Bêrtolld Brêşt le rollî ‘derhêner’da
Carl Weber
w. le Farsîyewe : Hejên
babetî zor lem wllateda ( wllate yegirtuwekanî emrîka) lebarey brêşt’we nûsrawn. Beşêk le nûsîne tîorîyekanî ew wergêrrdrawn û zorbey şanoyîyekanî be zmanî îngilîzî bllawkrawnetewe. Lem gişte, xellkî ême awha têdegen, ke brêşt tenya honer û nûser buwe. Gerçî em encamgîrîye druste, bellam bo derkkirdnî ‘brêşt’î şanonûs debêt brêşt wek kesêkî şanokar ‘derhêner’ bnasrêt. Karayî brêşt leser şanoy serdemî xoy le bnerretda degerrêtewe bo ew dahênananey, ke le derhênanî şanoyîyekanîda leser şanoy ‘ bêrlîner ênzêmbil Berliner Ensemble’ dayhênan; lew katewe ke ew kare nmûneyîyekanî le sallekanî sereta û nêwerrastî dehey pencay zayînîda le bêrlînî xorhellatî nwand, şanoy allmanya begşitî gorranî beserdahat. Eger karekanî le bêrlîner ênzêmbil sallî 1956 û dwatir le dehey şestda le ‘ luzn ‘ nenwandaye, bzûtnewey nwêy şanoy brîtanya ‘ royal kort The Royal Court’ , ‘ pîter bruk ‘ û ‘ pîter hal’ , ‘ kênês tay nên Keneeth Tiynan ‘ eger webîrhênanewey çend naw besbuwaye, lewaneye zor cyawaztir buwaye, lewey ke heye. ‘ gyorgyo sitrêhler Giorgio Sitrehler’ le îtalya û ‘ roje planşo Roger Planchon ‘ le ferense beşêweyekî qulltir lewe û çonyetî ewey brêşt le bêrlîn dayhêna, karayîyan wergirt. Gerçî brêşt bedrêjayî temenî berdewam letek şanoda serukarî hebû, sereta wek rexnegir û paşan wek şanonûs, bellam serencam le sallî 1949da bû, ke ew twanî şwênêkî hemîşeyî bo ezmûngerîyekanî bedestibhênêt; tîpêkî şanoyî û dwatir saxtmanêk, ke le destî ewda twanyan bbin be amrazî balla bo xistnerrûy têrrwanînekanî, şanoyek ke ezmûnge bû, şwênêk bo lêkolînewe û şîkirdnewe û binyatnanî modêl û nmûnekan.
Brêşt paş nîştecêbûnî le serdemî cengda le emrîka, paş ceng gerrayewe orupa, karbedestanî allmanya xorhellatî mîwandarîyankird, taweku nwandinêk le şanoyî ‘dapîre dlawer’ be beşdarî hawserekî ‘hêlîna vaygil’ le rollî serekîda derbihênêt; bo yekem car paş pazde sall ew helî bo rexsabû, ew tîoryaney ke bedrêjayî temenî, çi le allmanya û çi le wllatanî dîke, lepênawyanda têkoşabû, bxate berçawan. Em şanoyîye sallî 1949 leser ‘şanoy allmanî Deutische Theatre’ le bêrlîn pêşkeşkra û buwe xallî werçerxan le mêjûy şanoy allmanyada, lewaneye lem sedeyeda û bedillbyayîyewe le serdemî (Reinhardit) bem lawe.
Rexnegranêk, ke zorbeyan beşêweyekî çunyek karekanî ‘brêşt’yan le sallanî pêş 1933da tawanbarkirdbû, lûtyan şkaw û derhênaneke letek serkewtinêkî gewre rûberrû bû. Min ke ew kat lawêk bûm, le zankoy şarî haydilbêrg bo bînînî em nwandne çûm; em nwandne hêştake wek gewretrîn ezmûnî şanoyî le jyanî minda mawetewe. Rûnkirdnewey ewey ke çi ştêk weha bêwêney kirdbû, êstakeş bom dijware, boçî lew kate bedwawe min be rollbînîn lew şanoyeda û dûbarenwandnewey le sallî 1954da, xûmgirtuwe. Bellam ştêk ke hergîz lebîrnaçêt, eweye ke yekem car bû, min kesekanim leser şano debînîn, ke wek mrovî asayî hellsukewtyandekrid; tenanet tozqallêk ‘rollbînîn’î têdanebû, herçend lêyhatûîy teknîkî û cwanî her satêkî, serincrakêşbû. Sadeyî û besûdî dîkor û kerestekanî dîkey şano bo kesêk, ke ta ew kat tenya şanoy pledû û [hellbete hêndêk car baştirînî ] şanoyîyekanî allmanyayan dîtbû, sersûrhêner û waqurrrimênerbû, ke çon çonî bîrî şanoyî bebê zor û kirdnemêşk bo bîneran degwêzrayewe. Eme tenanet baştir û bllindtir le cwan rollbînînî vaygil û nawdarekanî dîkey tîpeke bû.
