Nazm hîkmet baştir bnasîn
Regî honrawekanî min le xakî serzemînimdaye
Nazm hîkmet
w. le Farsîyewe : Hejên
Beşî yekem
Le sê sallîda le hellebî taze, paşa bûm
Sallî le daykbûnî nazm hîkmet 1902î zaynîye. Lem salleda yekemîn kongrey şorrşigêrran û azadîxwazanî sertaserî împratorî gewrey ‘usmanî le parîs debestirê û em kongreye seretayeke bo hellgêrranewey koşkî serkutgeraney sulltan ‘ebdulhemîd duwem împratorî serkutgerî ‘usmanî.
‘hîkmet beg’ bawkî nazm endamî şalyargey karubarî derewey ‘usmanîye û le ‘salonîk’ xizmetdekat û bapîre gewrey ‘nazm paşa’ le pyawanî dewlletî ‘usmanîye, kesêkî azade û şeyday honrawe û edeb û hogrî honrawekanî ‘mewlewî’ye û le seretada walî zorêk le wîlayetekanî turkye buwe, bellam çunke le mawey fermanrrewayîda le mêrsîn djî xobedestewedan [kapîtolasyon] westawetewe û îngîzêkî mrovkujî bebê rezamendî koşkî paşayetî lesêdareda, bew hoyewe leberçawî sultan kewt û ewîyan beşêwey nîwe dûrixraneweyek wek ‘walî’ narde helleb.
‘hîkmet beg’îş lem kataneda le xizmetî şalyargey derewe wers debêt, be hawserekey ‘celîle’ xatûn, kçî ‘enwer paşa’ ke jnêkî cwan, têgeyiştû û xwênedwar bû û zmanî ferensî be çakî dezanê û nîgarkêşîşdekat dellêt “min le şalyargey derewe wazdehênim, çunke lem bareda yan debêt layengirî sultan bît û sîxurrîy bkey yan azadîxwaz bî û berewpîrî merg brroy.” be rezamendî celîle xatûn waz le karekey dênê û leberewey ke lew cêye derametêkî nîye, naçar kurre taze ledaykbuwekeyan ‘nazm’ letek xoyanda deben û deçne helleb bo lay nazm paşa. Nazm hîkmet ta sê sallî le helleb lelay bapîrey dejî û lêreda mebest lew sallaneye, ke le honrawey ‘otobyografî’ xoyda dellêt ” le hellebî taze paşa bûm”.
Serencam paşa’şi xanenşînkraw letek xêzanekeyda gerrayewe îstanbul. Muçey xanenşînî paşa beşî jyanî xêzanekey nedekrid. Nazm ke yekem car nardibûyane fêrgey mnalle dewllendekan, naçar gwastyanewe bo fêrgeyekî herzantir, bellam bapîrey xanenşîn, herçende lekatî destkurtîşda mallekey hemîşe pirr bû le mîwan, bellam bêcge le basî honrawe û honerî, hîç karêkî dîkey nebû û nazm’î biçkolleş le tenîştî ew û lejêr karayî keşî em korr û komellaneda letek şeydabûnî bo honrawe û hogrîy bo ‘mewlewî’ gewre bû.
Lem rojaneda cengî cîhanî yekemîş destîpêkrid bû û dewlletî usmanî şanbeşanî allmanya çûbuwe cengekewe û em kare hejarî xêzanekey zyatir dekrid. Le hemankatda ‘paşa’ ke le gerrekekeda be payeyekî berz dadenra, hemîşe xoy naçar be yarmetî hejaran dedî, ke roj berroj le zyadbûndabûn û dehatne ber derkekey û ew deramete kemeşî lenêw hejaranda dabeşdekrid.
Nazm perrawekanî fêrgey, yek be yek lew honrawaney ke dehonînewe, pirrdekirdewe. Le kotayî cengda ew honrawaney ke nazm deyanhonêtewe, le korrukomellekanî bapîreyda dexwêndranewe û hemûyan aferînyan lêdekrid. ‘cemal paşa’ şalyarî deryawanî ke endamî em korrukomellaneye, şeyday xoşî û çalakî newey paşa debêt û hanîdeda, taweku bçête fêrgey hêzî deryayî. Nazm bew pêşnyare razî debêt û deçête fêrgey serbazîyewe.
Şayanî base ke pênc sall dwatir le 1922da nazm û cemal paşa le mosko yektirdebînnewe. Cemal paşa wek caran dawa le nazm dekat, ke honraweyekî bo bixwênêtewe û nazm boy dexwênêtewe. Ruxsarî paşa deşêwê. Naçar bêdengîyekey deşkênêt û dellêt ” eger rêwşiwênî caranim hebuwaye, dawamdekrid le sêdaret bden û lejêr sêdarekeda degiryam.”
