” bnûsin, ke min serudlligîr bûm û benyazm paş mirdnîş herwa bmênmewe”
Bertold Brecht* 101 sall lemewber wate le 10î fêbrîwerî 1898da ledaykbuwe, bem bonewe bebaşimzanî deqî nûsînêk ke ‘ k. . Ruzdar’ amadeykirduwe û le guvarî ‘آriş’da bllawkrawetewe, le yadî sallrrojî ledaykbûnî em dahênere hunerîyeda werbigêrme ser zmanî kurdî.
w. le Farsîyewe: Hejên
10î fêbrîwerî 1998, sedemîn sallrrojî ledaykbûnî bêrtolld brêşt, yekêk le gewretrîn nûseranî sedey bîsteme. Bem bonewe êsta le allmanya, ew buwete yekê le babete gringekanî roj, gişt çapkrawe benawbangekan, rojname û govar û bllawkrawe ferhengî û ramyarîyekanî allmanya, wtarî zor lebarey ew û berhemekanîyewe bllawdekenewe. Nawendî bllawkirdnewey berhemekanî (surkamp – Surkamp), komellêkî nwêy (30)î bergî le berhemekanî çapkirduwe, ke rûnkirdnewey dûrudrîjî lexogirtuwe : kanallî telefzyonî (3sat) ke bernamekanî be harîkarî torre telefzyonîyekanî allmanya, nemsa û suyisra behawbeşî amadedekrêt, le zincîreyekî (60) beşîyda, deçête ser nasandinî ew û şanonamekanî. Şarezayanêk ke brêşt û berhemekanî be başî denasn, lebarey jyan û kare hunerîyekanî û karayî ew, wtar denûsin û derbarey kare hunerîyekanî, le zor ruwewe dekewne qsewbas her çende xawenî rwange û cîhanbînî cyawazn. Bellam leyek babetda boçûnî hawbeşyan heye. Brêşt le edebyatî allmanya û cîhanda rollî gringî gîrawe. Bo rêzlênanî korr û kobûnewe rêkdexrên. Tenanet serokkomarî allmanya (roman hêrtsok) beşdarî xoy le merasîmî sedemîn sallrrojî ledaykbûnî ‘brêşt’da, ke le ekadêmî hunerî berlîn berpadekrêt radegeyenêt. Bellam le dehekanî (50 û 60) dezgekanî rageyandin û ramyaranî sê wllatî allmanizmanî ewrupayî; allmanyay xorawa, nemsa û suyisra letek ew beşêweyekî dîke reftaryandekrid. Brêşt ke allmanyay nazî, regeznamey lyêsendbuwewe, twanî (5) sall dway cengî cîhanî duwem, wate 12î eprîlî 1950 regeznamey nemsawî bo xoy bedestibhînît. Ramyaranî ew katî em sê wllate allmanizmane be aşkra bangewazyan bo baykotkirdnî şanonamekanî ew derkird û ew bangewaze katêk behêztir bû, ke dwacar brêşt le allmanyay xorhelatî nîştecêbû, wllatêk ke pêşnyarî letwanadabûnî şanoyekî bo karekanî ew pêşnyarkirdbû, sallêk paş mirdnî brêşt, le 4î eprîlî 1957da parlemanî allmanyay xorawayî lebarey piştîwanînekirdnî darayî dewllet lew tîpaney ke şanonamekanî ew le derewey allmanya dehênne serşano, kewte ber qsewbas lem qsewbaseda şalyarî derewey pêşûy allmanya hayinrîş fon brêntano (Heinrich von Brentano) honrawekanî ‘brêşt’î letek hellbestekanî honerî nazîyist horsit – vêsll – lîd (Horsit-Wessel-Lied) berawirddekat. Letek eweşda, tîpe şanoyye hawpeymane çalakekanî şano bçûkekan, destyandaye nwandinî hendêk le şanonamekanî brêşt.
