewtû buwe, bellam rastîyekey awanîye. Serkewtû xudî çêxov bû, şanoyîyeke bew corey ke debû bbêt, sernicrrakêş nebû. Le şewî yekemewe ta kotayî behar, ke em şanoyîye leser şano bû, letek ewey ke baştirîn werzî şano bû, tîktifroştinî ême berradey le seda pencay barî asayî hatbuwe xwarewe.
Bellam çend sall dwatir ‘baxî alluballu’ baştirîn nwandinî nêw bernamey ‘şanoy hunerîy mosko ‘ bû. Bo her cêyekî dunya derroyiştîn, debû ‘ baxî alluballu ‘ binwênîn. [ Parîs- vîyena- bêrlîn- nyoyork] hemuwan xwazyarî bûn .
‘ çayka ‘ pêge û rêwşiwênî şanoy êmey pêkhênabû û ‘ baxî alluballu ‘ baştirîn û serkewtûtrîn karî ême bû, ke şêwey ‘çêxov’î le şanoy êmeda xisterrû, bebê dûdllî detwanim bllêm, ke baştirîn û serkewtûtrîn rollgêrranî ‘baxî alluballu’ le şanoy êmeda bû.
Debêt ddan beweşda bnêm, ke le seretay karkirdin leser em şakare hunerîye, behîç şêweyek derknekrabû. Herwek çon le seretay karî şanoda natwanrêt zor şit bzanrêt…
Nêmîruvîç dançênko
**************
* Nêmîrruvîç Dançinko [ Berrêweberî şanoy hunerîy Mosko]
Wergêrranî le rusyewe : Şahîn Sirkîsyan
فصل تئاتر. ساڵی دووهم. پاییز و زستانی ٩٨- ١٩٩٩: Wergîraw le