Nazm wellamî dedatewe “bellam cyawazî min û to eweye, ke min tom le sêdarededa û neşdegiryam.”
Aya lemawey em pênc salleda nazm çî beser hatbû û çon newey paşa geyiştbuwe mosko û bûbuwe honerêkî şorrşigêrr. Rûdawekanî em pênc salle bekurtî :
Nazm fêrgey deryayî tewawkird û bo xulî praktîkî çuwe hêzî deryayyewe, bellam paş tûşbûnî be larreşe pleuritis sîyekanî be xestî xillt degrin û lexizmetkirdin lenêw hêzî deryayîda lêydebûrin.
Sallî 1920, dû sall beser kotayî cengda têperrîwe. Dewlletî usmanî le cengda şkistî xwarduwe û gişt wllatebindestekanî ew împratorîye azadkrawn û lew împratorîye panuporre tenba xakî bnerretî turkye wate ‘asyay bçûk’ mawetewe. Bellam lem snûre fermanrrewayye bçûkeşda, îdî serbexoy learadanebû. ‘sultan muhemed’î pêncem le desellat xoy kêşayewe û ‘sultan muhemed’î şeşem lecêy ew çuwe ser text. Îstanbul lelayen hêze hawpeymanekanewe dagîrkrabû, ‘bab’alî’ û koşkî ‘dolma baxçe DOLMABAHÇE SARAYI’ le bêdengîyekî mergbarda nîştibû û dwa împratorrî usmanî le destî hêze dagîrkerekanda tenya bûkeşuşeyek bû. Mîlet begşitî le sultan temabirr bûbûn û gişt çawyan brrîbuwe anatollî û berew ‘mustefa kemal paşa’ ke le ankara ‘hêzî mîllî’î damezrand û dekewête hewllî rizgarkirdnî wllat ledest bêganekan. Dahatû le anatollî’ye, hîwa le anatollî’ye, peywendî dewllet le astanbul letek anatollî’da piçrrawe û ew kesaney ke hogrî rizgarî nîştmanin, rû dekene ankara.
Lem salleda ‘nazm hîkmet’î hejde salle le korr û komelle hunerîyekanî îstanbul’da wek honerêk tewaw nasrawe. Honrawekanî le govar û rojnamekanda çapdekrên, le pêşbirrkêy honrawe’da beşdarîdekat û brawedebêt. Bellam bo ew jyan le îstanbul ke lejêr postallî dagîrkerandaye, le twanay bergegirtinda nîye. Dwacar birryarî xoy dedat. Bebê ewey lem barewe letek bawkî qsanbkat, letek yekêk le hawelle dillsozekanî ‘wala nuredîn’ geştî xoy bo anatollî destipêdekat. Lem geştedaye, ke bo yekem car nazm ruxsarî ketwarîy nîştman û gelekey xoy debînêt. Yekemîn care ke letek jyanî kulemergî jnan û mnallanî birsî û rûtelle û nexoşî nîştmanekey xoyda aşnadebêt. Nazm hergîz ta kotayî temenî natwanêt ewey ke le anatollî bînîwyetî lebîrbkat û lewew bedwawe, gişt honrawekanî ew sruş le jyanî em xellkewe werdegrin û bo em xellke debin.
Nazm û ‘wala’ le îstanbullewe çûne ‘înebulu’ û lewêwe be pêxawsî benêw gundî wêran û xellkî nexoş û birsîda rêgey ankara’yan girteber. Em geşte, hewt roj drêjeykêşa. Ankara lenêw hejarî û bedbextî û bêçareyîda xerîkbû nuqimdebû, bellam honerî law rêgey xoy hellbjardibû; deyuyist le cengî serbexoyîda beşdarîbkat. Hewllêkî zorî da, bellam ewîyan wernegrit, kesanêk bûn, ke deyanzanî sîyekanî ew nexoşn û pêştir le xizmetî serbazî lêybudrawe. Xzim û kesanêk, ke le ankara heybûn, hewllyanda taweku karêkî guncawî le nûsîngey çapemenî ankara bo peydabken. Bellam nazm razînebû û ew wîstî bînêrne ceng ya wek mamosta bnêrne gundekanî anatollî. Bem hoyewe deyuyist xellkî anatollî baştir û zortir bnasêt. Ewyan nenarde ceng, bellam twanî bepêdagirtnêkî zor, fermanî mamostayyekey le ladêy ‘bulu’ bedestibênê û hawellekeşî ‘wala’ kewte dway ew û hedûk çûne ‘bulu’.
