Xemi Nan & Xewni Azadi

دونیای ڕامیاریی لەسەر دەبڵ مۆراڵی ڕۆنراوە، ئەگەر بمانەوێت تایبەتمەنییەکی مۆڕاڵیی پێببەخشین، ئەوا سەراپای دەرووخێت. لەبەرئەوە دوو ڕێگە زیاترمان لەپێش نییە؛ یا پشتکردنە ڕامیاریی و گەڕانەوە بۆ مۆڕاڵ، یا پشتکردنە مۆڕاڵ و وەرگۆڕان و ڕوونان لە ڕامیاریی.

بە بۆچوونی من ئەو ڕامیارەی کە پاگەندەی پابەندبوونی مۆڕاڵ و هەبوونی مۆراڵ دەکات، لە هەموو ڕامیارەکان ساختەچیترە، بەڵام ئەوانەی کە پێیانوایە ڕامیارانی ئێستا لە ڕامیاریی تێنەگەییشتوون، یا ئەوەتا خۆیان لە گێڵی دەدەن و بەخۆیان لە ڕامیاریی تێنەگەییشتوون، یا لە ڕامیارانی خۆ بە مۆرالیستزان، ساختەچیترن..

Dunyay ramyarîy leser debill morallî ronrawe, eger bmanewêt taybetmenîyekî morrallîy pêbbexşîn, ewa serapay derûxêt. Leberewe dû rêge zyatirman lepêş nîye; ya piştkirdne ramyarîy û gerranewe bo morrall, ya piştkirdne morrall û wergorran û rûnan le ramyarîy.

Be boçûnî min ew ramyarey ke pagendey pabendibûnî morrall û hebûnî morall dekat, le hemû ramyarekan saxteçître, bellam ewaney ke pêyanwaye ramyaranî êsta le ramyarîy tênegeyîştûn, ya eweta xoyan le gêllî deden û bexoyan le ramyarîy tênegeyîştûn, ya le ramyaranî xo be moralîstzan, saxteçîtrin..

ژیـــانـــنـــامـــه‌ی لاریسا ڕایسنه‌‌‌ر

و. لە فارسییەوە : هەژێن

لاریسا ڕایسنه‌‌‌ر (Larissa Reisner)، ژنێكی‌ سه‌‌رنجڕاكیش ‌و به‌‌‌رچاو بوو، ته‌‌‌‌نانه‌‌‌ت بۆ ئه‌‌‌‌و سه‌‌رده‌‌‌‌مه‌ سه‌‌رنجڕاكێشتره‌‌‌ی كه‌ ‌‌ئه‌‌‌‌وی تێدا ده‌‌‌‌ژیا. ژنێكی كه‌‌‌موێنه‌‌ كه‌‌ گومناو مایه‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌. كێسی پورته‌ر (Cathy purter) ناسینه‌‌‌ری لاریسا، نه‌‌‌ك ته‌‌‌‌نیا ئه‌‌‌‌ومان وه‌‌‌‌‌‌‌‌ك یه‌‌‌كێ‌ له‌‌ ڕوخساره‌‌ ئه‌‌‌‌ده‌‌‌‌بییه‌‌ زۆر دره‌‌‌وشاوه‌‌‌‌‌‌‌ و به‌ ‌‌به‌‌هره‌‌‌كانی سه‌‌رده‌‌‌‌می شۆڕشی ئۆكتۆبه‌‌‌ر پێده‌‌‌‌ناسێنێت‌، به‌‌‌ڵكو لەتەك سۆوشیالیستێكی شۆڕشگێڕ ‌و فه‌‌رمانده‌‌‌‌یه‌‌‌كی (نیزامی) لێھاتوو‌‌‌‌‌‌‌ و به‌توانا و وره‌‌به‌‌‌رز له‌‌ شه‌‌‌ڕی نێوخۆودا، ھەروەھا‌‌‌‌‌‌‌ دواجار لەتەك كۆمۆنیستێكی ئینته‌‌‌‌رناسیونالیستدا ئاشنامانده‌‌‌‌كات.

هه‌‌‌ر سه‌‌رده‌‌‌‌مێك كه‌‌‌سایه‌‌‌تی و پاڵه‌‌‌وانانی خۆی ده‌‌‌‌په‌‌‌روه‌‌‌‌‌‌‌‌رێنێت‌، له‌‌‌وانه‌‌‌ش سه‌‌رده‌‌‌‌مه‌ ڕه‌‌‌خساوه‌‌‌‌‌‌‌‌كانی مێژوو، به‌‌‌ڵام له ‌‌‌سه‌‌رده‌‌‌‌مه‌ ڕه‌‌‌خساوه‌‌‌‌‌‌‌‌كاندا ھەژماره‌‌‌ی كه‌‌‌سایه‌‌‌تییه‌‌ هه‌ڵكه‌وتووه‌كان به‌‌‌جۆرێك نایابده‌‌بن، زۆربه‌ی ئه‌‌‌‌و ڕوخساره‌‌ هه‌‌‌ڵكه‌‌‌وتووانه‌‌ به‌‌هۆی هاوسه‌‌رده‌‌‌‌مبوونیان لەتەك ڕوخساری هه‌‌‌ڵكه‌‌‌وتووتر له‌‌‌‌ چه‌‌‌وتی ڕووداوه‌‌‌‌‌‌‌‌كان‌ و له‌ كەتواره‌‌ ئاوه‌‌‌‌‌‌‌‌ژووه‌‌‌‌‌‌‌‌كاندا، ناویان ونده‌‌‌‌بێت . ئاوازدانه‌‌‌رانی هاوچه‌‌‌رخی مۆزارت له‌‌‌و بابه‌‌‌ته‌‌‌ زۆر ناسراوانه‌‌‌ن، كه‌‌ له‌‌‌م سته‌‌‌‌مه‌‌ی مێژوو بێبه‌‌‌شنه‌‌‌بوون .

سه‌‌رده‌‌‌‌می شۆڕشی ئۆكتۆبه‌‌‌ریش له‌‌‌و جۆره‌‌ سه‌‌رده‌‌‌‌مانه‌‌ بوو. به‌‌‌جه‌‌ساره‌‌‌ته‌‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌ ده‌‌‌‌توانرێت بوترێت له‌‌ هه‌‌‌موو بواره‌‌‌كانی داهێناندا، هیچ كات مێژووی مرۆڤایه‌‌‌تی ده‌‌‌‌وڵه‌‌‌مه‌‌ندی و گه‌‌‌وره‌‌‌یی ئه‌‌‌‌م سه‌‌رده‌‌‌‌مه‌‌ی به‌‌‌خۆه‌‌‌‌‌‌‌نه‌‌‌دیوه‌‌‌‌‌‌‌. ڕوخساره‌‌‌كانی ناسراوەكانی وه‌‌‌‌‌‌‌‌ك ( ڕوزا لۆكسومبورگ، ئه‌‌‌‌لیكساندرا كۆلۆ‌‌نتای و كلارا زتكین)یش، لاریسا و كه‌‌‌سانی وه‌‌‌‌‌‌‌‌ك ئه‌‌‌‌ویان خسته‌‌‌ ژێر درەوشاوەیی خۆیانه‌‌‌وه‌.