Êsta ke şerrî sard kutayî hatuwe û rjêmî soşyalîstî ruxawe, çapemenîyekan û rageyandnekanî allmanya hellêkî tazey lebaryan bedestihênawe, taweku brêşt û berhemekanî carrêkî dîke bêbehabken. Bêrtolld brêşt le cîhanda wek dramanûsêkî serkewtû û benawbang nasrawe, allmanya ewî lexoy kirdederewe, beşêweyekî lenêwber û têkderane rexney lew girt. Êsta allmanekan bebwoney yadî sedemîn sallrrojî ledaykbûnîyewe, lebarey karubarekanî û bestinî peymanîkar letek hawkaranî û peywendîye evîndarîyekanî ew, dekewne qsewbas heftenamey (dêr şpîgil der Spiegel) jmare 1î 1988, brêşt bewe tawanbardekat, ke beşêkî gewre le hendê le şanonamekanî lelayen xoyewe nenûsrawn, bellku le ketwarda lelayen hawkaranîyewe nûsrawn, ke letek ew harîkarî û serukaryan hebuwe û ew em nûsînaney wek berhemî xoy nasanduwe. Nêwerrokî aşkray em herawhuryaye lewedaye, ke em tometbarkirdnane lelayen jnanêkewe nîye, ke sallehaye mirdûn û hîç kat le jyanyanda ştêkî awayan nexistweterrû, bellku lelayen mîratberekanyaneweyewe, ke behîway wergirtnî beşêk le dahatî berhemekanî, em tometane dedene pall brêşt. Bellam bellge û perwerinde hen, ke brêşt nawî kesanêk dehênêt, ke le nûsînî berhemêkda harîkaryankirduwe, ewan le derametêk ke behoy ew berhemanewe bedestidêt, hawbeşdekat. Karî bekomell le taybetmendîyekanî bîrkirdnewey dyaletîkî û şêwey karî brêşt bû. Bem core ewey ke ew deynûsî, letek dostanî xoy leberamber bîrurray giştîda deyixistne ber bas, ta lew rêyewe le boçûnî neyaranî agadarbêt û kemukurrî nûsînekanî pirkirduwetewe yan eweta ke betewawî şanugerîyekey gorrîwe. Xatû ‘elîzabêt hatîman’ yekêk le hawkare nzîkekanî, çend sall lemewber, lebarey şêwekarî ‘brêşt’ewe wtî ”brêşt şêweyekî herewezîyaney karî nûsînî hebû, ew deyzanî ke emrro şanugerîyek tenya katêk detwanrêt bnûsrêt, ke mruv zanyarî zor û frawan û bazirganî frawan û kereste û babetî zorîşî bo ew kare leberdestdabêt û tewawî ewane yek kes natwanêt lêyan behremendibêt, eme bawerrî ew bû. Emrro kes lem barewe gumanî nîye, ke brêşt yekêke le gewretrîn dramanûsan û honereranêk, ke zortirîn karayyan leser nûserewanî paş xoy danawe. Şanunamekanî ew wek şanonamekanî şkispîr, le wllatanî allmanîzman zyatir le berhemî dramanûsanî dîke çuwenete serşano. Berhemekanî brêşt le honrawewe bigre ta şanonamekanî û nûsînî tîorêk lebarey şano û edebyat û ramyarî bo zorbey zmanekanî cîhan wergêrdrawn. Brêşt le serdeme pirr hewraz û nşêwîyekanî jyanîda, komelle berhemêkî afrand, ke hendêkyan le lutkey şakarekanî edebyatî cîhanda qeraryangirtuwe. Hendêk le berhemekanî ew (daye dlawer û mnallekanî), (pyaw her pyawe / pyaw yeksane be pyaw), (operêtî sê filsî), (mrovî baş szêçwan), (pêşkewtinî arturo uy), (nawaze û bnema), komellêk honrawey corawcor, wtargelî wek (pênc dijwarîy le nûsînî rastîda) û (dyalêktîk le şanoda) detwanîn naw bênîn. Bedaxêkî zorewe ‘bêrtolld brêşt’ le rojî 14î ogsitî 1956da becêyhêştîn.
* mexabin nawe famîlîyekey be helle wergêrrdrawete ser zmanî kurdî û bezorî ” brêxt ” denûsin, ke le rastîda “brêşt ” druste, tewawî nawekey bem coreye “Eugen Berthold Friedrich Brechit”. Lem lînkeda detwanin jyanname û lîstî berhemekanî be îngilîzî ya zmanekanî dîke bixwênnewe: