Bêrtolld Brêşt
Jnîvîv sêru Genevieve Serreau
w. le Farsîyewe : Hejên
em babete kurtikrawey komelle babetêkî nûseranî derkewtey şanoye, ke lelayen nêwendî bllawkirdnewey ‘ Li Arche ‘ le parîs bllawkrawetewe. Em pertûke bo yekemîn car le sallî 1954da bllawkrayewe. Le pêşekîyekda ke jênêvîv sêَru sallî 1960 bo pertûkekey nûsîwe, awa hatuwe ” paş nwandnekanî tîpî (bêrlîner ênzêmbil Berliner Ensemble) sallekanî 54, 55 û 1957 le parîs, ferense zor dreng pey be yekêk le gewretrîn nûseranî şanoy serdemî xoy ke ‘ bêrtolld brêşt’e, bird. Şanonamekanî brêşt her êstake le tewawî dunyada derdehênrên, her emeş buwe hoy ewey ke nek tenya peyrewan û şagirdanî gwêrayell, bellku her bew coreş dujmin û rexnegranîş peyda bkat. Jênêvîv sêru û (jan maryê Jean- Marie) yekemîn kesanêk bûn, ke ‘brêşt’yan nasand. Em lêkollîneweye ke lesallî 1954da nûsrawe, hewllî nasandin û twêjînewey serhelldan û geyiştne lutkey berhemekanî brêşt, şîkirdnewe û lêkollînewey çemkî hunerîy û cwanînasîy berhemekanî, nasandinî layene corawcorekanî hunerî nwê, ke hêşta betewawî nenasrawn dedat.
Kurteyek le jyanî bêrtolld brêşt:
” min, bêrtolld brêşt, le cengelle reşekanewe dêm
Daykim, katêk ke min le zikya bûm,
Hate şar: sermay cengelle reşekan
Ta seremerg her têmda demênê.”
Bêrtolld brêşt sallî 1898 le awgizburg ( Augisburg) le daykêkî xellkî cengelle reşekan û bawkêkî baweryayî hate dunyawe. Bawkî xawenî karxaney kaxezdrustkirdin û sermayedarêkî protistant bû. Ew fêrkirdin û perwerdekirdnêkî drust û tewawî bo kurrekey dabînkird. Nardye fêrgey seretayî û dwatir amadeyî ta dîplomî wergirt û le temenî hejde sallîda çuwe zankoy mîwnîx taweku le bwarî pzîşkîda bixwênêt. Le sallî 1918da, dû sall dwatir brêşt wek brînpêç le nexoşxaney pişt berey ceng xraye xizmet serbazî. Yekemîn goranîyekanî yaxîbûnî ew bo brîndarekanî ceng bûn. Ke xoy be gîtar deygutin.
Paş ceng ew gerrayewe mîwnîx, şwênêk ke hawellekanî ( bêşer Becher)î honer, (kaspêr nêherCasper Neher)î nîgarkêş û kesanî dîkey… têda nasîn. Yekemîn honrawey lewane ‘efsaney serbazî mirdû’ ke hatuhawarêkî le meyxaney şarî ‘mîwnîx’da berrêxsit, lem şareda honîyewe. Le bîst sallîyda yekemîn şanoyî (be’li Baal )î nûsî. Sallî 1922 bo şanoyî ‘ tepllekan le dllî şewda ‘ ke sêyemîn şanoyî ew bû, xellatî (klayist Kleist)î wergirt. Dûsall dwatir, şanoyî ‘ jyanî êdwardî duwem’ ke besûdwergirtin le nûsrawey ‘ marlo’ le (kamêrşipîl Kamimmerispiel)î munîx hênayeser şano. Em şanonameye yekemîn derhênanî ewe. Paş ewe şarî ‘munîx’î becêhêşt û le bêrlîn nîştecêbû. Lem serdemeda bû rêbaz û şêwekarî enarkîstî û (sînîk Ciynique 1)î ke cûllaneweyekî bawî paş ceng bû, wazlêhêna û rûy le markisîzm na.