سه‌‌رده‌‌‌‌می مناڵی لاریسا هاوكاتی‌ سه‌‌رده‌‌‌‌می كۆنه‌‌‌په‌‌‌رستی تزاری و ئه‌‌‌‌شكه‌‌‌نجه ‌‌و ئازاری سۆشیالیسته‌‌‌‌كان بوو. ئاواره‌‌‌یی و دوورخستنه‌‌‌وه‌‌ی خێزانه‌‌‌كه‌‌‌ی له‌‌ وڵاته‌‌‌‌كانی ئه‌‌‌‌وروپادا ئه‌‌‌‌ویان لەتەك كۆڕ و كۆمه‌‌ڵی ڕۆشنبیری ئه‌‌‌‌وروپایی، سۆشیالیزم و شۆڕش و ئینته‌‌‌‌رناسیونالیزم ئاشناكرد. ئه‌‌‌‌ویش وه‌‌‌‌‌‌‌‌ك گشت مناڵانێك كه‌‌ له‌‌ هه‌‌‌لومه‌‌رجی كۆمه‌‌ڵایه‌‌‌تیی و خێزانی چوونیه‌‌‌كدا په‌‌‌روه‌‌‌‌‌‌‌‌رده‌‌‌ده‌‌‌‌كران، فێربوو كه‌‌ سه‌‌ربه‌‌‌خۆبێت، ڕه‌‌‌خنه‌‌‌گرانه‌‌ بیربكاته‌‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌، جه‌‌ربه‌‌‌زه‌ بێت و له‌‌ سه‌‌ركۆنەكردن‌‌ نه‌‌‌ترسێت، مێژوو، ڕامیاری، زانست، هوڵه‌‌‌كانی شانۆ و ئۆپێرا، سه‌‌رقاڵی سه‌‌ره‌‌‌كی سه‌‌رده‌‌‌‌می لاوێتی ‌ئەو بوون. لەتەك ئه‌‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌‌ی كه‌ سروشتێكی جوانی هه‌‌‌بوو، به‌‌‌ڵام، سه‌‌ربه‌‌‌خۆ و له‌‌ باوه‌‌‌‌‌‌‌‌ڕبه‌‌‌خۆبوونێكی سه‌‌رسوڕهێنه‌‌‌ر به‌‌هره‌‌‌مه‌‌ند بوو. زیره‌‌‌كی گرنگترین تایبه‌‌‌تمه‌‌ندی ئه‌‌‌‌و بوو. ئه‌‌‌‌و گشت تایبه‌‌‌تمه‌‌ندییەكی كۆمه‌‌ڵگه‌‌‌ی ڕۆشنبیریی و ته‌‌‌‌نانه‌‌‌ت سۆشیالیستیی (پترسبورگ)ی پێش شۆڕشی تێدابوو.

فێبریوه‌ری ١٩١٧ ‘ لاریسا ‘ له‌‌ هه‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌‌ڵین هۆگریی خۆی، واته‌‌‌ ئه‌‌‌‌ده‌‌‌‌بیات‌ و ھۆنەریی، دە‌‌‌‌ڕفێنێت ‌و ده‌‌‌‌یداته‌‌‌ پاڵ شۆڕش، ئۆكتۆبه‌‌‌ر بوو، كه‌‌ هۆشی له‌‌‌به‌‌‌ربرد و بوو به‌‌‌‌‌‌‌ دواین هۆگریی ئەو.

له‌‌ بیست‌ودوو ساڵیدا له‌‌ مانگه‌‌‌كانی سه‌‌ره‌‌‌تای شۆڕشی ئۆكتۆبه‌‌‌ردا به‌‌ بۆلشه‌‌‌ڤیكه‌‌‌كانه‌‌‌وه‌ په‌‌‌یوه‌‌‌‌‌‌‌‌ست بوو. له‌‌ ماوه‌‌‌‌‌‌‌‌ی شه‌‌‌ڕی نێوخۆدا چووه‌‌‌‌‌‌‌ شه‌‌‌ڕی دژه‌-شۆڕشان و هه‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌‌ڵین ژنێك بوو، كه‌‌ گه‌‌‌یشته‌‌‌ پله‌‌ی كۆمیساری سەربازیی. له‌‌‌كاتێكدا كه‌‌ له‌‌سه‌‌ر ته‌‌‌‌ختی گه‌‌‌له‌‌كه‌‌‌شی له‌‌ ده‌‌‌‌ریای خه‌‌زه‌‌ردا جلوبه‌‌‌رگی جه‌‌نگاوه‌‌‌‌‌‌‌‌ریی له‌‌‌به‌‌‌ردابوو، ئه‌‌‌‌ركی زۆر ترسناكی وه‌‌‌‌‌‌‌‌ك ده‌‌‌‌سنیشانكردنی دوژمنی له‌‌ پله‌‌‌ی كۆمیساری هێزی ده‌‌‌‌ریاییدا به‌‌‌ ئازایه‌‌‌تییه‌‌‌كی بێوێنه‌‌‌وه‌ ئه‌‌‌‌نجامده‌‌‌‌دا و بۆ مه‌‌له‌‌‌وانان ئه‌‌‌‌ده‌‌‌‌بیات‌ و هۆنراوه‌‌‌‌‌‌‌‌ی شۆڕشگێڕانەی ده‌‌‌‌گێڕایه‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌. له‌‌ هه‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌‌ڵین كه‌‌‌سانێك بوو، كه‌‌ پیرۆزی و شكست و كاره‌‌‌سات و وره‌‌ و پاڵه‌‌‌وانییه‌‌‌كانی شه‌‌‌ڕی نێوخۆی تۆمارده‌‌‌‌كرد. ئه‌‌‌‌و ڕه‌‌‌سه‌‌نترین ڕووداونووسی شۆڕش بوو.

پاش سه‌‌ركه‌‌‌وتنی شۆڕش، لەتەك هاوسه‌‌ره‌‌‌كه‌‌‌ی كه‌ ‌[ له‌‌ ئه‌‌‌‌فگانستان شالیاری ده‌‌‌‌وڵه‌‌‌تی سۆڤیەتەكان بوو، ساڵه‌‌‌كانی ٢١- ١٩٢٢ له‌‌ كابول به‌‌‌سه‌‌ربرد. ئه‌‌‌‌و له‌‌‌وێ‌ ڕاپۆرتی له‌‌‌سه‌‌ر كێشه ‌‌‌و گرفته‌‌‌‌كانی ژنانی ئه‌‌‌‌فگانی، خه‌‌باتی ڕزگاریخوازانه‌‌‌ی هۆزه‌‌كانی ئه‌‌‌‌فگان ‌و ھه‌‌لومه‌‌رجی كارگه‌‌‌ران له‌‌ كارخانه‌‌‌كانی كابول بۆ بڵاوكراوه‌‌‌‌‌‌‌‌كانی ڕوسیه‌‌‌ی شۆڕشگێڕ، وتاری ده‌‌‌‌نارد. له‌‌ ساڵی ١٩٢٣دا وه‌‌‌‌‌‌‌‌ك په‌‌‌یوه‌‌‌‌‌‌‌‌ندی نهێنی كۆمینتێرن نێردرایه‌‌ ئاڵمانیا، ‌‌تاوه‌‌‌‌‌‌‌‌كو به‌ به‌‌‌شداریكردنی له‌‌ شۆڕشدا ڕاپۆرت بۆ نیونه‌‌‌ته‌‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌‌یی كۆمۆنیست (كۆمینتێرن) ئاماده‌‌‌بكات. له‌‌‌ دوا ساڵه‌‌‌كانی ژیانیدا وه‌‌‌‌‌‌‌‌ك هه‌‌‌واڵنێری تایبه‌‌‌تی ‘ ئیزڤیستیا ‘ بۆ گشت لایه‌‌‌كی ڕوسیه‌‌ سه‌ردانیده‌‌‌‌كرد، تا له‌‌‌باره‌‌‌ی چۆنیه‌‌‌تی ژیانی كارگه‌ران له‌‌‌ ناوچه‌‌ پیشه‌‌‌سازییه‌‌‌كاندا ڕاپۆڕت ئاماده‌‌‌بكات .

