Nazm Hîkmet baştir bnasîn
Regî Honrawekanî min le Xxakî Sserzemînimdaye
Nazm Hîkmet
w. le Farsîyewe : Hejên
Beşî pêencem
Sall le dway sall têdeperrê. Kotayî be cengî cîhanî duwem hatuwe. Dunya xerîke henaseyekî beberdadêtewe. Faşîzm le gişt layekewe paşekşêy pêkrawe, rayş [dewlletî nazîy allmanya] ke pagendey dewlletî hezar salleyî dekrid, le çend sall zyatir xoy ranegrit. Xellkî wllatanî jêrdeste yek le dway yek bo azadî û serbexoyî decengin … Le ‘turkye’şi paş sallanêkî durudrêj serkut û daplosandin bere bere sirwey azadî helldeka … Le tewawî em sallaneda nawî nazm hîkmet le hîç şwênêk nebrawe û dujimnanî ew awa bîrdekenewe, ke ew lebîrkrawe û şurekanî zîndanekan bo hemîşe ewyan le cemawerekey dabrrîwe, bellam …
Le kotayî sallî 1949da ‘muhemed ‘elî sebok’ parêzer, yekemîn gutarêkî tekanderî le rojnamey nîştmanda denûsêt û dadgeyîkirdin û szadanî nazm hîkmet le rwangey yasa bawekanewe helldesengênêt û deprisêt ” lem dadgeyeda be pişt bestin be çi ştêk, bepêy kame bellge û birrwaname û herweha leser bnemay çi tawanêk ewyan 28 sall zîndan szadawe ? …”
Her em parêzere le gutarêkî dîkeda benawnîşanî ‘drêfus Dreyfus _ nazm hîkmet ‘ ew dû dadgeyîkirdne letek yek berawirddekat û be mexabnêkî zorewe webîrdênêtewe, ke le mawey çwar sallda ke drêfus ( efserî ferensî ke be tometî djexunîkirdin le nîştman gîrabû û be zîndanî hetayî szadrabû) le zîndanda bû, gişt azadîxwazan û dadpeweran û roşnibîran; bekurtî gişt mrove azadîxwazekan djî stemêk, ke lew krabû, dengî narrezayetîyan hellbrrî û nûserî wek ‘ êmîl zola ‘ behemû twana û wzeyewe lem rêyeda têkoşa.
” Bellam le sallî 1938 bem lawe, honerêkî azadîxwazî wek nazm hîkmet, ke berhemekanî mayey şanazî edebyatî hawçerxî turkin, be narrewa û bebê bçûktirîn tawan be bîst û heşt sall zîndan letek karî sext szadrawe, hîç kes bçûktirîn hogrîy lemerr roşnibûnewey em pîlane şume djî weha mrovêk nîşannedawe. Le katêkda ke hemuwan dezanin û raporte corawcore pzîşkîyekan selmandûyane, ke sîyekanî le barêkî nacordan û xudî ewîş zor lawaz û nexoşe û tûşî larreşe syatalcî Sciatalgia buwe û bedrêjay em sallane le zîndanî burseda, nexoşîyekanî, nexoşî dllîşyan bo zyadbuwe … Letek gişt emaneda le mawey em dwazde salleda, hîç yek le lêprisrawan destî yarmetyan bo drêjnekirduwe. “
Lelayekî dîkeşewe le sallî 1946 bedwawe, honrawekanî nazm hîkmet beşêwey corawcor le zîndanî ‘borse’we derdeçûn û paş wergêrranyan, le çapkrawekanî ferenseda bllawdebûnewe. Lew kateda hêşta hîç yek le rojname û govarekanî turkye neyandewêra nawî ew bern, çi bgate ewey honrawekanî bo bllawbkenewe … Honrawekanî ew le ferense werdegêrrdrane zmanekanî dîke û le amrîka û sovyet û wllatanî amrîkay latîn çapdekran. Tenya yek dû govar le turkye tak û tera çend honrawey kurtikrawey ewyan be parêz û benaznawewe çapdekrid.