Şanoyî ‘ mrov mrove ‘î nûsî. (Be’li Baal )î hênayeser şano û letek (rayinhard Reinhardit) û pîskatur hawkarîykird. Taweku sallî 1933 [ ew salley ke birryarî koçkirdnî têda da] çwarde şanoyî nûsîn, ke zorbeyan xoy le şano cyawazekanî allmanya derîhênan. Çend daneyekyan le allmanya dengdaneweyekî freyan peydakrid; leberewey nawî lenêw lîste reşekey nazîyekanda bû, naçar rewîkrid û penaybirde suyisra, paşan çuwe parîs û kopinhagin û swêd û lenden û fînland. Sallî 1937 le parîs şanoyî ‘ çend dîmenî le jyanî nazîyekan ‘ û ‘ tfengekanî dapîre karrirxan’î be zmanî allmanî birdne serşano. Sallî 1941 paş maneweyekî kurt le mosko, çuwe emrîka û le herêmî kalîfornya nîştecêbû û lewênderê zorêk le roşnibîre allmanîyekanî dîtnewe. Hêndêkyan regeznamey emrîkayîyan wergirtbû û beşêweyekî yekcarekî lewênderê nîştecêbûbûn. Brêşt behelledawan hewt sallî birdeser taweku bgerrêtewe wllatekey. Lew maweda ew, sallane nzîkey dû şanoyî denûsîn. Şanoyîyekanî kemtir leser şano pîşeyîyekan denwêndran û zor serkewtû nebûn. Tenanet şanoyî ‘ jyanî galîle ‘şi ke lelayen ‘çalz lavton’ewe sûdî lêwergîrabû û rollî têdabînî bû. Tenya be hewll û koşşî êrîk (bêntilî Eric Bentley), ke çendîn şanoyî ew wergêrrdrabûn û le şanoy zankokanda derîhênabûn, brêşt hogranî lenêw roşnibîre lawekanî emerîkada peydadekat. Sallî 1947 le waşinton lelayen komîtey ‘ çalakîye dje emrîkîyekan ‘ewe lîprisînewey letekda dekrêt. Le dêsemberî heman sallda emerîka becêdêllê û çend mang le çawerrwanî bedestihênanî molletî çûnewe allmanya lelayen hêze dagîrkere xorawayîyekanewe le zurîx beser debat. Dwatir le rêgey ‘prag’we deçête bêrlîn û le bêrlînî xorhellatî nîştecêdebêt., cêyek ke lesallî 1949da pêkewe letek hawsere ekterekey (hêlîne vaygilHelene Weigel) tîpî şanoy ‘ bêrlîner ênzêmbill’ dademezrênin. Tîpeke sereta le (şanoy allmanî Deutisches Teater ) dademezrên û dwatir sallî 1954 le (Sichififbauerdamim ) nîştecêdebin.
Brêşt xoy şanoyîyekanî debate serşano ‘ dapîre dlawer ‘ , (puntêla Puntila ) , ‘ dayk ‘ 1949, ” )lukulus Lukullus) 1951, ‘ tfengekanî xatû karrarr ‘ 1952, ‘ bazney geçînî qefqazî ‘ 1954. Letek komellêkî hellbijêrdraw le kesayetîye hunerîy û muzîkzan û dîkorsazan, hewllî perwerdekirdnî ekteran û derhêneranî lawî deda, ke nwandinî hêndêk le şanoyîyekanî be ewan despard. Nawbangderkirdnî brêşt le allmanya û sertaserî dunyada pereydesend. Letaw frekarîy, birryarî pşûdan û wazhênan le brrêk le karekanî lewane derhênanî şanoyî deda, taweku bitwanêt katî xoy bo nûsîn terxanbkat. 10î ogustî 1956 bo dwayîn car letek tîpî ‘bêrlîner ênzêmbill’ provey ‘ jyanî galîle ‘ deken. Çend roj dwatir, le şewî 14î ogustî 1956da brêşt demrêt.