leberewe birryarimda, ke herçon buwe, letek brêşt’da karbkem. Bellam em birryare ta sallî 1952 ta xallîbûnî şwênî hawkarêkî derhêner le ‘ênzêmb’ cêbecênekra. Min çûme lay yekêk le şanonûsekanî tîpeke benawî pîter palltîj (Peter Palitiych) û çonyetî kardawakirdin le brêşt’mi lêprisî. Le wellamda gutî “brêşt xoşî le çawpêkewtinî dawakeran nayêt û baştirîn kar eweye, ke babetêk le barey nwandnekanî ênsêmbil bnûsim û boçûnî xomî têda derbibrrim. Nek rexne, bellku tenya rûnkirdnewe û baskirdnî ewey ekterekan pêyhelldestin. Boçî awa û ewey aya karayî heye yan ne. Çend carêk çûm bo dîtnî şanoyî ‘pontîla’. Derbarey dû dîmenî ew nwandne babetêkim nûsî û nardim bo brêşt. Paş maweyek têlefonim bo cêgrekey brêşt kird û gutim: detwanim bêm, yan eweta babeteke hînde xrape bekellk nayêt? Wellamekey ew bo min, eme bû, ke ” meger letwanada heye ew naçarbkeyn ştêk bixwênêtewe. Ew zor naxwênêtewe”. Bellam min cêgrekeym razîkrid, ke carêkî dîke hewillbdat sernicî brêşt bo nûsîneke rabkêşêt. Paş dû hefte dûbare têlefonimkirdewe û cêgreke gutî ” çon bîllêm, nûsînekeman winkirduwe”. Le bedbextîda destinûsekem nemabû. Bellam başbû ewan peydayankirdewe.
Sê hefteyek têperî û carêkî dîke têlefonimkirdewe û em care skirtêrekey gutî “brêşt xwêndûyetîyewe û deyewêt bitbînêt”. Rojî dwatir beyanîyekey be kllawe benawbangekeyewe lewênderê bû. Min şermimdekrid û destupêy xomim winkirdbû, bellam ew tenanet le min şermintir bû. Ew gutî “bellê, êwe … , bellê, min xwêndmewe …” bêdengîyekî drêjxayen ballî beser herdûkmanda kêşa. Min nemdezanî çî bllêm û ewîş bes seyrî mnî dekrid. Serencam hatego û gutî “debêt brrom bo prrove, êwe detwanin brron bo nûsîngey berrêwebirdin û letek ‘vaygil’ sebaret be rêkewtinnamey kareketan qse bken” paş ewe çuwe derewe.
Le nûsîngey berrêweberayetî pirsyarimkird, aya bom heye provekan bbînim yan ne, le wellamda gutyan “herkes berrastî hogrî ewe bêt, detwanêt provekan bbînêt, meger ewey ke brêşt, le hendêk şwênî dyarîkrawda pêywabêt, ekterêk zor turreye, ke lem kateda ew becya letek ew ektere kardekat, bellam provekanî dîke krawen û seyirdekrên”. Brêşt deyuyist ekterekan letek bînerda rabên, bkewne pêkenîn û bepêy twana le seretay destipêkirdnî provewe letek amadebuwanî nêw holleke peywendîbgirîn. Ew kat tîpeke şanoyî ‘urfawsit Urfaust’ yan provedekrid. Em şanoyîye ‘gote’ le bîst û pênc sallîda nûsîbûy, wate çendîn dehe pêş ewey dwa vêrjinî ‘fawsit’ bnûsêt. Brêşt leber çend ho ‘urfawsit’î belawe gringibû. Zmanî em nwandne beşêwey honrawey galltecarrî/ ş’ri hizlî Knittelverse ) nûsrawe, zmanêk ke kîşî nîye yan kêşêkî nacêgîrî heye û serwaşî nîye yan be zor serwa werdegrêt. Em zmane le nwandne komîdîyekanî fars û nwandne mezhebîyekanî kotayî sedekanî nawerrast û seretay rênîsanis bekarhênrawe û herwek nwande gelîye wêwlleyîyekanî allmanyaye. Nwandinî ‘fawsit’, herçende berhemêkî benirxe, şanoyî pîre mîrdêke le komellgeda xawenî boçûnêkî goşegîraneye û tenyaye, bellam ‘orfawsit’ karayîyeke le bzûtnî ‘ tofan û tûrreyî Sitrum und Drang’ be mamellekirdnêkî serçillane û bêbak letek cîhanda. Çûne serbasî ewîn lem nwandneda, beşêweyekî sernicrrakêş le şêweyekewe nzîke, ke brêşt le şanoyîyekanî ‘b’l- Baal ‘ û ‘awazî teplekan le dllî şewda ‘ bekarîhênawe.