Honrawekanî nazm, bere bere le dunyada herayekî zoryan berpakrid û ewey ke weha honerêkî gewre, sallehaye le goşey zîndanda mawetewe û bebê bçûktirîn tawanêk szay mergî şîneyî beserdabrrawe, azadîxwazan û roşnibîranî cîhan dengî narrezayetîyan hellbrrî … Le parîs ‘ komîtey rizgarkirdnî nazm hîkmet ‘ pêkhat. Em komîteye le beyannameyekda ke bo azadkirdnî ‘ nazm hîkmet’ bllawîkirdewe, gişt azadîxwazan û nûseran, hunermendan û roşnibîranî bo piştîwanî bangewazkird.
Şanbeşanî gewre nûseranî wek pablo nêruda Pablo Neruda, jan pul sarter Jean-Paul Sartre, pablo pîkaso Pablo Ruiz y Picasso, bîrtolld brêşt Bertold Brechit, nûseran û nîgarkêşan û muzîkjenan û zanyaranî benawbangî dunya narrezayetî tundî xoyan beramber dewlletî turkye derbrrî û xwazyarî azadbûnî nazm hîkmet bûn.
Rêkixrawî îwnisko, encumenî mafnasanî dîmukratî dunya û gişt organ û rêkixrawe cîhanîyekan beyannameyan bllawkirdewe û tyayanda le djî ew steme gewreyey, ke dewlletî turkye bem honere azadîxwazey rewabînîwe, narrezayetîyan derbrrî.
Em denghellbirîn û narrezayetîyane bere bere le turkyeş pereyangirt û serencam zanistge û kolêc û dwanawendîy şarekan destyandaye narrezayetî û komîtey rizgarkirdnî nazm hîkmet’yan pêkhêna. Poster û plakart çapkran û beser dîwarî şarekanda betaybet ankara û êstanbul çespêndran. Le gişt layekî cîhanewe em bangewaze deçirrra ” nazm hîkmet, azad ken ! “
Lêprisrawanî turkye le wellam be ew gişte bangewaz û narrezayetîyane, emro û beyanîyandekrid. Ewan tewawî hestyan lay hellbjardin bû, bellam hawar û heray daxwazî azadkirdnî nazm hîkmet, tenanet gallegallî hellbjardinîşî xistbuwe karayî xoy.
Lew dwazde salleda, ke nazm hîkmet le zîndanda bû, nawbenaw pagende lebarey lêburdinî giştîyewe dekewte bergiwêy zîndanyan, bellam hemîşe paş maweyekî kurt xoşxeyallîy ew mrove bendikrawane, be naumêdî kotayîdehat.
Ta ewey ke sallî 1950 hatepêşewe. Lem salleda xellkî turkye xoy bo beşdarîkirdin le hellbjardinî parlemanîy amadedekrid. Le sallanî paş cengî cîhanî duwemewe, sîstimî takpartîy le turkye hellweşênrayewe û partêkî taze benawî ‘partî dîmukrat’ hate arawe. Damezrandinî partî dîmukrat, le seretada zorêk le azadîxwazan û roşnibîran û beşêweyekî giştî kesanêk, ke le serkut û bîrukratîy serdemdaranî partî komarî gel geyiştbuwe gyanyan, hîwadarkird û roj le dway roj layengranî em parte tazeye, ke damezrêneranî be germugurrîy le barey azadîye kesîyekanewe betaybet ” azadî nûsîn” û ” azadî raderbrrîn” dedwan, rû le zyadbûn bû. Betaybet ke partî taze, bellênî “lêburdinî giştî” rasteqîney be cemawer deda û leser ewe pêydadegrit, ke em lêburdne zîndanyanî “ramyarîy”şi degrêtewe. Hellbjardin nzîkbû û em pirse bo herdû part babetêkî çarenûssaz dejmêrdra. Çapkrawekan be berdewamî le barey “lêburdinî giştî” û ewaney ke deyangirêtewe, zyadeyan pêwedena. Lem maweda bllawbuwewe, ke pêşnyarî lêburdinî giştî le encumenda, le hellsegandindaye û ştêkî awha ta pesendkirdnî nemawe. Em hewalle le tewawî zîndanekanî turkye, lewaneş zîndanî ‘burse’da bllawbuwewe û zîndanyanî dillxoş û hîwadarkird. Nazm hîkmet’îş em hewalley bîst, bellam ewîş wek zîndanîye ramyaryekanî dîke lem qsane bîzar bûbû û leberewe ewende boy sercirrakêşnebû. Ta ewey ke rojêk ‘mnewer’ bo serdanîkirdnî hate zîndan.