Cîhanêk şyawî allugorr û hellgêrranewe drustkeyn
” yekê lexoşîyekanî serdemî ême hemû ştê têgeyiştne
Becorê ke molletî beşdarîkirdinman pêdeda. “
Çendîn sall lemewpêş, şorrşî gwatîmala buwe hoy bllawbûnewey wênek le govarî parîs març (Paris Martich)da ke yekêk le sernicrrakêştirîn bellgenamekanî em rûdawe sersûrhênere ramyarîye bû. Em bellgenameye gewahîdanêkî bêwêneye leser dunyay ême. Aya em wêneye encamî bêtwanayîyekî rêkewtaneye yan şarezayî dozexînî wênegrêk … ? Hîç germugurrîyek lem wêneda nîye: le pêş dîwarêkî bllind rîzêk şorrşigêrr – gulebarankraw lew sateda ke beladadekewn – le wênekeda serbazêk dwa gule be cestey gule barankrawêkewe, ke hêştake berhellsitîdekat, denêt. Le pêşewey em dîmeneda kesanî dîke xerîkî karkirdnin yan bebê derbaysî ( karyan tewawbuwe) : serbazan, brînpêçêkî xaçî sûr, wênegrêk û le pêşyanewe keşîşêk ke zor peleyetî û sernicî leser pertûkî wêrdixwêndnekeyetî ( bêguman le şwênî dîke bo em karane çawerrêydeken ) leser dîwareke şepolêkî pirrpêkdadan kêşrawe, naaram serincderane sertaserî dîwarekeyan dapoşîwe; bîneran û becêmawan.
Em wêneye boxoy xemawî (Tragique ) nîye. Wêneyekî bêperdeye û pêwîstî be derbirrin nîye. Em wêneye ewkat xemawîye, ke mnî – hawçerx – seyrîdekem. Katêk ke peywendî min û wêneke serhelldedat. Katêk ke destbecê û behêzî tekanderaney sadeyî û rûnî, le minda hêzî kesêtî dawerî û dyarîkirdin û derbrrînî azadîxwazane û bêdirrdongî serhelldedat.
(ana fîyirlîng Anna Fierling ) brêşt, qaweçî supayîyekanî ‘dapîre dlawer û rollekanî ‘ û gişt ew kesaney ke ewyan dewredawe, sat be sat fretir û fretir le gêjellokey cengî gewcaney sî (30) salleda rodeçin; ewanîş pallewananî pejaregritû (Tragique ) nîn. Wate le nakokîyek, ke le naxyandaye agadar nîn; bellku letekîda dejên. Eme karî mnî [bîner]e, ke em nakokîye lewanda bdozmewe û le azadî û serbestî û bêbendumercî xoda le beramber ewanda, pey be ketwarî rencerroyî û pejarey şarawey ewan bbem.
Berawridî lerradebederî nêwan wêneyekî girtraw, ke taybetmendî peywendibûnî bo rêkewt degerrêtewe letek nwandinêkî zîndû, ke rêkixrawe [ ke karêkî hunerîye ] rast nîye. Karêk ke le seretawe ta kotayî le dahênanî şanoyîyekewe bigre ta dahênanî nwandnaney xoy papendî ewe debînêt, ke bîneran le beramber karêkî şanoyî le rêwşiwênêkî azadane û serbestda [ ke lêwey dwayn ] dabnêt.
Ême le beşekanî dwatrî le rûdanî em allugorrey hêzî dahênan û çonyetî karkirdî layenî hunerî, ke dwatir lelayen xudî ‘brêşt’ewe darrêjra, dekollînewe.
Bellam êstake ba em teqînewe berçaw û aşkrayey wêney rûdawekanî gwatîmala û herweha derhênanî ‘dapîre dlawer ‘ lelayen tîpî ‘ bêrlîner ênzêmbill ‘man lebîrbêt, ke le beramberîda bîneran berew dawerî serbestane û bêbendumerc handrawn. Le katî derhênanî ‘ dapîre dlawer ‘da zorbey rexnegranî ferrensî, letek ewey ke sebaret be dahênanî nwê le dunyay şanoda ranehatbûn, neyantwanî le bekarhênanî şêwe bawekanî lêkolleraney rexne û rexnegrî wawetir brron. Debêt becorêkî bnerretîtir bo pirseke birrwanrêt, bew corey ke rolland (bartis Roland Barthes) le wtarêkda benawî ‘ şanoy binçîneyî ‘ le (franis obzêrvatoyirFrance- observateur )da le rojî 8î culaî 1954 berroşnî pencey bo rakêşawe ” dû layenî rêkewt û çarenûs lem şanoyîyeda û serbestî bîner layenî şorrşigêrrane be şanoy brêşt dedat .”