Min çûme nêw holleke û dyarbû, ke hemuwan katî pşûdanyan beserdebrid. Brêşt leser kursîyek danîştibû û sîgarî gellayî dekêşa, ‘îgon monk Egon Monk’ berrêweberî cêbecêkirdin û dû sê yarmetîder le kin ew danîştibûn, hendêk le ekterekan leser şano bûn û hendêkî dîke le dewruberî brêşt rawestabûn, nûkteyan degêrayewe û cullanewey xendeaweryan dekrid û pêdekenîn. Paş ewe ekterêk çuwe serşano û ştêkî le sê şêwey cyawazî lesermêzkewtnexwarewey encamda. Hemuwan kemêk derbarey dîmenî ‘le awêrbaxe kêler Auerbache Keler’î şanoyyeke dedwan, [dîmenêk ke mfîstu, ‘fadsit’ dênête mîwanxaneyek ke lewêda xwêndkaranî serxoş be nuktey sêksî û awazî sade hallyandekrid]). Ekterêkî dîke xerîkî kewtin leser mêzî taqîkirdewe û encamgîrîyekanî berawirddekrid; bepêkenînêkî zor û serxistneserî frey yekdîyewe, em bezme drêjeykêşa, kesêk sanduyçî dexward û min awam bîrkirdewe, ke pşûyekî drêje. Şerimnane danîştim, çawerrê mamewe heta paş ewey ke monk raygeyand “dey, ewa karman tewawbuwe, ba brroyne mallewe”. Înca min têgeyiştim, ke gişt emane prove bûn û, em proveye nmûney şêweyekî krawe û azad bû, ke brêşt bekarîdebrid. Em proveye, berxurdî ezmûngerîy ew û gelkarîyekî aweha ke şanoy ênzêmbil letekî rahatbû, nîşandeda. Brêşt her boçûnêk ke letek xoyda bhênayete nêw provekewe taqîdekirdewe û deyixiste lawe û ştêkî dîkey taqîydekirdewe. Hêndêk car dîmenêk be çil şêwey cyawaz taqîdekrayewe, hêndêk carîş be dû şêwe. Tenanet paş ewey şanoyîyeke çûbuwe serşano û rexney leser nûsrabû, dûbare destkarî hendêk le beşekanî dekrid û dûbare proveydekirdewe û (mîzansin)î degorrî. Ekterekanîş berxurdêkî ezmûngerîyan letek karekeda hebû, ewan rêgey encamdanî ştêkyan pêşnyardekrid û letek ewey ke destyan berrûnkirdnewe dekrid, brêşt raydegeyan lekatî proveda gwê le hîç basêk ranagrêt. Debêt taqîbkirêtewe. Aşkraye, ke tewawî tîrrwanînekanî ew leser em binçîneye westabûn, ke cîhan şyawî gorrane û mrovîş lem cîhaneda degorrê; her rêgeçareyek tenya xallî destipêkirdin bû bo rêgeçareyekî nwêtir û baştir.