Lem rojaneda peywendî nazm û hawserekey pîraye sardusrr bû, ke le encamî eweda leyek cyabûnewe. Beserhatî evînî ‘mnewer’ û nazm bo bîst sall pêştir degerrayewe. Sallî 1930 mnewer xallozay [kçexallî] nazm, ke daykî xellkî ferense bû, hevde salle bû û taze le ferense gerrabuwewe. Peywendîyekî behêz lenêwan ew û ‘nazm ‘da peydabû û mnewer arezûy xoy bo hawserîkirdin letek nazm debrrî. Nazm le wellamda pêygutbû “to hêştake zor lawî, debêt xêzan pêkewebnêy û mall û jyan û mnallt hebêt, min natwanim em ştane bo to bhênmedî. Min le dahatûda, çawdêrîykran û rawnan û zîndan û dûrxistnewem lepêşe. Min bo jyanî asûde û xêzan drustnekrawm. ” Lew şewe hawîney 1930da, le katêkda ke pêşnyarî kîjolleyekî hevde salley retdekirdewe, kê deytwanî pêşbînî ewe bkat, ke bîst sall dwatir, her ew jne debête daykî taqe kurrekey nazm hîkmet ?
‘mnewer andaç’ sallî 1967 le dîmaneyekda letek ‘radî fîş’ nûserî rus û hawellî nazm hîkmet, ke paş mirdnî nazm pertûkêkî lebareyewe nûsî, away gut:
” lew kateda hestimdekrid, ke be tundî sûkayetîm pêkrawe. Çon debû? Çon delwa, ke ew evînî min retbkatewe ? Bo ewey ke nazm lebîrî xom derhawêm, herçîm ledesthat, kirdim. Hawserîyimkird û bûme xawenî kîjêk. Bellam… “
Hêştake mnewer, ke hawserî yekemî zorî nexayandibû û be cyabûnewe kotayîhatbû, hate dîdenî nazm. Pêygut ke birryarî xoy dawe û îdî hergîz le ew danabrrê û em birryare leser bnemay hest û soz nîye, bellku le rûy jîrîy û hoş û locîkewe drawe. Herweha gutî dezanêt ke nahêlln jyanêkî asayî û asûdey hebêt û deşzanêt ke ew çi dijwarîy û gîrugriftêkî lepêşe, bellam bew gişte dijwarîyane razîye û begyanî deyansênêt …. Nazm û mnewer hawseryankird. Eme çwaremîn hawserî nazm hîkmet bû. Nazm herwa le zîndanî burseda bû û mnewerîş lew şareda nîştecê bû û çawrrêy azadbûnî hawserekey bû…
Ew roje mnewer hate zîndan. Brrêkî zor rojname û govar û hewallî hîwabexşî letek xoy hênabû. Bawerrî be nazm hêna, ke xerîke xewnî lêburdinî giştî debête rastî. Ew govarêkîşî benawî ‘nazm hîkmet’ bo hênabû. Em govare lawanî êstanbul bllawyandekirdewe û rû le ew [nazm] nûsîbûyan:
” to fêrtkirdîn, ke çon mrovekanman xoşbiwên, êmeş êstake bo azadbûnî to xerîkin decengîn … ” Be xwêndnewey em peyame, eşk zaye çawekanî nazm …
‘nazm hîkmet’îş wek gişt zîndanîye ramyaryekanî dîke dillbendî em hîwaye bû, ke bezûîy yasay lêburdinî giştî le encumenda pesenddekrêt, le namekanî xoyda mijdey be dayk û hawellanî deda, ke îdî serdemî lêkdabrran û azar kotayîdêt û rojî azadbûn zor dûr nîye. Bellam lem rojaneda, le nakaw hewallêkî naumêdger le zîndanekanî wllatda bllawbuwewe ” encumen bebê ewey yasay lêburdinî giştî pesendibkat, bo karubarî hellbjardin, destî be pşûy xoy kirduwe ! “
Em lêdane, lêdanêkî kuşindebû … Le gişt zîndanekanda barî yaxîbûn û hellçûn serîhellda, gişt hîwakan bêserencam bûn, em car dîwarekanî zîndan tengtir û heway xinkêntir û katekanî bêbrranewetir dehatne pêşçaw …