لاریسا به‌‌ھۆی تووشبوونی به‌‌ نه‌‌‌خۆشی مه‌‌لاریا له‌‌ جه‌‌نگی نێوخۆدا، له‌‌ ده‌‌‌‌ست لاوازی له‌‌‌ڕاده‌‌‌‌به‌‌‌ده‌‌‌‌ری جەستەی ئازاری ده‌‌‌‌كێشا. دواجار له‌‌ فێبریوه‌ری ١٩٢٦دا له‌‌‌ژێر كارایی نه‌‌‌خۆشی (تیفوس)دا مالئاواییكرد. به‌‌ مردنی ئه‌‌‌‌و شۆڕشی ئۆكتۆبه‌‌‌ر یه‌‌‌كێك له‌‌ ژنه‌‌ هه‌‌‌ڵكه‌‌‌وتوو و كه‌‌‌موێنه‌‌‌كانی له‌‌ ته‌‌‌‌مه‌‌نی (٣٠) ساڵیدا له‌‌ده‌‌‌‌ستدا.

لەتەك ئه‌‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌‌ی كه‌‌ سی ساڵ زیاتر نه‌‌‌ژیا، به‌‌‌ڵام له‌‌ به‌‌‌رهه‌‌‌مه‌ ئه‌‌‌‌ده‌‌‌‌بییه‌‌ له ‌‌پاشماوه‌‌‌‌‌‌‌‌كانی پێنج په‌‌‌رتووك ‌و ژماره‌‌‌یه‌‌‌كی زۆر وتار، كه‌‌ به‌‌‌داخه‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌ زۆربه‌‌‌یان بۆ سه‌‌ر هیچ زمانێك وه‌‌‌‌‌‌‌‌رنه‌‌‌گێڕدراون، چاپكران. ته‌‌‌‌نیا دوو په‌‌‌رتووكی له‌‌ ڕابووردا وه‌‌‌‌‌‌‌‌رگێڕدراونه‌‌‌ته‌‌‌ سه‌‌ر زمانی ئینگلیزی كه‌‌ زۆر نایابن. با ژیاننامه‌‌ی ئەو به‌‌پێنووسی ‘كێسسی پورته‌ر ‘ هه‌‌‌نگاوێك بێت له‌‌ ناساندنی په‌‌‌رتووكی ئه‌‌‌‌م ژنه‌‌ سۆشیالیسته‌‌‌، شۆڕشگێڕ و په‌‌‌نجه‌ڕه‌‌‌نگین و به‌‌هره‌‌‌‌ جوانه‌‌‌ی، كه‌‌ نه‌‌‌ك ته‌‌‌‌نیا ژیانی خۆی كرده‌‌‌ پێناوی ئامانجی سۆشیالیزم و ژیانێكی شیاو بۆ مرۆڤایه‌‌‌تی، به‌‌‌ڵكو به‌‌ تۆماركردنی ڕووداوه‌‌‌‌‌‌‌‌كانی هه‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌‌ڵین ساڵه‌‌‌كانی شۆڕش، گه‌‌‌نجینه‌‌‌یه‌‌‌كی زۆر به‌‌ نرخی بۆ پێداچوونه‌‌‌وه‌‌ی ئه‌‌‌‌م ڕووداوه‌‌‌‌‌‌‌ گرنگانه‌‌ خستۆته‌‌‌ به‌‌‌رده‌‌‌‌ستی ئێمه‌.

شێوه‌‌‌‌‌‌‌‌ی وتار‌ و به‌‌‌رهه‌‌‌مه‌‌كانی زۆر گه‌‌‌ش و ڕه‌‌‌نگینن‌‌، په‌‌‌خشانه‌‌‌كانی هه‌‌‌ندێك جار پڕن له‌‌ سۆز ‌و هه‌‌‌ستی ناسك، هه‌‌‌ندێك جاریش تیژ و پێوه‌‌‌‌‌‌ده‌‌‌‌رن، به‌‌‌ڵام هه‌‌‌رده‌‌‌‌م شادومانبوو‌ن ‌و بۆنی شۆڕشیان لێوه‌‌‌‌‌‌‌دێت.

به‌‌‌م شێوه‌‌‌‌‌‌‌‌یه‌‌، شێوازی ھۆنەرانه‌‌ و جوانی، ته‌‌‌‌واوكه‌‌‌ری شیكردنه‌‌‌وه‌‌ی ڕامیارییانه‌‌‌ی وشك و نائه‌‌‌‌ده‌‌‌‌بییانه‌‌‌ی ئه‌‌‌‌و ساڵانه‌‌‌ی ده‌‌‌‌بێت. چ له‌‌ سه‌‌رده‌‌‌‌می ژیانیدا و چ له ساڵانی پاش به‌‌‌رهه‌‌‌مه‌‌كانی له‌‌نێوان جه‌‌ماوه‌‌‌‌‌‌‌‌ردا زۆر دڵگیربوون و خوێنه‌‌‌ری زۆریان هه‌‌‌بوو. لەتەك ئه‌‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌‌شدا، هاوڕێ‌ پیاوه‌‌‌‌‌‌‌ ڕامیاره‌‌‌كانی وه‌ها به‌‌‌رخوردێكیان نه‌‌‌بوو و هه‌‌‌ندێك جار به‌‌ گومان و دوودڵییه‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌ ته‌‌‌‌نانه‌‌‌ت دوژمنانه‌‌ ده‌‌‌‌یانڕوانییه‌‌ به‌‌‌رهه‌‌‌مه‌‌كانی ئەو. له‌‌‌وانه‌‌‌یه‌‌ له‌‌‌به‌‌‌ر پێشینه‌‌‌ی فه‌‌رهه‌‌‌نگی بۆرجوازییانه‌ی بێت! له‌‌‌وانه‌‌‌شه‌‌ شێوه‌‌‌‌‌‌‌‌ی نووسینی [هۆنینه‌‌‌وه‌‌ی] زیاتر ھۆنەرانه‌‌ بووبێت تا ئه‌‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌‌ی كه‌‌ توانیبێتی ماركسیستی بێت! به‌‌‌ڵام بۆ كه‌‌‌سانی دیكە، ئه‌‌‌‌و ” ژنه‌ ‌‌نووسه‌‌رێكی سۆڤیه‌تی”بوو، كه‌‌ له‌‌‌ودا كەسایەتی ڕزگاربووی كۆته‌‌‌‌كانی خێزان و هاوسه‌‌ریان ده‌‌‌‌بینی. ئاوا دێته‌‌‌ به‌‌‌رچاو، كه‌‌ تێڕوانینه‌‌‌كانی بۆ پرسه‌‌ ھەستەوەرییە‌‌كانی ژنان چ له‌‌ كۆمه‌‌ڵگه‌‌‌ی سۆڤیه‌تی ئه‌‌‌‌وسا و چ له‌‌‌نێو پارتی بۆ‌‌لشه‌‌‌ڤیكدا، به‌‌پێچه‌‌‌وانه‌‌‌ی (كۆلۆ‌‌نتای)، لەدووی ڕووداو و تاڕاده‌‌‌‌یه‌‌‌ك له‌‌ كەتواری ئه‌‌‌‌و كات دوور بووبێت. هه‌‌‌لومه‌‌رجی خێزانیی و نشینگه‌‌‌یه‌‌‌ك كه‌‌ تێیدا گه‌‌‌وره‌‌ بووه‌، دیاره‌‌ كه‌‌ له‌‌‌م ڕووه‌‌‌‌‌‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌ بێكارایی نه‌‌‌بووه‌‌‌‌‌‌‌ له‌‌‌سه‌‌ری .