Wa derdekewêt ke tenanet le xorhellatîş ( mebest le allmanyay xorhellatî pêşuwe.wergêrr) rexnegranî allmanî [ leber hendê ho ke roşnin ] le beramber berhemekanî ‘brêşt ‘da hest be corê naasûdeyî deken. Leberewey ewan bîneranî ewrrokey allmanya beçakî nazdeken; xellkanêk ke sallanêkî dûrudrêj rêrrewî rîze serbazî û pişknîne supayî û xoderxistne serbazîyîkanî hîtlerîy sukayetî pêkridûn; kesanêk ke tenya arezûmendî sergermî û hellhatin le ketwar bûn û leberewe hogrîyan bo azadî lawazbuwe. Allmanî kollan û bazar bûneweêkî serlêşêwawe û xowinkirduwe, parçe parçebûnî bîrewerîyekanî, ke hêndêkyan cêy şanazîn û hêndêkyan cêy şermezarî. Ew naxoşîyekî dîtuwe û hêştake bebaşî nazanêt, ke çon beserî hatuwe, boye ew deçête şano ke têbgat; yan rastir bllêyn, taweku pêybllên ke çon bîr le beserhat û razekanî bkatewe, beserhatî dwênêy û razî sbeynêy. Ew narrwate şano ke serbestane gyan û derûnî û endêşey rexnegraney sebaret bew beserhat û razane perwerdebkat. Rexnegrêk le (Taegliche Rundischau )da nûsêt ” le rwangey ryalîzmî şorrşigêrranewe, berhemekanî brêşt kemêk daşkênerane (anhgagane) dênepêşçaw. Daşkan lewêwe destipêdekat, ke leser doşdaman û bêtwanayî mruv le beramber mêjuwekey, pêdadegîrêt. Leberewey, le şanoyî ‘ dapîre dlawer ‘da, brêşt le nîşandanî ceng behemû serencame tirsênerekanîyewe serkewtû debêt …, bellam ew kesaney ke sûtemenî cengeken, bêcge le kardanewey sruştî û xobexo, kardaneweyekî dîkeyan nîye. Hîçkat le rûy bnos û bellgewe be karêk hellnastin taweku kardaneweyan layenî pozêtîv bexoe bigrêt.”
Herweha le rojnamey nwê (Neue Zeitung )da eme hatuwe ke “brêşt tenya bedbînane bînerî karesat û nehametîyekanî cenge û hanman dedat, awa boy birrwanîn. “
(Vollf Wolfif )î rexnegrîş le giftugoyekî awellada letek brêşt daxgranî derbrrî, ke ‘ dapîre dlawer ‘ ta kotayî şanoyîyeke, hîç core gorranî beserda nayêt. Ew deyuyist ‘dapîre dlawer’ le encamî ew sextîyaney ke tûşî bûbûn, huşyar û wiryabuwayetewe, pey be twanayî cyakirdnewey kotayî ho û hokarî cing bbirdaye û beşêweyekî lêbrrawane le beramber cengda hellwêstî werbgirtaye û xoy le koyletî ceng rizgar bkirdaye. Eger dapîre dlawer perwendey xoy û cengî leser şano pêşnyar bkirdaye, pêş hemû ştêk be watay wazhênaln debû le peybirdin û hellbjardinî bîner; wazhênan le twanayîyek, ke brêşt nabûyeberdem bîner [ ke le beramber rûdawe dilltezînekanîda] hellbjardinî serbestaney xoy bkat.
Vollf dellêt ” paş derhênanî ‘ dapîre dlawer ‘ bîneranî allmanî degerrênewe mallewe û beyektir dellên ” bellê raste ceng karî çarenûs û lepêş dyarîkrawe .. Xo durgirtin lêy letwanada nîye … natwanrêt berî pêbgîrêt” … û dûbare pena debatewe ber naçarî û xoşbawerrî be çarenûsî xoy.”
Bînerêk ke huşyarî leser bedbextî û nehametîyekanî le naumêdî bewlawetir nîye; bînerêk ke çawerrêy destûr û fermane; le katêkda ke ew be hellbjardin û serbestî arezûmend deken; awehaye bînerî allmanî, ke brêşt papend be rêkxistinî giftugoyekî zor dijware letek ewda.