Le hawînî1921da nazm û hawellekey bepê kewtnerrê. Nazm lenîwey rêda nexoşkewt û be xizmetgerîy gundinşînan çakbuwewe û dwacar mandû û nîwe gyan, geyiştne ‘bulu’.
Mamostayî le ‘bulu’ ewî zyatir le xellkî hejar û lêqewmawî ew nawçeye nzîkdekirdewe. Herçendêk peywendî xellkî letek nazm’da zyatirdebû, zengî metrisî bo axa û serokhoze nawçeyyekan dezrîngayewe, becorêk ke serencam birryarrî kuştinî ewyan da û eger yarmetî ‘çyaء hilmî’ fermandarî ‘bulu’ nebuwaye, ke kesêkî roşnibîr bû, lewaneye perrawî jyanî honer [nazm hîkmet] her lew gunde dûrdesteda daxraye. ‘çyaء hilmî’ destbecê nazm û hawrrêkey le ‘bulu’ derbazkird û birdinye gundêkî aw û hewa xoş lew nzîkane. Nazm lewênderê jyanêkî ta radeyek asûdey hebû û deyperjaye ser xwêndnewe û nûsîn û honînewey honrawe. Le ‘çyaء hilmî’yewe fêrî farsî debû û herweha xerîkî baştir fêrbûnî zmanî ferensî debû, ke le mnallîda le daykîyewe fêrbû bû. Lenêw ew pertûkaney ke daykî boy nardibû, çend pertûk lebarey şorrşî ferensewe bûn, ke nazm be hogrîyewe deyixwêndnewe û berdewam arezumend bû, ke şorrşêk wek şorrşî ferense le wllatekey ewîşda rûbdat, bellam ‘çyaء hilmî’ ewî lem xewn û xeyalle derhêna û pêygut ke ” ew şorrşe îdî beserçuwe. Şorrşêkî gewretir û qulltir lem wllate hawsêemanda le rusye ruydawe û seyre ke hêştake êwe le arezû wxewnî şorrşî borcwazî ferensedan.” em wtane û qsewbasî dûrudrêj, ke bedway eweda pêkewe heyanbû, bere bere nazm’yan lejêr karayî şorrşî ferense rizgarkird û bîr û sernicî ewî belay şorrşî rusye’da şkayewe. Îdî nazm û hawellekey ‘wala’ le cyatî ferense û parîs deyanuyist biçne rusye û betaybet mosko.
Dwacar birryarî yekcarekî xoyan da û ‘çyaء hilmî’îş lem barewe komekîkirdin. Tenanet xudî ew pêyutin ke letekyanda dêt û pêkewe amadebûn. ‘çyaء hilmî’ le ‘terabzun’ mayewe û ewan be bergegirtnî dijwarîyekî zor, xoyan geyande ‘batum’.
Nazm hîç pareyekî le gîrfanda nemabû, leberewey bîstibûy ke le rusyey bolşevîkîda, îdî pare rwacî nîye, gişt parey paşekewtî xoy xerckirdbû û dabûye gundinşînekan. Bellam le ‘batum’ nazm naçar be froştinî potînekanî bû û paş çend roj sergerdanî royiştne ‘tiflîs’. Lêrreş rêkewt komekî pêkirdin, letek yekêk le nawdaranî turk ‘ehmed cewad îmre’, ke çend zmanêkî dezanî û fêrgerî zanko bû, aşna bûn û arezûy xoyan bo royiştin bo mosko û xwêndin le zanko letek ewda baskird. Berrêkewt lew rojaneda pêşnyarêk le moskowe bo ‘ ehmed cewad îmre’ hatbû, ke ewyan bo wanegutnewe le ‘enîsîtutî xorhellatîy mosko ‘ bangewaz kirdbû. ‘ehmed cewad’ le wellamda nûsî, ke ew dû hawellî lawî letekdaye û pêkewe ‘xêzanêkî komellayetî’yan pêkhênawe. Em dû lawe arezûy xwêndinyan le zankoy mosko heye. Leberewey ke pêwîstyan be komekî ew heye. Bew core deyewêt ewan letek xoyda bbate mosko. Pêşnyarekey pesendikraw û xercî xwêndinî nazm û ‘wala’ dewlletî sovyetî bolşevîkî le estoy girt, bew mercey ke le rojanî pşûy zankoda brrone gundekan û le kêllgekanda kar bken.
** em Nûsîne le Pertûkî ( Aaxrîn ş’rha tircmeْ: Reda sîd Hsînî – cCal Xisruşahî Intişarate Bamdad Aadrmahe 1359) wergîrawe.