Alexander Bogdanov
w. le Farsîyewe : Hejên
Jyannamey nûser
Elîksander elîksandrovîç malînviskî bagdanov lexander Aleksandrovich Bogdanov le (10î ogustî 1873) le xêzanêkî şeş kesîda ledaykbuwe. Em saway duwemmî xêzanekey bû, rojanî mindallî û amadeyî xoy le şarî tula (Tula) birdeser û dwatir çuwe fêrgey pzîşkî zankoy mosko. Le zanko (v. Bazarov Vladimir Bazarov) û (îvan. Stêpanov Ivan Stepanov)î nasî ke berhemî em wtuwêjane, bo xwêndkaranî law, retkirdnewey têrrwanînî nadronîkekan bû. Sallî 1896 letek retkirdnewey popolîzm rûy le soşyal dîmukrasî na. Lem rojaneda le ‘mosko’we bo tula dûrixrayewe. Gerranewey ew bo tula, ewî beyekêk le karatrîn kesayetîyekanî nêwjyanî xoy aşnakrid; ewî be kargerêk ke le karxaney çeksazîy tula karîdekrid nasand. (Îvan savêlîv Ivan Saveliev)î karger lejêr karayî hizrî soşyalîstî û sendîkalîstîda bû, bagdanov’î birde nêw kargeranî huşyarî karxaney çeksazî tula. Berhemî yekxistinî bagdanov bem komelle kargerîyewe dû şit bû: yekem, bedway kobunewekanî lêkollênewe û wtarekanî bagdanov’da lebarey abûrî ramyayyewe, kargeran be rexney jyanî rojaney xoyan tyayanda beşdarîyandekrid. Le sallî1897da yekemîn berhemî ew benawnîşanî ( wane kurtekanî zansitî abûrî ) çapkra, ke lênîn begermî pêşwazî lêkrid û sernicî xoy le şêwey wtarêkî destxoşaneda, le jmare (4)î bllawkrawey (mîrbuzşî)da le sallî 1898da leser nûsî. Bellam xallî duwem: le jyanî bagdanov’da karayî zortirî dana; lejêr karayî destey kargeranî tula û betaybet taybetmendîyekanî kesêtî ‘îvan savêlîv’, bagdanov geyişte ew birrwayey ke kargeran twanay bedestihênanî huşyarî komellayetîyan heye û rizgarî ewan tenya bedestî xoyan meyserdebêt. Encamî pêşûtrî em têrrwanîne bawerrî bagdanov bû be têkhellkêşanî markisîzm û sendîkalîzm ke ber lew (enton panekok) û (entonyo gramîşî) be têkhellkêşanî ‘komonîzmî şurayî’yan pîkewena.
Letek dûbare gerranewey bo mosko, beşêweyekî çalak le bazney soşyal dîwkratekan’da kewte çalakî û encamî em witwêj û hewlle rojaneyyane, yekemîn berhemî fîlosofî ew ( hokare binçîneyîyekanî têrwanînêkî mêjûîy le sruşt) bû, ke le sallî 1898da nûsî.
Letek tewawkirdnî xulî pzîşkîy zankoy mosko, dûbare destbeserkrayewe. Şeş mang le mosko sê sall le ‘volgava’. Lem rojaneda lêkollînewekanî ew û komellêk le fîlosofe lawe soşyal dîmukratekan, ke harîkarîy ewyan dekrid, twanyan komelleyekî fîlosofî le retdanewey têgeyiştne fîlosofîyekanî grupî fîlosofe aydyalîst – lîbrallekanî rûsye (grupî nwêner) lewane ‘bêrdyayv Nikolai Berdyaev’ , ‘ sîmon frank Semyon Frank’, ‘pêter sitruve Peter Sitruve’ û … çap bgen.
Em komelle fîlosofîye, ke lelayen bagdanov’we amadekrabû, lejêr nawî ( pêşekî pêşnyarî fîlosofeyekî ryalîstî le jyan) le sallî 1902da çapkra. Dway hejde mang praktîkî erke pzîşkîyekan, le nexuşxaney derûnnasîy mosko bagdanov’î derûnnas letek suşyal dîmukratekan lewane ‘ lonaçarsikî Anatoly Lunachariskiy ‘, (pokrovsikî Mikhail Pokroviskiy), (bazarov) û hîdîke … yekê bû ledamezrêneranî bllawkrawey (pravda). Xulî yekemî pravda le 1903hetaku sallî 1905 bagdanov sernûserî bû.