Hellbete em gişte leber şeydayî ezmûngerî nebû. Mebestî serekî brêşt ewe bû, ke şanoyî beşêweyekî rûn, cwan û sergerimker, gêrranewey beserhatêk bêt bo bîneran. Ew eger le derhênanêkda beşêkî narroşn û werriskerî bbînyaye, deyqirtand. Hîç kat kesêkim nebînîwe wek brêşt awa bêbezeyîyane deqekanî xoy bibrrê û beşekanî terkibkat. Brêşt lêweşaweyîyekî dîkeşî têdabû; eger hefteyek leser dîmenêk karî bkirdaye û dwatir bo hefteyek bîxistayetelawe, katêk ke degerrayewe ser ew dîmene, deytwanî weha seyrîbkat, ke wek bllêy pêştir neydîtuwe. Lêreda nmûneyek webîr dênmewe, dîmenêk le perdey sêyemî ‘bazney geçînî qefqazî ‘, ew katey ke ‘ gruşa ‘ letek mindalle dozrawekey û brakey ‘larn tîc’ dêne malle cutyarêkî demseremerg, ke gruşa naçar bûbû hawserîy letekda bkat. Em dîmene sê hefte bû, provey leser nekrabû. Provey em şanoyîye hewt mang drêjeykêşa. Katêk ke brêşt gerrayewe ser em dîmene, pêmanwabû ke dîmeneke zorbaş deçête pêşewe, keçî lenakaw brêşt hawarîkrid “rawestin !”. Ew le ekterêk ke lew dîmeneda rollî ‘larn tîc’î debînî û em ser û ew serî jûrekey dekrid, pirsî : bo ew cullaneweye encamdedat. Ême hemûman wellammandayewe, leberewey bo ewe bellgey heye; ew bo derrbrrînî ristekey dwatrî, debêt lewserî jûrekeda bêt. Eme ‘ mîzansin ‘î xotane. Brêşt betûrreyîyewe emey retkirdewe. Wtî “bellgeyek bo cûllanewekey ew le arada nîye”. Ême gutman bellam ristey paştir weha ştêk dexwazêt. Ew hawarîkrid “çi risteyek ? “, Ektereke ristekey derbrrî. Le wellamda gutî ” em risteye nakrêt nûsînî min bêt ! “. Ême naçarbûyn, ke deqeke nîşanbdeyn û bîselmênîn, ke risteke hî xoyetî û ew berrastî letaw ême tûrrebû. Ew dîmenekey dûbare nûsîyewe. Brêşt em dîmeney awa dîtbû, herwek bllêy kesêkî dîke nûsîbêtî û peywendî be şanonameyekewe hebêt, ke ew ştêkî lebareyewe nebîstibêt. Ew wek bînerêk hellîdesengand û deybînî ke dîmenêkî serkewtû nîye.
Pêşekîyekanî amadekirdnî şanoyîyek lebarî asayîda nîwesallêkyan dexayand. Lew maweyeda şanoyîyeke dekewte berbas û lêdudwan û ger wergêrran buwaye, dekewteber lêkollînewe. Dîkorî dîmeneke sereta leser kaxez û paşan le şêwey nmûney wêneyî amadedekra. Em babete lebarey poşakîşewe herwa bû. Paş em qonaxe, katêk ke brêşt provey destipêdekrid, dyarîkirdnî ‘mîzansin’ layenîkem sê ta çwar mangî dexayand. ‘mîzansin’ekan wirdekarî zoryan dexwast. Brêşt pêywabû, ke mîzansin birrbrrey piştî derhênanî şanoyye; ew lew bawerredabû, ke mîzansin, lebarî xwazrawîda, pêwîste betenya twanay gêrranewey beserhatî şanoyîyekey hebêt. Bew corey ke eger kesêk le pişt dîwarêkî şoşeyîyewe seyrî nwandneke bkat û bebê ewey gwêy le risteyekîş bêt, bitwanêt tuxme serekîyekanî beserhateke û berxurdekanî nêwî têbgat. Bedestihênanî weha ‘mîzansin’êkî roşn û aşkra, katêkî frey frey gereke. Ew herşitêk şyawî xistnepêşçaw buwaye, taqîdekirdewe û eger dîmenêk le proveda letek cluberg û dîkorda neguncaye, yekemîn ştêk mîzansin bû, ke gorranî beserda dehat.
Paş dyarîkirdnî ‘mîzansin’î serekî, ême leser wirdekarî rollbînîn, destbekardebûyn. Ta em kate ekterekan ristekanî xoyan betewawî derixkirdbû û deyantwanî be asanî rollyan letekda bgêrrn. Cûllanewe û bare cesteyîye zor cwanekan, zortirîn serincyan bo xo radekêşa. Hendêk car katjêrêk bo çonyetî hellgirtnî ştêk lelayen ekterêkewe terxandekra. Sernicî taybet dedraye wirdekarîyekanî cûllanewey cesteyî; xugirtnekan, rahatnekan, berxurdekan û tenanet bare cesteyîye fre cwanekanî mrov, ke kesayetî ew pêkdehêênêt û eme rastîyeke, ke bezorî le şanoda piştigwêdexrêt. Brêşt çend katjêrêkî bewewe debirdeser, ke bbînêt ‘galîle’ çon têlekiskopêk yan sêwêk bedestewe degrêt. ‘ gruşa ‘î qellew, çon butlle aw yan mindallêk berizdekatewe, serbazî law ‘îlîf’ çon çonî leser mêzî cenrallkey xoy dexwatewe û ştî dîke. Zorbey kat nîgar û bellgey wêneyî kat û serdemî beserhatî şanoyîyeke boxwêndnewey cûle û bare cesteyîyekan dehênraye nêw provekan. Nîgarkêşanî pesendikrawî brêşt ‘brogil’ û ‘buş’ bûn. Nîgarkêşîy ewan ‘beserhatekan’yan degêrranewe, kesayetîyekanyan letek jyan û pîşe û bawerr û tawanekanyan amête bûbûn. Karayî ew wênaney, ke brêşt dîtbûnî bezorî le karekanî ewda bedîdekran, satî taybet le mîzansin û herwa kesayetîyekan û dîmenekan, lew nîgar û wênanewe serçaweyangirtbû.