Şanoy ‘brêşt’î le pêkhatey giştîda le şêwe û çwarçêwey bawî şanoy klasîk dadebrrêt, beheman şêwe ke le derhatin le şêwey şanoy prrupagendeyî û druşimderane xoy dûrdegrêt. Şanoy ‘brêşt’î amrazêke bo xebat ke hergîz bawerrî rasteqîney xoy be lêdan û zorî druşm nabate mêşkî bîner. Amrazî derbrrînî yeksere û dillnyayî û huşyarane, amrazêkî hunerîye, le çwarçêwey dunyayekî hestipêkraw û ketwarîda, wata û çemkî heye. Dunyayek ke debêt bgorrdirêt. Em gorran û hellgêrraneweye pêwîst û naçarîye. Dunyayek ke tenya lem allugorreda dekrêt hestîpêbkirêt. Bellam çon çonî ştêk ke naybînîn, ştêk ke pêmanewe nûsaw û çespêndrawe, ştêk ke başe û berjewendî ew herwek ştêkî sruştî û xêzanîy yan ştêkî ddanpyanraw û le çarenûsraw pêmandenasrêt, debêt bgorَîn ?
” hergîz le beramber rûdawî rojaneda nellên : sruştîye … boewey hîç ştêk wek cêgîr û negorr hejmarnekrêt”, awehaye têrrwanîy rênwên ‘ nawaze û bnema ‘. Her awaşe le şanoy ‘brêşt ‘da, bexogrîy û ddanbexodagrî û hewllukoşşî hemîşeyî lêwarekanî ‘ asayî û bawî ‘ rûpoşî ketwar helldedrênewe û leberçawî waqûrrmaw û beşdarîy û hellbjardinî serbestaney ême dadenrên. Wajey ( namobûn Verifremdung), ke ême le ferrense beşêwey corawcor wermangêrrawe û berdewam ‘brêşt’ lebareyewe dedwêt, behîç şêweyek le derhênan û dîmenrrazanewe le beramber rêsay baw û koney şanoy allmanî nîye, bellku ştêke debêt le dahênanî şanoy ‘brêşt’îda bo regurrîşey bgerrêyt.
Komellgeyek ke tenanet le bzûtin û şwêngorrkêy xoyşîda, brîtîye le komellêk nakokî û le encamî leyekdabrranî berdewam letek xoyda, herwek zincîreyek le ezmûnî nasênraw pêman, ke le djî ezmûnî xoyşî mollet û bwarî beşdarîkirdin dedat. Debêt cêy em kayeye le derhênanda leberçawbigîrdirêt. Bew watayey ke debêt letek nwandinda “dûrî” bgîrdirêt, eger xwast û nyazî ême leberçawgirtnî em nakokîye bêt û em pirse nek tenya le derhênanda, bellku debêt le nûsînekeşda leberçawbigîrêt. Mawey nêwan nûser û beserhatêk ke degêrrdirêtewe, dûrî yan kayey ( herwek birxu û semuney dezgeyek, ke bwarî kayeyan heye) nêwan beserhat û ekterêk ke bebzûtin û dwan gêrrerrewey ew beserhateye, dûrî nêwan derhênan û bînerêk ke werîdegrêt. Dwacar legşit emane gringtir, şêwazêk ke bîner rûdawekanî beserhateke le nwandinî şanoyîda beşêweyekî zîndû û çalak werdegrêt, rûdawî beserhatêk ke peywendî rastewxoy letek bîneranda heye, leberewey ke qse leser peywendî mroyî û peywendî nêwan mrovekane.
Brêşt ne bo xoşî û çêjî kesîy xoy denûsêt, ne boewey
Peyamêk bedunya bgeyênêt û ne nyazî ewey heye, ke komellêk le nzîkanî le berhemekanî ew core “pertûkêkî pîroz” çêbken. Ew bo bînerêk denûsêt, ke le peywendêkî tundutolldaye letek ew û pirsî karî ewdaye, taweku ew bgate papendî hellbjardin û serbestî, ke tenya msogerkerî em allugorr û hellgêrranewe egerîyey dunyadaye.
(1) fîlosofî serdemî kon, brîtîye le gerranewe bo sruşt û piştgirdne birryarname komellayetîy û bîroke giştîyekan û binçîne rewşitîye zallekanî nêw kumellge.
Wergêrr le ferensîyewe: êdraldîn zahd
Wergîraw le: govarî (fêl tatir) jmare 6î hawînî 1998 .
* em giftugoye le perrtûkî ‘ bîrkirdnewe gorrane ‘da çapkrawe, ke lelayen nêwendî bllawkirdnewey (maru)we le sallî (1998)da beboney sedemîn sallrrojî ledaykbûnî ‘brêşt’ewe bllawkrawetewe, lêreda wergêrranî hêndêk lew giftugoye pêşkeş dekeyn.