Payîzî sallî 1903 le nakokî bolşevîk û menşevîkekanda, bagdanov le rîzî bolşevîkekanda mayewe. Beharî sallî 1904 le rûsyewe çuwe suyisra û lewênderê be lênîn’ewe peywestibû. Le konifransî 22î ‘partî suşyaldîmukrat’da bagdanov wek yekêk le endamanî nêwendî grupî bolşevîyekan hellbijêrdra. Bem boneyewe ew yekêk le yekemîn damezrêneranî nêwendî bolşevî bû. Lem rojaneda menşevîkekan hêrşî rastewxo û fîlosofyan le djî ew destipêkrid. Plîxanof Georgi Plekhanov û lew sersexttir êksilrod Pavel Axelrod benawî xwazrawî ‘urtudukis’ewe bagdanov’yan wek kadrî nêwendî bolşevîyekan leber bîroke felsevîyekanî weber hêrşî tundiwtîj da, nêwerrokî hêrşî menşevîkekan lew ruwewe bû, ke bagdanov le markisîzm dabrrawe. Bllawkrawey ‘ îskra Iskra ‘, ke kewtbuwe jêrdestî menşevîkekan, le jmare heftay em bllawkraweyeda nameyekî taybetyan djî bîroke fîlosofîyekanî bagdanov bllawkirdewe.
Lem taybetnameyeda bagdanov be aydyalîzmî fîlosofî û retdanewey fîlosofî markisîstî tawanbarkrabû. Rexneş le lênîn gîrabû, ke çon bagdanov û darudestey ewyan le nêwendî bolşevîyekanda ragirtuwe.
Le kotayî sallî 1905da bagdanov gerrayewe rusye û beşêweyekî çalak le beşe nêwxoyye bolşevîyekanda le şarî sanpitrisborg’da kewte çalakî û lem ruwewe sanpitrizburg buwe radîkalltirîn beşî partî bolşevîk. Beharî sallî 1905 le sêyemîn kongrey partda le lenden, raportêkî leser pêwîstibûnî rêkxistinî çekdaraney part pêşnyarkird. Lem kungreyeda ew wek yekêk le yekemîn endamanî komîtey nêwendî partî bolşevîk hellbijêrdra. Lem peywendeda ew wek yekêk le nwêneranî bîryarîy bolşevîkekan le rêkxistinî krêkarîy sanpitrizborg’da bo westanewe dijbe menşevîkekan destinîşankra.
Dwatir le 2î dêsemberî 1905da dûbare destigîrkrayewe, bellam be barimte azad kra; beazadbûnî ew destbecê le kolga be lênîn’ewe peywestibû û herdûkyan pîkewe leser pêşnyarî bolşevîkekan le ‘duma’ destbekarbûn. Ew yekêk le pêşrrewanî baykotkirdnî duma’î sêyem bû. A lewêda bû nakokî ramyarîy û dwatir fîlosofî ew û lênîn rîşey dakuta. Lew rojaneda djayetî tundutîjî nêwan lênîn û bagdanovîstekan destîpêkrid û berhemî em djayetîye peydabûnî grupî bopêşewe Vperedî bû. Lonaçarsikî, ‘ maksîm gorgî Maxim Gorkiy’ û tenanet buxarîn Nikolai Bukharin le layengranî bagdanov bûn. Le sallî 1907da çuwe henderan û wek yekêk le sê endamanî destey nûseranî bllawkrawey ‘prolîtêrî’ (organî bolşevîkekan) letek lênîn û (aynuknî*) destbekarbû. Le sallî 1909da nakokîye ramyarîy û fîlosofîyekanî letek lênîn geyiştne lûtke. Lem serdemeda bagdanov û ‘lyonîd krasîn Leonid Krasin’ wek çeprewekan le nêwendîy partî bolşevîk kranederewe. Le sallî1910da paş pêşnyarî lênîn leser harîkarî letek menşevîkekan betaybet grupekey plîxanuf (grupî yekêtî xebatî azadî kar), ke le êksilrod, dêvîd ryazanov, ‘nîkolay m.dburîn’ wek pêşrewanî tîorîkî, pêkhatbû, bagdanov le ‘ kaprî ‘ letek lênîn kewte miştumrrêkî tundutîj, ke bedway eweda le komîtey partîş krayederewe. Sallî 1909 paş derkirdnî le nêwendî part, bagdanov letek hawrrê hawgrupekanî [grupî bopêşewe] destyandaye rêkxistinî fêrge kargerîyekanî kaprî û bolonya. Ke le rêkxistinî em fêrganeda lonaçarsikî, pokrovsikî, gorgî, êstpanov û bazarov çalakbûn. Trotsikî, kuluntay û … û komellêkî dîke le kadre bolşevîkekan lelayengranî em fêrgane dadenrên.
