Dîmane letek ‘ Ekkehard Schall’ lebarey ‘bêrtolld brêşt’ewe
w. le Farsîyewe: Hejên
Ekkehard Sichall, le 29î ayarî 1930 le ‘magdîborg Magdeburg’î allmanya ledaykbuwe û her lewênderê xerîkî xwêndinî şano buwe. Yekemîn karî ew le şanoy şarî ‘frankfort – oder Stadtitheater Frankfurter -Oder’ û ‘şanoy nwêy bêrlîn Neue Buhne Berlin’ bû. Ew le ayarî 1952da lelayen brêşt’ewe hênraye nêw tîpî ‘bêrlîner ênzêmbil Berliner Ensemble ‘ bo karkirdin û sallanî dwatir le 1977- 1989 cêgrî berrêweberî tîpeke bû û hawkat letek kare şanoyîyekanî le fîlmîşda kewte rollbînîn. Ew yekêk le gringitrîn û kontirîn ekterekanî brêşt bû. ‘êkehard şall’ leber lebarî û hellkewteyî taybetî rollî gring û corawcorî le şanokanî brêşt’da gêrra, ke grîngitrînyan ‘xozê Jose’ leşanoyî ‘tfengekanî xatû karrarr’ , ‘koryolan Coriolan’ le şanoyî ‘trajîdî koryolan’ sallî 1961, ‘puntêla Puntila’ le şanoyî ‘serwer puntîla û koyle matî’ 1975, ‘ azdak Azdak ‘ leşanoyî ‘ pazney geçînî qefqazî’ 1976, ‘ galîle’ leşanoyî ‘jyanî galîle’ 1978, ‘be’li **’ le şanoyî ‘b’li Baal ‘ 1987. Şall bo rollbînîn, çuwe bo zorbey wllatanî orupayî, emrîka, ustralya, kanada û îsraîl û leber serkewtûîy xellatî rexnegran û herweha xellate nêwxoyî û cîhanîyekanî wergirt, ew letek ‘barbara brêşt’ , kçî hêlîne vaygil û brêşt, hawserîykirduwe.
– berrêz Schall, êwe lerrêgeyekî ta radeyek naasayîyewe hatne ” bêrlîner ênzêmbill “ewe, detwanin lem barewe zyatir boman rûnibkenewe ?
Ekkehard Sichall : wek her kesêkî dîke, ke bçête şanokanî dîkewe, min bexom daxwazîy karkirdnim da, ew kat brêşt provey şanoyî ‘tfengekanî xatû karrarr’î letek hêlîne vaygil û êrvîn gêşonîsk (Erwin Geschonesk) destipêkirdbû, brêşt pêştir letek ekteranî dîke, rollî ‘xozê’î lawî prrove kirdbû û lêyan narrazîbû, ew ledûy tîpêkî îspanî yan romanî degerra, min emem bîstibû, pirçim reşkird û çûme ewênderê, brêşt lepêşda hîç qseynekrid, tenya rojêkî prrovey dyarîkrid, ke lewêşda ştêk letek minda prrovebkat, dway çwar rojan gutî : ke mnî bedlle û detwanim ew rolle bgêrrm, bellam min detirsam reşî pirçim kallbêtewe.
– Brêşt çon le rollbînîn le şanoyî ‘apîk’da piştî beêwe debest. Ew pêşnyarî be êwe dekrid, ke tîorîyekanî bixwênnewe?
Ekkehard Sichall : ew çend risteyek le tîorîyekanî be ême deda û ke zorbeyan pêştir le govarî (wata/nêwerrok û şêwe Sinin und Form )da çapkrabûn. Dwatir bêcge le çend kesanêkî kem le sallaçuwekan û kesanêk, ke hawdemî ew bûn û letek ew karyan kirdbû, hîç kes le tîorî ew tênegeyişt.
– le şanoyî ‘tfengekanî xatû karrarr’da êwe rollî xozêy lawtan degêrra û ‘hêlîne vaygil’ ke le rollî dapîre dlawerda (Mutter Courage ) da yekê le rolle gringekanî hebû, rollî ‘karrarr’î degêrra, êwe wek ekterêkî law, ke letek ekterêkî benawbangî wek hêlîne vaygil rolltandegêrra, çi hestêkt lela drustibû ?