Mercekanî kesayetî, mercekanî beserhateke û ew karaney ke le dewruberî kesayetîyekanda rûyandeda, her sat debû lêkollînewe û şîkirdnewe lebareyanewe bikrêt. Katêk ke hemû em wirdekarîyane degeyiştne qonaxêkî dyarîkraw, qonaxêk ke xallî tewawbûn nîye, bellku qonaxî kembûnewey twanayîye corawcorekan bû, brêşt yekemîn provey tewawî nwandnekey destipêdekrid. Em qonaxe deytwanî şeş mang paş destbekarkirdnî ekterekan leser şanoyîyeke bêt. Şeş mang karkirdin leser ‘mîzansin’ekan, satî cyacya û beşî çkoley dîmenekan. Yekemîn provey gişt şanoyîyeke bezorî karesat bû. Bo ekterekan nedelwa ke weha bexêrayî hemû ştêk pêkewe grêbden. Bellam brêşt xoy leser em babete pêdagrîdekrid. Le provey duwem û sêyem le gişt şanoyîyekeda, leserxo kêşêk xoy derdexsit û tewawî ew hellaney, ke taweku ewkat nebînrabûn, berroşnî derdekewtin. Carêkî dîke brêşt tewawî şanoyîyekey be satî kurt û beşî bçûk bçûk dabeşdekrid û her parçeyek ke serkewtû nebuwaye, karî leser dekirdewe. Paş karkirdin leser beşe cyakrawekan, dwaqonaxî prove destîpêdekrid. Em qonaxe provekanî tewawî şanoyîyekey degirtewe, bellam em provaneş hemîşe dûbare karkirdnewe leser wirdekarî û dîmene cyawazekanî letekdabû. Yek dû hefte bo provey kare teknîkîyekan terxandekra. Hendêk car runakîdan be şanoyîyeke pênc roj drêjeydekêşa, ke lem maweda bo derhênanî cûlle û ‘mzansin’ekanî şanoyîyeke, sûd le ektere zyadekan werdegîra, taweku ektere serekîyekan kat û wzey xoyan befîroneden. Bedrêjayî provekan beclubergewe, wirdekarîyekan hemîşe gorranyan beserdadehat û çaktir debûn, em allugorrane zorbey kat tenanet mîzansin û deqî şanoyîyekeşî degirtewe. Leyadme ke le yekemîn şewekanî nwandinda, ekterekan kurte têbînî brêşt’yan leser mêzî jûrî xogorrînda dedozîyewe, lem têbînîyaneda wêrray arezûy serkewtin le nwandnekeda dawaylêdekirdin, ke bo nmûne le flane dîmenda le cêy ew risteyey ke brêşt birryarî gorrînî dabû, le ristey taze sûdwerbigrin, leberewey kardanewey bîneran le cenerall proveda beclubergewe ewî nîşandawe, ke ristey şanoyîyeke ew karayîyey ke brêşt wîstûyetî, neybuwe.
Paş cenerall prove be clubergewe, brêşt hemîşe proveyekî dehênayekayewe, ke be provey ” hêllkêşî” yan ” hêmadanan” nawîdebrid; debû ekterekan leser şano, bebê hewll le rollgêranda, bellam be parastinî hawsengî û westanekan û hîdîke û bebê clubergî nwandin, gişt cullanewey şanonamekeyan bexêrayî le seretawe ta kotayî encambden û deqeke bexêrayî derbirrin. Eger kesêk lew serî hollekeda buwaye, em prroveyey wek fîlme bêdengekan debînî; deybînî ke kesekan bexêrayî decûllênewe û barî corawcorî cesteyî lexoyan nîşandeden, bellam neydetwanî wşekan bbîstê û yan hîç core hestêk bêcge le heste aşkrakan bbînêt. Em proveye karayîyekî zor besûdî hebû, debuwe hoy asûdeyî û azadî ekter. Komekî pêdekrid ke her wirdekarîyekî fîzîkî lebîrbêt û baştir çonyetî hawsengî nwandneke bedestibhnêt.