Lem rojaneda grupî ‘ bopêşewe ‘ bernameyekyan berizkirdewe, ke têyda gringî rêkxistne sovyetîyekanî kargeran û rahînanî kargeran le serûy hêllî amance partîyekanda danabû. Lew katewe bagdanov jyanî xoy kirde pênawî rahênanî ramyarîy û komellayetî kargeran û betenya le bllawkrawe kargerîyekan û pravda’da destîdaye nûsînî gutarî hellixrrênerane bo kargeran. Sallî 1914 be gerranewey bo rusye le berey şerrda wek pzîşkêk kewte prupagendey bolşevîkî. Dwatir letek şorrşî 1917da wek yekemîn damezrêneranî ekadîmyay zansitî suşyalîstî le bzûtnewey prolîtêrîyda derket.
Le sallî 1922da be fermanî lênîn, bagdanov xraye ser dûryanî, yan ragirtnî çalakî wek raberî bzûtnewey prolîtîrَî weyan hellbjardinî dûrixranewe bo derewey rusye, ke ew yekemyanî hellbjard. Berragirtnî çalakîyekanî ew le bzûtnewey roşnibîrî prolîtarîda, em bzûtneweye dwatir le sallî 1924da nawekey gorra be ekadîmyay zaniste komonîstîyekan û ta sallî 1929da, lelayen stalîn’ewe rîşekêşkra ! Le sallî 1923da bagdanov bepêy pîşe pzîşkîyekey destîdaye damezrandinî yekemîn damezrawey gwastnewe û hellgirtnî xwên le dunyada. Sallî 1928 ew destî be taqîkirdneweyekî zor pirr metrisî kird. Xwênî xoy letek xwênî nexoşêkî melaryayî, ke mergî ew bêgerranewe bû, gorryewe û encamekey be mirdnî bagdanov tewawbû. Le barey mergî ewewe, buxarîn le pravda’da gutarêkî zor bepêzî nûsî. Bellam pirsyarî serekî gutarekey buxarîn û roşnibîranî çepî ew kat, hoy encamdanî taqîkirdnewey mergawerî awa bû lelayen bagdanov’ewe. Ke zorbe emeyan bexokujîy ew deçwand. Lew barewe, le çîrokêkî xeyallî-zansitî (estêrey sûr beasmanî rusyewe) ke bagdanov le sallî 1908da nûsîbûy, lew çîrokeda bagdanov xokujî behuşmenditrîn amraz bo derbrrînî narrezayetî le komellgey suşyalîstîda derbrrîbû. Le heman pertûkda gorrînewey xwên, be besoztirîn sruştî ewînî mroyî bo hawcorî xoy, çwêndrabû. Lem ruwewe bebê dûdllî detwanrêt mergî ew bexokujîy fîlosofî lêkbidrêtewe.
****************
* herçende be dway wajey (aynuknî)da gerram, be hîç şêweyek peydanebû, rastîyekey ewendey katim bo dozînewey wajekan be zmanî rusî ya îngilîzî beserbirduwe, ewende wergêrranekey katî newîstuwe. Bedaxewe wergêrreranî zmanî farsî û ‘erebî, hawşanî nûsînî nawekan be zmanî xoyan, nawekan be îngilîzî ya latînî nanûsnewe, leberewe meger ehrîmen ya rêkewt le dozînewey nawekan le zmanî serekîy nûsînekeda, komekkerbêt
Serçawey farsî babeteke: nişryey kirgir susyalîst çmîmey şmare 60 dî mae 1977
http://www.marxists.org/farsi/archive/bogdanov/works/1924/mazhab.pdf