Ekkehard Sichall : bellê, vaygil ekterêkî gewrebû, ew beser tewawî dîmenekeda zallbû, katêk ke le dîmeneke ştêkî werdegrit, frawanî dekrid û hemû ştêkî leser şano dexiste jêrkarayî xoy. Bellam eger hestî bkirdaye, ke ekterêkî dîke le dîmenekeda heye, xoy dekêşayewe kenar û bwarî deda, taweku ew ektere xoy nîşanbdat.
– lekatî prrovey ‘tfengekanî xatû karrarr’da lenêwan brêşt û ‘hêlîne vaygil’da nakokî hebû, êwe lem barewe ştêktan webîrdêtewe ?
Ekkehard Sichall : katî prrovekirdnî ‘tfengekanî xatû karrarr ‘ hêlîne vaygil be berdewamî le hestî daykayetî û jnêtî lêwawlêw bû û min betewawî hestim bewe dekrid. Bellam brêşt daway lêdekrid, bebê têkellkirdnî hest letek rolleke, roll bbînêt û pêydegut “bebê leberçawgirtnî em babete, to hergîz natwanî ekterbît”. Em bênewbereye hemîşe lenêwan ewanda hebû, ta ewey ke hêlîne vaygil geyişte ew serencamey ke brêşt deyuyist. Eme yekemîn car bû min têgeyiştim, ke dyalêtîk le şanoda watay çîye.
– aya partî komonîst xoy helldequrtane nêw karubarî şano ?
Ekkehard Sichall : hergîz.
– bellam rollî hoyirdêr (Hoerder ) ke êwe le şanoyî cengî zistane (Winteriscihlachit )da detangêrra, kewteber rexney tundutîj û le şalyargewe têlefonêkîş kra ?
Ekkehard Sichall : paş yekemîn nwandinî şanoyî ‘cengî zistane’ û paş çepllelêdanekan, brêşt le jûrî xogorrînda têbînîyekî bo danabûm, ke têyda nûsîbûy ” şallî xoşewîst, ger bom hebêt pêwîste bllêm, min êstake hoydêr zor baştir û sernicrrakêştir debînim”. Min bem rollbînînem zor razîbûm. Dwatir pawll vandêl (Paul Wandel ) şalyarî perwerde û fêrkirdin betenya daway mnî kird û gutî ke lelay ew, şanoyîyeke zor sernicrrakêşbuwe, bellam çon debêt dje faşîstêk awa le kotayî şanoyîyekeda trisnokane bimrêt ? Min wellamimdawe, ke ême bawerrman weha buwe. Ew sererray eme letek brîşt’îşda qseykird. Min le duwem nwandinda bebê ewey brêşt agadar bêt, em rollem becorêkî dîke gêrra, paş nwandneke brêşt peşêwa û hate şwên xogorrînekem û hawarîkrid, ke ” ewe çi trrohatêk bû, ke min gêrrawme”. Herweha gutî ” têbînîyekey xomim pêbderewe”. Min lebarey wtuwêjekemewe letek şalyarî perwerde û fêrkirdin qsem bo kird. Brêşt beserimda hawarîkrid “çon detwanît wa gemjane gwê le qsey ewane radêrît “. Min têbînîyîkem be ew nedayewe û hêştake le mallewe lelam mawe.
– berçawtirîn serkewtûîy nêwneteweyî tîpî şanoy ‘ bêrlîner ênzêmbil’ le sallekanî 1954û 1955da wek tîpêkî mîwan leparîs bû.
Ekkehard Sichall : em serkewtne berçawe nek tenya le parîs, bellku le lenden, mosko’şi bû. Ewane giştyan karêkî tewaw nwê û hawform bûn. Rexnegrê paş nwandin gutî ” îdî pêwîst nîye birrwate şano, çunke beşêweyekî tewaw bedestîhênawe û ezmûnîkirduwe. Leberewey rexnegranî ta ewdem, hîç kat şanoyek, ke bîr û xeyallyan honerane bênêtecoş, nedîtbû.