Serencam şewî yekemî nwandneke [ke lerrastîda pêşinwandinêk bû be amadebûnî bîneran] katî dehat. Paş ewe provedekra, taweku allugorr leser bnemay kardanewey bîneran le şanoyîyekeda bikrêt. Paş pênc ta heşt ‘pêşinwandin’î şanoyîyeke le şewî yekemda be amadebûnî nwênerî rojname û bllawkrawe û mîwanekan, nwandinî fermîy destipêdekrid. Brêşt bepêy ezmûnekanî xoy le emrîka û brîtanya em pêşinwandney le şanoy allmanyada kirde baw. Sereta rexnegranî allmanî betundî djî em kare bûn, bellam êstake şanokanî dîkeş şêwey brêşt degirneber. Paş destipêkirdnî fermî nwandnekanîş karkirdin leser şanoyîyeke nedewesta. Derhêner [ yan yekêk le yarmetîderanî ew] şewane nwandnekeyan seyirdekrid û her kat ke allugorr yan dûbare karkirdneweyan leser beşêk bepêwîst bzanraye, destyan be prrovedekrid.
Em hemuwe lewaneye be rojêkî pirr sextî û mandûbûn bêtepêşçaw, ke taku radeyek her waaş bû. Bellam hemû ştêk le keşêkî aram û asûde û azadda bo ezmûnkirdin berpadekra. Ekterekan (derhêneranêk) ke tazekî hatbûne bêrlîner ênzêmbil, bezorî fre tûrre û şllejabûn û hewllyandeda, ke destbecê encamêk bedestibhênin, bew corey ke eger tenya çend hefteyek helî provekirdin heye, debêt awabêt. Bellam brêşt pêydegutin “hemîşe debêt begumanewe temaşay encamî pele bikrêt. Yekemîn rêgeçare bezorî rêgeçareyekî başnîye. Leberewey bîrkirdnewey pêwîst lebareyanewe bekarnebrawe. Wek sruştî rênwênîgerêkî gumanawîye, betaybet bo derhêner”.
beboçûnî brêşt nîgarkêşî gringîyekî zorî hebû. Ew şêwekanî bekarhênanî nîgarkêşî letek hawellekey ‘ kaspêr nêher Kasper Neher ‘ baskirdbû û letek ewda deskewtêkî nwêyan bedestihênabû. Katêk ke ‘nêher’ lêprisrawetî nîgarkêşî şanoyî brêşt’î leestodegrit, sereta behêlkarîye çkolekan destîpêdekrid, ke şwêne gringekanî beserhatekeyan nîşandeda. Hendêk car ew tewawî beserhatekey le şêwey karîkatorî rûnikrawe dekêşa. Ew le kesayetîyekanewe destîpêdekrid û wênekanî bepêy şwênî taybetyan dekêşa, bem şêweye ‘mîzansin’î wênekêşî dekrid, katêk ke ew û brêşt, nîgarkêşîyekanyan pesendibkirdaye, destbekarî kêşanî dîmenekan debûn. Bo brêşt û bo ‘nêher’îş katî karkirdnî letek brêşt’da, herweha bo ‘oto Otto’ û ‘fon apên von Appen’ ke le dehey pencada letek brêşt’da karyandekrid, dîkor keşêk bû, ke lewêda ekter beserhatêkî taybetyan bo bîneran degêrrayewe. Yekemîn hengaw ewe bû, ke keş û kereste ronere pêwîstekanî ekter bixrêneberdestî; hengawî dwatir ewebû, ke dîkore dahênraweke xoy berradey pêwîst beserhatî şanoyîyeke û nakokîyekanî naxî, serdemî mêjûîy, peywendîye komellayetîyekan û hîdîke bgeyênête bîner. Dwahengaw ewe bû, ke becwanî bîhênnedî.