ئه‌‌‌‌مڕۆ، لەتەك زیندووكردنه‌‌‌وه‌‌ی بیره‌‌‌وه‌‌‌‌‌‌‌‌ری ئه‌‌‌‌م ڕوخساره‌‌ به‌‌‌رجه‌‌سته‌‌‌‌یه‌‌‌ی بزووتنه‌‌‌وه‌‌ی ژنان و سۆشیالیزم، پێش هه‌‌‌موو شتێك ده‌‌‌‌بێت له‌‌‌ ئەودا و نووسینه‌‌‌وه‌‌ی ڕاستگۆیانه‌‌‌ی شۆڕشی ئۆكتۆبه‌‌‌ردا بگه‌‌‌ڕێین، شۆڕشێك كه‌‌ ته‌‌‌‌واو‌ی داهێنان و ژیانی خۆی خستە پێناوی .

كێسی پورته‌ر پێش ئه‌‌‌‌م كاره‌‌، ژیاننا‌مه‌‌ی (ئه‌‌‌‌لیكسا‌ندرا كۆلۆ‌‌نتا)شی نووسیوه‌‌‌،‌‌‌‌ به‌ناساندنی ژنانی نه‌‌‌وه‌‌ی شۆڕشی ئۆكتۆبه‌‌‌ر، نه‌‌‌ك ته‌‌‌‌نیا خزمه‌‌تێكی به‌‌‌رچاوی به‌‌ بزووتنه‌‌‌وه‌‌ی ژنان و سۆشیالیزم ده‌‌‌‌كات، به‌‌‌ڵكو ڕوخساری كەتواریی شۆڕشی ئۆكتۆبه‌‌‌ریشمان پێده‌‌‌‌ناسێنێت‌.

نووسینی:Cathy Porter Larissa Reisner A.biograph Virago Pionees,1988
وه‌‌‌‌‌‌‌‌رگیراو له‌‌‌ بڵاوكراوه‌‌‌‌‌‌‌‌ی (در دفاع از ماركسیزم )
* پێشتر لە ژمارە ٦ی گۆڤاری ھونەریی ‘ژیلەمۆ’ ساڵی دووەم، ساڵی ١٩٩٩دا بڵاوكراوەتەوە.

Jîannamey larîsa rayisner

larîsa rayisner (Larissa Reisner), jnêkî sernicrrakîş û berçaw bû, tenanet bo ew serdeme sernicrrakêştrey ke ewî têda dejya. Jnêkî kemwêne ke gumnaw mayewe. Kêsî purter (Cathiy purter) nasînerî larîsa, nek tenya ewman wek yekê le ruxsare edebîye zor drewşawe û be behrekanî serdemî şorrşî oktober pêdenasênêt, bellku letek sowşyalîstêkî şorrşigêrr û fermandeyekî (nîzamî) lêhatû û betwana û wreberz le şerrî nêwxowda, herweha dwacar letek komonîstêkî înternasîwnalîstda aşnamandekat.

Her serdemêk kesayetî û pallewananî xoy deperwerênêt, lewaneş serdeme rexsawekanî mêjû, bellam le serdeme rexsawekanda hejmarey kesayetîye hellkewtuwekan becorêk nayabdebin, zorbey ew ruxsare hellkewtuwane behoy hawserdembûnyan letek ruxsarî hellkewtûtir le çewtî rûdawekan û le ketware awejuwekanda, nawyan windebêt . Awazdaneranî hawçerxî mozart lew babete zor nasrawanen, ke lem stemey mêjû bêbeşnebûn .

Serdemî şorrşî oktoberîş lew core serdemane bû. Becesaretewe detwanrêt butrêt le hemû bwarekanî dahênanda, hîç kat mêjûy mrovayetî dewllemendî û gewreyî em serdemey bexoenedîwe. Ruxsarekanî nasrawekanî wek ( ruza loksumburg, elîksandra kolontay û klara zitkîn)îş, larîsa û kesanî wek ewyan xiste jêr drewşaweyî xoyanewe.

Serdemî mnallî larîsa hawkatî serdemî konepersitî tzarî û eşkence û azarî soşyalîstekan bû. Awareyî û dûrxistnewey xêzanekey le wllatekanî ewrupada ewyan letek korr û komellî roşnibîrî ewrupayî, soşyalîzm û şorrş û înternasîwnalîzm aşnakrid. Ewîş wek gişt mnallanêk ke le helumercî komellayetîy û xêzanî çûnyekda perwerdedekran, fêrbû ke serbexobêt, rexnegrane bîrbkatewe, cerbeze bêt û le serkonekirdin netrisêt, mêjû, ramyarî, zansit, hullekanî şano û opêra, serqallî serekî serdemî lawêtî ew bûn. Letek ewey ke sruştêkî cwanî hebû, bellam, serbexo û le bawerrbexobûnêkî sersurrhêner behremend bû. Zîrekî gringitrîn taybetmendî ew bû. Ew gişt taybetmendîyekî komellgey roşnibîrîy û tenanet soşyalîstîy (pitrisburg)î pêş şorrşî têdabû.

Fêbrîwerî 1917 ‘ larîsa ‘ le hewellîn hogrîy xoy, wate edebyat û honerîy, derrfênêt û deydate pall şorrş, oktober bû, ke hoşî leberbird û bû be dwayn hogrîy ew.

Le bîstiwdû sallîda le mangekanî seretay şorrşî oktoberda be bolşevîkekanewe peywest bû. Le mawey şerrî nêwxoda çuwe şerrî dje-şorrşan û hewellîn jnêk bû, ke geyişte pley komîsarî serbazîy. Lekatêkda ke leser textî gelekeşî le deryay xezerda clubergî cengawerîy leberdabû, erkî zor trisnakî wek desnîşankirdnî dujminî le pley komîsarî hêzî deryayîda be azayetîyekî bêwênewe encamdeda û bo melewanan edebyat û honrawey şorrşigêrraney degêrrayewe. Le hewellîn kesanêk bû, ke pîrozî û şkist û karesat û wre û pallewanîyekanî şerrî nêwxoy tomardekrid. Ew resentirîn rûdawnûsî şorrş bû.

Paş serkewtinî şorrş, letek hawserekey ke [ le efganistan şalyarî dewlletî sovyetekan bû, sallekanî 21- 1922 le kabul beserbird. Ew lewê raportî leser kêşe û griftekanî jnanî efganî, xebatî rizgarîxwazaney hozekanî efgan û helumercî kargeran le karxanekanî kabul bo bllawkrawekanî rusyey şorrşigêrr, wtarî denard. Le sallî 1923da wek peywendî nhênî komîntêrn nêrdraye allmanya, taweku be beşdarîkirdnî le şorrişda raport bo nîwneteweyî komonîst (komîntêrn) amadebkat. Le dwa sallekanî jyanîda wek hewallnêrî taybetî ‘ îzvîstya ‘ bo gişt layekî rusye serdanîdekrid, ta lebarey çonyetî jyanî kargeran le nawçe pîşesazîyekanda raporrt amadebkat .

Larîsa behoy tûşbûnî be nexoşî melarya le cengî nêwxoda, le dest lawazî lerradebederî cestey azarî dekêşa. Dwacar le fêbrîwerî 1926da lejêr karayî nexoşî (tîfus)da malawayîkrid. Be mirdnî ew şorrşî oktober yekêk le jne hellkewtû û kemwênekanî le temenî (30) sallîda ledestda.

Letek ewey ke sî sall zyatir nejya, bellam le berheme edebîye le paşmawekanî pênc pertûk û jmareyekî zor wtar, ke bedaxewe zorbeyan bo ser hîç zmanêk wernegêrrdrawn, çapkran. Tenya dû pertûkî le rabûrda wergêrrdrawnete ser zmanî îngilîzî ke zor nayabin. Ba jyannamey ew bepênûsî ‘kêssî purter ‘ hengawêk bêt le nasandinî pertûkî em jne soşyalîste, şorrşigêrr û pencerrengîn û behre cwaney, ke nek tenya jyanî xoy kirde pênawî amancî soşyalîzm û jyanêkî şyaw bo mrovayetî, bellku be tomarkirdnî rûdawekanî hewellîn sallekanî şorrş, gencîneyekî zor be nirxî bo pêdaçûnewey em rûdawe gringane xistote berdestî ême.