– bo brêşt em serkewtûîyye wek tîpêkî mîwan çi watayekî hebû ?
Ekkehard Sichall : ew le serencamî karekey fre razîbû, paş yekemîn nwandin dawayanlêkrid, ke leşwênî xoy hestêtewe û bepêwe bwestêt, min pêmwaye ew lem barewe zor dillxoş bububû.
– çi ştêkt le dwayîn satekant letek brîşt dêteweyad ?
Ekkehard Sichall : kes bebîrîda nedehat, ke ew demrêt. Nexoşîyekey be helle destinîşankraw û be helleş çareserkrabû, eme lepaş westanî dllî derkewt. Hîç herawhuryayek beboney mergî ewewe encamnedra. Min ewm nazdekrid, hawser û kçekey bemergî ew dilltengibûn. Bo min wek ledestdanî nzîktirîn kesanêk bû, ke demnasîn. Brêşt le mangekanî dwayîda ‘jyanî galîle’î prrovhdekrid û birryarwabû min rollî ‘ andirê ‘ bgêrrm, katê ke ew nexoşkewt (êrîş êngil Erich Engel) serperşitî provekey kird, katêk ke nexoşîyekey brêşt teşeneykird û serencam mird, êrîş êngil derhênanî leesto girt. Min amade nebûm mil bew allugorraney ke êngil le karekeda deykirdin bdem, le encamda bezûîy lekarkişamewe.
– êwe yekêk le ektere berçawekanî brêşt û herweha zaway ew bûn û be kesayetî hunerîy û ramyarîy ew aşnabûn, be boçûnî êwe brêşt kesêkî çon bû ?
Ekkehard Sichall : ême wek lawan, ke maweyekî kem pêş serdemî soşyal-nasîwnalîzm (nazîzm) ledaykbûbûyn, xoman be şagrid (fêrixwaz)î brêşt dezanî, ême bo newey pêşîn, bo mrove sûdmendekan, ke le awareyî gerrabûnewe, rêzman dadena. Min nemdewîst le şêwey kesêtîda peywendîm letek ewda hebêt, ême lem ruwewe zor leyekewe nzîknebûyn. Min demuyist lewewe ewiştaney, ke bo min rast û gring bûn, ew ştaney ke mrov deytwanî le xoyda geşeyan pêbdat, fêrbbim û têbgem. Bellam ger min bmewêt karakterî ew rûnibkemewe, ewa pêwîste beserhatêkî kurttan bo bgêrrmewe, ke berdewam le pêşçawme : rojêk xerîkî provey şanoyî ‘tfengekanî xatû karrarr’ bûyn, le katî proveda, min carêk gwêm le rûnkirdnewey brêşt ranegrit, ew beserimda hawarîkrid, becorêk bû, naxoştirîn ştêk, ke lebîrewerîyimda hebû, hênayewe pêşçawm, pêygutim “ekterî nezan, lasayîkerewey pallewane ‘zîgfirêdî law’ ” min paş srrînewey makyajekem, şanom becêhêşt û lerrarrewekeda sêberêkim dît, ke brêşt bû, pêygutim ” to dwacar zor başbûyt “. Ew herçende zû turre debû, bellam dillsoz û yarmetîder bû.
********************************
Wergêrr le آllmanîyewe: Mewş Birgî
Wergîraw le : Fêsl Teater jmare 6 hawînî 1998 .
* em dîmaneye le perrtûkî ‘ bîrkirdnewe, leberewe ‘ çapkrawe, ke lelayen nêwendî bllawkirdnewey (maru)we le sallî (1998)da beboney sedemîn sallrrojî ledaykbûnî ‘brêşt’ewe bllawkrawetewe, lêreda wergêrranî hêndêk lew dîmaneye pêşkeş dekeyn.
** b’li בעל nawêkî samîye û bo mullkdar û serwer bekardêt, herweha be xwawendanîş degutrêt û nawî xway baran û şewinme.