Ewey ke be derhênanî brêştî nawdebrêt, ştêk bû ke hemîşe ledwa qonaxî amadekirdnî şanoyîyekeda bedestdehat. Brêşt hîç kat bebîrokeyekî pêştirdarrêjrawewe lebarey şêwey derhênan destîpênedekrid, tenanet ştêkî serekî wek ewey ke debêt derhênaneke ‘naturalîstî’ bêt yan ‘serdemêkî mêjûîy taybet’ nîşanbidrêt yan her şêweyekî gewcaney ke rêsa û rêkewtne şanoyîyekan bezorî leser şanonamekan deysepênin. Ew be wirdbûneweyekî qullî peywendî allozkawî komellayetîy kesekan û ew hellsukewtaney ke lewewe serçawe degrin, dest bekar debû. Ew derûnnasînî kesayetîyekanî piştigwê nedexsit, bellku leser bnemay peywendîye komellayetîyekan geşeypêdeda. Katêk brêşt provekanî destipêdekrid, hêllkarîyekanyanî seyirdekrid û leser boçûnekanî karîdekrid. Dû car min bexom ewem dîtuwe, ke leseda heftawpêncî dîkorêk betewawî drustikrawe û [ poşakî duraw û guncaw letek ew dîkore ] paş dwa prove letek poşakekanda welanrawn. Letek ewey ke herçende cwanîş bûn, bellam ewey ke brêşt û ‘fon apên’ deyanuyist neyandegeyand. Pareyekî zebend xercî em ezmûnane dekra, bellam bebêguman befîro nedeçû. Yekêk le pende cêpesendekanî brêşt ewebû ” tam wçêjî xwardin beçêjtinî xwarneke dyarîdekrêt”, hemîşe eme lebarey karî şanoyî ewewe rastibû.
Le dehey bîstî sedey raburduwewe, ke brêşt le şarî ‘munîx’ kewte derhênanî şanoyî, ta kotay, pêyxoşbû lekatî derhênanda dewruberî qereballx bêt. Her kesêk ke cêmtmaney buwaye, bangihêştey provekanî dekrid û berdewam le serincekanî dekollîyewe. Ew be leberçawgirtnî kardanewey ew kesane, serperşitî karekey xoy dekrid. Le dehey pencada derhênanekanî brêşt wek hemîşe berhemî gelkarî bûn û ew berdewam sûdî le tewawî kesanêk ke letek derhênanda serukaryan hebû, harîkaran, hîllkaran û amadekeran û awazdaneran, werdegrit.
Brêşt le lêprisrawe hunerîyekanî ênzêmbil xwazyarbû, ke provekan be poşakewe bbînin, taweku bitwanêt le sernicî ewanîş agadarbêt. Le yadme ke dwaprovey ‘katisgrabin Katizgraben’ [şanoyîyekî çîroknûs û şanonûsî hawçerxî allmanî xorhellatî’ êrvîn şitrîtmater Erwin Sitritmatter ‘ ke brêşt le sallî1953da hênaye serşano] brêşt komellêkî le tazelawanî de ta çwarde (10- 14) salley bo seyirkirdin bangeêştekirdbû. Paş tewawbûnî proveke, ew, dû katjêrî tewaw katî letek ewan beserbird, ta bzanêt ke ewan çî le şanoyîyeke têgeyiştûn û çî tênegeyiştûn û boçî. Em dîmaneye kêşaye ewey ke hêşta leser hendêk le dîmenekan karbikrêt û taweku zêdetir roşinbibnewe û ‘gêrranewey beserhateke’ çonyetîyekî baştirî hebêt. Brêşt birrway tewawî be dîtnî bêlayenane û bêdemargîrîy mindallan hebû. Wate le bîrkirdnewey sakar û honerane behremendibûn, bîrkirdneweyek ke brêşt pêywabû bo şano zor gringe.
Brêşt birryarîda, ke derhêneranî law le ênzêmbil pêkewe karî derhênan bken. Dû yan heta sê kes le ewan beşêweyekî yeksan û hawbeş rollî derhêner leestobgrin. Em kare encamêkî xwazrawî hebû. Derhêneran çemkêkî bnerretî ke hemuwan pêyrrazîbûn, bedestyandehêna û dwatir destyan beprovekirdinyandekrid, bellam le drêjey provekanda şitgelêkî cwan le berxurd û cûdayî endêşe cyawazekanda, ke leser babetêkî hawbeş karyandekrid, dehatnegorrê. Rêgeçarey baştir lewey ke heryeke lem derhênerane betenyakarîy bitwanêt bedestîbhênêt, destkewt debû. Le rastîda zorêk le derhênanekanî pêş û zorbey derhênanekanî paş mergî brêşt, bem core derhênran.