Şêwey wtar û berhemekanî zor geş û rengînin, pexşanekanî hendêk car prrin le soz û hestî nask, hendêk carîş tîj û pêwedern, bellam herdem şadumanbûn û bonî şorrşyan lêwedêt.

Bem şêweye, şêwazî honerane û cwanî, tewawkerî şîkirdnewey ramyarîyaney wişk û naedebîyaney ew sallaney debêt. Çi le serdemî jyanîda û çi le sallanî paş berhemekanî lenêwan cemawerda zor dillgîrbûn û xwênerî zoryan hebû. Letek eweşda, hawrrê pyawe ramyarekanî weha berxurdêkyan nebû û hendêk car be guman û dûdllîyewe tenanet dujimnane deyanirrwanîye berhemekanî ew. Lewaneye leber pêşîney ferhengî borcwazîyaney bêt! Lewaneşe şêwey nûsînî [honînewey] zyatir honerane bûbêt ta ewey ke twanîbêtî markisîstî bêt! Bellam bo kesanî dîke, ew ” jne nûserêkî sovyetî”bû, ke lewda kesayetî rizgarbûy kotekanî xêzan û hawseryan debînî. Awa dête berçaw, ke têrrwanînekanî bo pirse hestewerîyekanî jnan çi le komellgey sovyetî ewsa û çi lenêw partî bolşevîkda, bepêçewaney (kolontay), ledûy rûdaw û tarradeyek le ketwarî ew kat dûr bûbêt. Helumercî xêzanîy û nşîngeyek ke têyda gewre buwe, dyare ke lem ruwewe bêkarayî nebuwe leserî .

Emrro, letek zîndûkirdnewey bîrewerî em ruxsare bercesteyey bzûtnewey jnan û soşyalîzm, pêş hemû ştêk debêt le ewda û nûsînewey rastgoyaney şorrşî oktoberda bgerrêyn, şorrşêk ke tewawî dahênan û jyanî xoy xiste pênawî .

Kêsî purter pêş em kare, jyannamey (elîksandra kolonta)şî nûsîwe, benasandinî jnanî newey şorrşî oktober, nek tenya xizmetêkî berçawî be bzûtnewey jnan û soşyalîzm dekat, bellku ruxsarî ketwarîy şorrşî oktoberîşman pêdenasênêt.

Nûsînî: Cathiy Porter Larissa Reisner A.biograph Virago Pionees,1988
Wergîraw le bllawkrawey (dir dfa’ az markisîzm(
* pêştir le jmare 6î govarî hunerîy ‘jîlemo’ sallî duwem, sallî 1999da bllawkrawetewe.

ئامانجە شاراوەكانی پشت ھەراوھوریای نابووتی بانكەكان و سیخوڕیی
دەزگەی سخوڕیی سەرتاسەریی “نەتەوەیی” ئەمەریكا (NSA)

ھەژێن
٧ی نۆڤەمبەری ٢٠١٣

چەند ساڵ لەمەوبەر، كاتێك كە چەند بانكێك وەك بلقی سەرئاو تەقین، دەزگەكانی راگەیاندنی دەوڵەتان و كۆمپانییە جیھانخۆرەكان، لە نەیارانی سەرمایەداری فرەتر كەوتنە زاقكردنەوەی پرسەكە و شەو و ڕۆژ چركە چركە بەگوێماندا دەدرا، سەرەنجامەكەی تەنیا كۆمەلێك ڕیفۆرم بوو بە قازانجی دەوڵەتان و كۆمپانییەكان و لێسەندنەوەی دەسكەوتە ئابووریی و كۆمەڵایەتییەكان بوو لە كرێكاران و جوتیاران و فەرمانبەران و خوێندكاران و خانەنشینان و بێكاران.

ئەو كات من بە پێچەوانەی زۆرێكەوە لەو بڕوایەدابووم، ئەگەر بەڕاستی پرسێك ھەڕەشە لە داھاتووی سیستەمی سەرمایەداری بكات، ھیچ كات ماسمیدیا ھێندە زاقی ناكاتەوە، بەڵام بەدڵنیاییەوە كۆمەڵێك ئامانجی شاراوە لەپشت ئەم ھەراوھوریایەوەن، كە خزمەت بە پتەوتركردنی سیستەمەكە دەكەن.

ئێستاش لەبارەی پرسی سیخوڕیی دەزگەی سخوڕیی سەرتاسەریی “نەتەوەیی” ئەمەریكا (NSA) بەسەر تەواوی جیھانەوە ئاوای دەبینم، ئەوەندەی ماسمیدیا گرنگی بەو پرسە دەدات، ئەوەندە میدیای دژەتەوژم گرنگی پێنادات. بە بۆجوونی من، دونیای ئینتەرنێت بەو جۆرەی كە پاگەندە دەكرێت، لەژێر كۆنترۆڵی دەوڵەتان و دزگە سیخوڕییەكاندا نییە و ساڵانی ڕابوردووش چەند جار بینەری ھاككردنی دەزگەی سیخورێی و سەربازیی ئەمەریكای كەڵەگای جیاھن بووین، ھەڵبەتە لەلایەن دەوڵەتانەوە نا، بەڵكو لەلایەن چەند ھاكەرێكی ڕووتەڵەوەی بەرھەڵستیكارەوە..

من ھیچ گومانم لەوە نییە، كە سەرمایەداری لە ڕووی ئابوورییەوە لە قەیراندایە، بەڵام ھەڵای چەند ساڵی رابوردوو، قۆستنەوەی ئەو پرسە بوو، بۆ ھێرشكردنە سەر دەستكەوتە ئابووریی و كۆمەڵایەتییەكانی چینەكانی خوارەوە؛ باشترین نموونەش پەلاماری مووچە و پشووی ساڵانە و دەستكەوتە ئابووریی و كۆمەڵایەتیەكانی دیكە خەڵكی یۆنان بوو، كە لەچاو ھەموو وڵاتانی ئەوروپی و ئەمەریكا، باشترین مووچە و كەمترین ماوەی كار و زۆرترین پشووی ساڵانە و بەرزترین خانەنشینییان ھەبوو، ھەروەھا ڕەوایەتیدان بوو بە نیوەكاری و كاری كاتی و كاری [یەك سات بە یەك یۆرۆ/ پاوند] و كۆمەلێك شتی دیكە، كە بەبێ ڕووداوی نابووتبوونی چەند لكەبانكێك، نەیاندەتوانی بەسەر خەڵكدا بیانسەپێنن.

ھەروا ھیچ گومانم لەوە نییە كە ئەمەریكا سیخوڕی بەسەر جیھانەوە دەكات و ھەموو دەوڵەتانیش بە فەرمانداریی [حكومەتە] گەڕەكەی ھەرێمی كوردستانیشەوە سیخوڕیی بەسەر بەكاربەرانی ئینتەرنێت و تەلەفۆن و تەنانەت شەونشینی ماڵانیشەوە دەكەن. بە بۆچوونی من، بۆ كەسانی ھوشیار و بەرھەڵستیكار و دژەدەوڵەت، ئەمانە ھەموویان ھیچ نین و ناشتوانن ببن، چونكە كەسانێك كە بڕیاریانداوە لە ڕیزی خەباتی جەماوەریی و كۆمەڵایەتیی چینە ڕەنجخوراوەكانی كۆمەڵگەدا دژی سیستەمی سەرمایەداریی خەباتبكەن، ھیچ پیلان و تیرۆرێكیان نییە تاكو بیشارنەوە یا بە دزییەوە بیكەن، ئەوان بە ئاشكرا دژی سەرمایەداری بانگەوازدەكەن و ڕۆژانە لە خەباتی گەڕەك و فێرگە و كارگە و ناوچەكاندا خەباتدەكەن و كار بۆ ھەڵگێڕانەوەی خشت بە خشتی سیستەمی دژە مرۆیی سەرمایەداری دەكەن. بەڵام دەكرێت كەسان و گروپانێك ھەبن، كە بەم ھەرایە ترسیان لێبنیشێت، كەسانێك كە نیازی جێگرتنەوەی دەسەڵاتداران و سیستەمە نەگریسەكەی سەرمایەداییان ھەیە، ئەوانەش خەباتكارانی جەماوەریی و كۆمەڵایەتیی نین، بەڵكو تەنیا ڕامیاران پارتە دەسەڵاتخوازەكان و جەنەراڵەكانن.

ھەڵبەتە من ئامانجم، كەمگرتن و گوماندروستكردن لەسەر پەردەھەڵماڵینەكانی ‘ئێدوارد سنۆودان’ لەمەڕ سیخوڕیی ئەمەریكا، نییە، بەڵكو دەمەوێت بڵێم كە سەروەرانی سەرمایەداری تاكتیكی چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوە و بەرگرتن بە بزووتنەوە دژەتەوژمەكانیان گۆڕیوە و لەجیاتی لێدانی ڕاستەوخۆ، ھەوڵی دەستەمۆكردن و بەكاربردنی میدیایی لە قازانجی خۆیان دەدەن. ئەگەر سەرنجی ڕاپەڕینەكانی وڵاتانی باكووری ئەفەریكا و خۆرھەڵاتی ناوین بدەین، ئەوا بە ئاشكرا كارایی و ئامادەبوونی ئەو تاكتیكەمان بۆ دەردەكەوێت؛ لە كاتێكدا كە ئەمەریكا و نێوەندە جیھانییەكانی وەك بانكی جیھانی و سندووقی دراوی نێودەوڵەتی و یوئێن و ڕێكخراوە بەناوی كۆمەككارییەكان لە ڕووداوەكاندا بەتایبەت ئەوەی كە لە ڕاپەڕینی جەماوەریی خەڵكی تونس خافڵگیردەبن، لە ڕاپەڕینی جەماوەری ‘میسر’دا ھەموو ھێز و توانای خۆیان بۆ گەورەكردن و زاقكردنەوەی ئیخوانەكان دەدەن، لە لیبیا بیانووی لەشكركێشیی دەستەبەردەكەن و لە یەمەن و بەحرێن، پرسی دووبەرەكی سوننە و شیعە زاڵدەكەن و گڵۆپی سەوز بۆ لەشكركێشیی پاشایەتی سعودیە ھەڵدەكەن و لە سوریە بە كۆمەكی دەوڵەتی توركیە و سعودیە، ڕاپەڕینەكە وەردەگۆڕنە جەنگی میلیشییایی بەرامبەر ڕژێمی بەعس و جەنگی نێوخۆیی بەرامبەر ناوچە كوردنشینەكان و شارۆچكە ئازادە عەرەبنشینەكان بەرپادەكەن و جارێكی دیكە لە میسر ھاتنەسەرشەقامی ملیۆنیی جەماوەری ڕاپەڕیو بەرامبەر دەسەڵاتی ئیخوانەكان، دەزگەی سەربازیی دەخەنەگەڕ و كودەتا بەرپادەكەن، لە ھەرێمی كوردستانیشدا پاش ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەكانەكانی ساڵی ٢٠٠٥ و ٢٠٠٦، بە ھاریكاریی خودی تاڵەبانی و نەخشەكێشیی ئەمەریكا و دەزگە سیخوڕییە جیھانییەكان لەژێر دێوجامەی ڕێكخراوی كۆمەككەر و (NGO) لە ناوچەكەدا، بۆ دەستەمۆكردنی بزووتنەوەی گۆڕانخوازیی جەماوەریی لە ھەرێمی كوردستاندا، كۆمپانیای وشە و لیستی بەناو ” گۆڕان” قوتدەكەنەوە و ھەروەھا لە ساڵیادی ١٧ی شوباتدا، بەكرێگیراوانی دەزگەی زانیاریی و پاراستن دەكەونە خۆئامادەكردن بۆ دەستەمۆكردنی ھەر ھاتنەوەمەیدانێكی جەماوەریی و دەخوازن وەك ٣ی جولای ٢٠١٣ لە میسر، خۆیان بۆ لەباربردنی ھاتنەوەمەیدانی جەماوەر، دەستپێشكەریی بكەن. ئەمە ئەو تاكتیكە نوێیەیە كە سەرلەشكرانی نەزمی كۆن “نوێ”ی سەرمایەداریی لە ئێستادا پەنایان بۆ بردووە و دەیگرنەبەر و سەركەوتن و پاشەكشێپێكردنی وەھا تاكتیكێكی جیھانیش، تەنیا بە چۆنیەتی كاردانەوەی خەباتكارانی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكانەوە پەیوەستە؛ بە دژە تاكتیكی ڕەوتی دژەتەوژمەوە پەیوەستە و ئەگەر بە وریاییەوە لەتەكیدا مامەڵەنەكرێت و لە خەباتی ڕۆژانەی جەماوەرییدا زەمینەی كۆمەڵایەتیی بۆ پووچەڵكردنەوەی لەبارنەكرێت، ئەوا زۆرێك لە ھەوڵەكان بە قازانجی پاراستن و مانەوەی سیستەمی مشەخۆریی و سەروەریی چینایەتی تەواودەبن، ھەروەك چۆن تا ئێستا لە تونس و میسر و لیبیا و سوریە و عیراق بە ھەرێمی كوردستانیشەوە لە قازانجی ڕامیارییەكانی نیئۆلیبرالیزم و پەلھاویشتنە ئابوورییەكانی بازارئازاد تەواوبووە .

Ta dewllet [ serwerîy çînayetî] û sîstemî mşexorîy hebêt, ta boşayyek bo kayey ramyarîy û partayetî le aradabêt, xewnekanî ême pejmurdedemênnewe, katêk ke xewnekanî ême bûne ketwarêkî komellayetî, ewe ew kateye, ke dewllet [serwerîy çînayetî] û sîstemî mşexorîy û kayey ramyarîy, pêdawîstî û byanûy manewey xoyan ledestdawe û bûnene efsaneyek le raburdûy mrovayetîyda, bellê a lewêdaye ke xeyalle jyandostetanî ême debne ketwar û huner debête goranî şadîbexiş bo jyan û mrovî azad detwanêt hemû satêk le ketwarda xewnekanî bjêt …

تا دەوڵەت [ سەروەریی چینایەتی] و سیستەمی مشەخۆریی ھەبێت، تا بۆشاییەك بۆ كایەی ڕامیاریی و پارتایەتی لە ئارادابێت، خەونەكانی ئێمە پەژموردەدەمێننەوە، كاتێك كە خەونەكانی ئێمە بوونە كەتوارێكی كۆمەڵایەتی، ئەوە ئەو كاتەیە، كە دەوڵەت [سەروەریی چینایەتی] و سیستەمی مشەخۆریی و كایەی رامیاریی، پێداویستی و بیانووی مانەوەی خۆیان لەدەستداوە و بوونەنە ئەفسانەیەك لە ڕابوردووی مرۆڤایەتییدا، بەڵێ ئا لەوێدایە كە خەیاڵە ژیاندۆستەتانی ئێمە دەبنە كەتوار و ھونەر دەبێتە گۆرانی شادیبەخش بۆ ژیان و مرۆڤی ئازاد دەتوانێت ھەموو ساتێك لە كەتواردا خەونەكانی بژێت …

Amance şarawekanî pişt herawhuryay nabûtî bankekan û sîxurrîy
dezgey sxurrîy sertaserîy “neteweyî” emerîka (NSA)

Hejên
7î novemberî 2013

Çend sall lemewber, katêk ke çend bankêk wek bilqî seraw teqîn, dezgekanî rageyandinî dewlletan û kompanîye cîhanxorekan, le neyaranî sermayedarî fretir kewtne zaqkirdnewey pirseke û şew û roj çirke çirke begwêmanda dedra, serencamekey tenya komelêk rîform bû be qazancî dewlletan û kompanîyekan û lêsendnewey deskewte abûrîy û komellayetîyekan bû le krêkaran û cutyaran û fermanberan û xwêndkaran û xanenşînan û bêkaran.