Bo brêşt hergîz şêwekarî ekter gring nebû, ew pêynedegutin brrone mallewe em kare yan ew kare bken, yan brrone piştî şanowe û xo cemucor bken. Ew karî beser mîkanîzmî sûdlêwergîrawî ekterewe nebû, bellku tenya bîrî le encamî kareke dekirdewe, brêşt rêzî le ekterekan degrit, be asûdeyyekî zor zyadewe letek ewan decûllayewe û zorbey pêşnyarekanî ewanî bekardehêna. Le katî pşûdanda, ew tenanet gwêy le qsewbasekanî dîkey ekterekan radegrit û neydewîst ewan letekîda naasûdebin. Ew deyuyist ke herçon buwe, ewan bawerrbexobûn lelayan drustibêt. Ew deytwanî bbêt be şoxîgerêkî lêhatû; hêndêk car ekterekan bes bo seyr û sergermî, ewyan naçardekrid, ke bekarêk hestêt. Ew ekterî naçar be lasayîkirdnewey xoy nedekrid, bellku bemebestewe lekarî xoyda zyaderrewîydekrid, taweku ewey ew deyuyist ekterekan seyrîbken, bellam hergîz duçarî dllerrawkêy lasayîkirdnewey û kupîkirdnî, nebin.
Bêguman serincrakêş debêt, ewey min le şêwederhênanî rollbînînêk, ke lelayen brêşt’ewe dîtûme û ewey lelayen hawserî ‘ lîon foyiştvanger Lion Feuchitwanger ‘ewe, ke be yekemîn ezmûnî derhênanî em derhênere rageyêndrawe, letek yekda berawirdibkeyn. Katêk ke brêşt bîst û çwar salle bû, şanoyî ew ‘dengî tepllekan le dllî şewda ‘ le mîwnîx provedekra, derhênerî şanoyîyeke besersurrmanêkî tewawewe debînêt, ke nûserî law le katî provekeda dêt û karekey pêradegrêt û beser ekterekanda hawardekat û çonyetî encamdanî herşitêkyan nîşandedat. Le maweyekî kurtda, brêşt tewawî şanoyîyeke degrête esto û derhêner [ ke pyawêkî betemen bû] bekirdewe debête harîkarî brêşt. Bew corey ke le şanoy ew katî allmanyada baw bû, mawey provekan kurtibû, nzîkey sê hefte bû, le dwa hefteda, ekterekan [ ke hendêk le ewan ekterî zor betwanaşbûn ] zor hewllyandeda, heta ewey brêşt lêyanixwazyarbû, encamîbden. Le bnerretda brêşt hewllîdeda, ke ew core zyaderrewî û plexwazîye bawey allmanyay ewkatyan lê datekênêt û naçaryanbkat, ke berxudêkî ketwarîyan letek ristekanî xoyanda hebêt. Raportî xanmî ‘foyişt vanger’ serincrakêşe “ew pyawe tazelawey ke le provekanî yekemîn şanoyîyekeyda amadedebû, berdewam hawarîdekrid, ewey ew ekterane deygeyênin bogene. Katêk min brêşt’mi le temenî penca sallîda beserkirdewe, lewaneye aramtirbûbêt, ew hêştake begermî serqallî xawênkirdnewey textî şano û ‘gişt hunerekan’ le ” droye şîrînekan” bû, ke debûne hoy ewey ke mrov twanay nasînî cîhanî bew corey ke heye, nebêt”.
Brêşt hewllîdeda, ke le şanoy xoyda ruxsarî ketwarîy cîhan bxaterrû, nek wêney lealltunawhellkêşrawî pallewanî droyne û wêney bêperdey kerwêşkgel, ke sergermî xwardinî gêzer û xerîkî cûtbûnin. Leser şanoy brêşt, guman le xwadestkirdekanî mrov, guman le yasa dahênrawekanî mrov û le her ştêk ke bezoremlê beser mrovda sepênrawe, radegeyêndra.
Brêşt wek taqîgeyek sûdî le şanokey xoy werdegrit û hellsukewtî mrovekan, rwangey mrovekan û lawazî mrovekanî le rêgey şanoyî û ekterekanewe denwand. Lem ezmûngeyeda le hemû ştêk dekollrrayewe û hemû ştêk detwêjrayewe ta serencam bekomell nîşandedra, komellêk ke zorbey kat bo xonasîn lem awêne zor rûn û lerradebeder rûneda, amadenedebûn. Mamelle û derbrrînî ketwarîyaney ristekan, ke brêşt le seretay derkewtinî le bwarî şanoda taweku kotayî, pêdagrîy leser dekirdin, ştêkî wawetir le narrezayetî pyawêkî şanoyî be rêsa rzîwekanî şano bû. Bo ew, şano hêllkarî û qallbêk le cîhan bû. Cîhanêk ke ême hemûman debêt têyda bjîn.
* em wtare deqî qsekirdnekey ‘ karl vêber’e le zankoy tulîn sallî 1967. Herweha le jmarey taybet be brêşt’î bllawkrawey TDiR bllawkrawetewe.
** le ( micle wîje hnir tatir’fêl tatir’ şmare 6, 7 sal dum 1998,1999 wergîrawe