Ew kat min be pêçewaney zorêkewe lew birrwayedabûm, eger berrastî pirsêk herreşe le dahatûy sîstemî sermayedarî bkat, hîç kat masmîdya hênde zaqî nakatewe, bellam bedillnyayyewe komellêk amancî şarawe lepşit em herawhuryayewen, ke xizmet be ptewtirkirdnî sîstemeke deken.

Êstaş lebarey pirsî sîxurrîy dezgey sxurrîy sertaserîy “neteweyî” emerîka (NSA) beser tewawî cîhanewe away debînim, ewendey masmîdya gringî bew pirse dedat, ewende mîdyay djetewjim gringî pênadat. Be bocûnî min, dunyay înternêt bew corey ke pagende dekrêt, lejêr kontrollî dewlletan û dizge sîxurrîyekanda nîye û sallanî raburdûş çend car bînerî hakkirdnî dezgey sîxurêy û serbazîy emerîkay kellegay cyahin bûyn, hellbete lelayen dewlletanewe na, bellku lelayen çend hakerêkî rûtellewey berhellsitîkarewe..

Min hîç gumanim lewe nîye, ke sermayedarî le rûy abûrîyewe le qeyrandaye, bellam hellay çend sallî raburdû, qostnewey ew pirse bû, bo hêrişkirdne ser destkewte abûrîy û komellayetîyekanî çînekanî xwarewe; baştirîn nmûneş pelamarî mûçe û pşûy sallane û destkewte abûrîy û komellayetyekanî dîke xellkî yonan bû, ke leçaw hemû wllatanî ewrupî û emerîka, baştirîn mûçe û kemtirîn mawey kar û zortirîn pşûy sallane û beriztrîn xanenşînîyan hebû, herweha rewayetîdan bû be nîwekarî û karî katî û karî [yek sat be yek yoro/ pawnid] û komelêk ştî dîke, ke bebê rûdawî nabûtbûnî çend lkebankêk, neyandetwanî beser xellkda byansepênin.

Herwa hîç gumanim lewe nîye ke emerîka sîxurrî beser cîhanewe dekat û hemû dewlletanîş be fermandarîy [hkumete] gerrekey herêmî kurdistanîşewe sîxurrîy beser bekarberanî înternêt û telefon û tenanet şewinşînî mallanîşewe deken. Be boçûnî min, bo kesanî huşyar û berhellsitîkar û djedewllet, emane hemûyan hîç nîn û naştwanin bbin, çunke kesanêk ke birryaryandawe le rîzî xebatî cemawerîy û komellayetîy çîne rencxurawekanî komellgeda djî sîstemî sermayedarîy xebatbken, hîç pîlan û tîrorêkyan nîye taku bîşarnewe ya be dzîyewe bîken, ewan be aşkra djî sermayedarî bangewazdeken û rojane le xebatî gerrek û fêrge û karge û nawçekanda xebatdeken û kar bo hellgêrranewey xişt be xiştî sîstemî dje mroyî sermayedarî deken. Bellam dekrêt kesan û grupanêk hebin, ke bem heraye tirsyan lêbnîşêt, kesanêk ke nyazî cêgirtnewey desellatdaran û sîsteme negrîsekey sermayedayyan heye, ewaneş xebatkaranî cemawerîy û komellayetîy nîn, bellku tenya ramyaran parte desellatixwazekan û cenerallekanin.

Hellbete min amancim, kemgirtin û gumandrustkirdin leser perdehellmallînekanî ‘êdward snowdan’ lemerr sîxurrîy emerîka, nîye, bellku demewêt bllêm ke serweranî sermayedarî taktîkî çonyetî berengarbûnewe û bergirtin be bzûtnewe djetewijmekanyan gorrîwe û lecyatî lêdanî rastewxo, hewllî destemokirdin û bekarbirdnî mîdyayî le qazancî xoyan deden. Eger sernicî raperrînekanî wllatanî bakûrî eferîka û xorhellatî nawîn bdeyn, ewa be aşkra karayî û amadebûnî ew taktîkeman bo derdekewêt; le katêkda ke emerîka û nêwende cîhanîyekanî wek bankî cîhanî û sindûqî drawî nêwdewlletî û îwên û rêkixrawe benawî komekkarîyekan le rûdawekanda betaybet ewey ke le raperrînî cemawerîy xellkî tunis xaflligîrdebin, le raperrînî cemawerî ‘mîsr’da hemû hêz û twanay xoyan bo gewrekirdin û zaqkirdnewey îxwanekan deden, le lîbya byanûy leşkirkêşîy desteberdeken û le yemen û behrên, pirsî dûberekî sunne û şî’e zalldeken û gllopî sewz bo leşkirkêşîy paşayetî s’udye helldeken û le surye be komekî dewlletî turkye û s’udye, raperrîneke werdegorrne cengî mîlîşîyayî beramber rjêmî be’si û cengî nêwxoyî beramber nawçe kurdinşînekan û şaroçke azade ‘erebinşînekan berpadeken û carêkî dîke le mîsr hatneserşeqamî milyonîy cemawerî raperrîw beramber desellatî îxwanekan, dezgey serbazîy dexenegerr û kudeta berpadeken, le herêmî kurdistanîşda paş narrezayetî û xopîşandanekanekanî sallî 2005 û 2006, be harîkarîy xudî tallebanî û nexşekêşîy emerîka û dezge sîxurrîye cîhanîyekan lejêr dêwcamey rêkixrawî komekker û (NGO) le nawçekeda, bo destemokirdnî bzûtnewey gorranixwazîy cemawerîy le herêmî kurdistanda, kompanyay wşe û lîstî benaw ” gorran” qutdekenewe û herweha le sallyadî 17î şubatda, bekrêgîrawanî dezgey zanyarîy û parastin dekewne xoamadekirdin bo destemokirdnî her hatnewemeydanêkî cemawerîy û dexwazn wek 3î culay 2013 le mîsr, xoyan bo lebarbirdnî hatnewemeydanî cemawer, destipêşkerîy bken. Eme ew taktîke nwêyeye ke serleşkranî nezmî kon “nwê”î sermayedarîy le êstada penayan bo birduwe û deygirneber û serkewtin û paşekşêpêkirdnî weha taktîkêkî cîhanîş, tenya be çonyetî kardanewey xebatkaranî bzûtnewe komellayetîyekanewe peyweste; be dje taktîkî rewtî djetewijmewe peyweste û eger be wiryayyewe letekîda mamellenekrêt û le xebatî rojaney cemawerîyda zemîney komellayetîy bo pûçellkirdnewey lebarnekrêt, ewa zorêk le hewllekan be qazancî parastin û manewey sîstemî mşexorîy û serwerîy çînayetî tewawdebin, herwek çon ta êsta le tunis û mîsr û lîbya û surye û ‘îraq be herêmî kurdistanîşewe le qazancî ramyarîyekanî nîolîbralîzm û pelhawîştne abûrîyekanî bazarazad tewawbuwe .

************
www.hezheen.tk

ئه‌ده‌بيــات و ئايديۆلۆژيــــا

Terry Eagleton
و. له ‌فارسىيه‌وه : ھەژێن

فريدريك ئه‌نگلس له‌ په‌رتووكى ‘ لويدڤيك فۆيرباخ‌ و كۆتايى فیلۆسۆ‌فى كلاسيكى ئاڵمانى’‌دا، ساڵی ١٨١٨ ڕۆشنیده‌كاته‌وه‌، كه‌ هونه‌ر له‌ تیئۆری ئابووری و ڕامیاری زۆر ده‌وڵه‌مه‌ندتر و‌ هه‌مه‌لايه‌نتره. چونكه كه‌متر به‌ شێوه‌ی ئایدیۆلۆجی پوختە ده‌خرێتەڕوو. لێره‌دا پێویسته‌ واتاى دروستى ” ئایدیۆلۆجی” له‌ ڕوانگه‌‌ى ماركسيزمه‌وه به‌ده‌ستبھێنين.

ئایدیۆلۆجی له پله‌ى يه‌كه‌مدا، كۆمه‌ڵه ڕێسا و بۆچوونێك (ڕێباز / دۆكترين) نیيه، به‌ڵكو ڕێگه‌ى ژيانى مروڤه‌كان‌ و ڕۆڵيان له كۆمه‌ڵگه‌ى چينايه‌تیدا دياریده‌كات.

ئایدیۆلۆجی‌، نرخ‌ و بۆچوون‌ و پاساوێك بۆ په‌سه‌ندكردنى ڕۆڵى كۆمەڵایەتیی‌ مروڤه‌كان ده‌خاتەڕوو، به‌م جۆره، زانياریی ڕاسته‌قينه له‌باره‌ى كۆمەڵگە‌وه، هه‌روه‌ك يه‌ك گشت، بەرجەستەناكات. له‌م تێڕوانینە‌وه ھۆنراوە‌ى “سه‌ر زه‌مين وێران”[١]، به‌رهه‌مێكى ئایديولۆجييه ئه‌م ھۆنراوە نيشانده‌رى مرۆڤێكه،‌ كه ده‌يه‌وێت به شێوە‌ى پێچەوانەى تيگه‌يشتنى (به‌ ڕواڵه‌ت) دروستى كۆمەڵگە‌‌ى خۆی [ ئه‌و شێوانه‌ى كه له دوا‌لێكدانه‌وه‌‌دا پوچ‌ و درۆزنانه‌ن ] واتا به ئه‌زموونه‌كانى‌ ببه‌خشێت. هه‌موو هونه‌ره‌كان له‌‌ چه‌مكێكى ئایدیۆلۆجییە‌وه يا به‌‌هره‌وه‌رى ئايديۆلۆجيانه‌وه له جيهان، سه‌رچاوه‌ده‌گرن. هونه‌رێك كه به ته‌واوى له‌ نێوه‌ڕۆكى ئايديولوجيانه خاڵى بێت، پلێخانۆڤ‌ واته‌نى، له ‌بنه‌ره‌تدا بوونى نیيه. بەڵام مه‌به‌ستى ئه‌نگلس، ئه‌وه ده‌گه‌يێنێت، كه په‌يوه‌ندى هونه‌ر و ئایدیۆلۆجی ئالۆزتره له‌و په‌يوه‌ندیيه‌ى‌ كه له‌نێوان تيئۆرى ڕامیاریی ‌و ماف (كه‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ڕاسته‌وخۆى به‌رژه‌وه‌ندى چينى سه‌ره‌وه) و ئایدیۆلۆجیدا هه‌يه، كه‌واته پرسەكه ئەوه‌يه، كه‌ په‌يوه‌ندى هونه‌ر و ئایدیۆلۆجی چۆنه؟

ئه‌مه پرسيارێكى ساده نیيه‌. ده‌‌توانرێت به ‌دوو شێوه‌ی ‌سنووربه‌زين، وه‌ڵام به‌م پرسياره بدرێته‌وه : يه‌كه‌م ئه‌وه‌ى كه هونه‌ر و ئه‌ده‌بيات ‌به شتێك‌ بێجگه له ” ئایدیۆلۆجی خراوه‌ڕوو له‌ چوار‌چێوه‌ى هونه‌ريدا” نه‌زانين. [ له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌م تێڕوانینە، به‌رهه‌مى ئه‌ده‌بى ته‌نيا وێنەگرتنه‌وه‌ى ئایدیۆلۆجی سه‌رده‌مى خۆمان‌ و زيندانى “هه‌ستى درۆزنانه‌”‌ى سه‌رده‌مى خۆمان ‌و تواناى تيپه‌ربوون لێوەى ‌و گه‌يشتن به‌ڕاستییان نییە].

ئه‌م جۆره به‌رخورده به‌رهه‌مى ئه‌و ڕه‌خنه ماركسيستیيه‌ نه‌زانا‌نه‌يه، كه به‌رهه‌مى ئه‌ده‌بى سه‌راپا وه‌ك ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ئايديۆلۆجییه زاڵه‌كان له‌به‌ر‌چاوده‌گرن‌ و سەرە‌نجام تواناى ڕۆشنكردنه‌وه‌ى ئه‌م خاڵە‌ى نییە، كه بۆچی ئه‌ده‌بيات‌ له ‌كرده‌وه‌دا، ئه‌م گشته له ‌به‌رامبه‌ر گريما‌نه‌ ئایدیۆلۆجییەكانی سه‌رده‌مى خۆى ‌ڕاده‌وه‌ستێت‌.

به‌رخوردى دووه‌م : ئه‌وه‌يه كه‌ باوه‌ڕى به به‌رامبه‌ركێ يان نه‌گونجاوییە‌ك له‌نێوان ئایدیۆلۆجی و هونه‌ردا هه‌يه‌‌ و بەشێوەيه‌ك بيكه‌ينه به‌شێك له‌ پێناسە‌ى هونه‌ر. له‌ ڕوانگه‌ى ‘ ئيرنست فيشه‌ر’دا [ له‌‌ په‌رتووكى هونه‌ر له‌ به‌رامبه‌ر ئياديۆلۆجیدا] ‌‌هونه‌رى ڕه‌سه‌ن، هه‌رده‌م له‌ سنووره‌كانى ئایدیۆلۆجی سه‌رده‌مى خۆى واوه‌تر ده‌ڕوات ‌و سه‌رمان ده‌كێشێته نێو كەتواره‌كان، كه ئایدیۆلۆجی لە ئێمەیان ده‌شارێته‌وه.

هه‌ر ‌دوو ئه‌م لێكدانه‌وانه به بۆچوونی من ته‌واو سه‌رپێیانەن. ‘ لوئى پییەر ئالتوسێر Louis Pierre Althusser’ بيريارى فه‌ره‌نسى‌ـ په‌يوه‌ندى هونه‌ر و ئايديولوجى به‌شێوه‌يه‌كى جوانتر [هه‌ر چه‌نده تێروته‌سه‌لتر نا] خستوويه‌تیيه به‌ر‌لێدوان ‌و لێكۆلينه‌وه‌. ئه‌و ديارىده‌كات، كه ‌ناتوانرێت هونه‌ر تا ئاستى ئایدیۆلۆجی دابه‌‌زێندرێت: هونه‌ر په‌يوه‌ندییە‌كى تاڕاده‌يه‌ك تايبه‌تى لەتەك ئایدیۆلۆجیدا هه‌يه. ئایدیۆلۆجی، مه‌هانه‌يه‌كى ناڕۆشن ده‌خاته‌ڕوو، كه ‌‌مرۆڤه‌كان له ‌سه‌ربنه‌ماى ئه‌وه [ ھەروەھا ‌له‌نێويدا ] جيهانى كەتواریی ئه‌زموونده‌كه‌ن. هونه‌ريش و‌ە‌ها ئه‌زموونێك پێشكه‌ش به ئێمه‌ ده‌كات، لەتەك هه‌موو ئه‌وانه‌، هونه‌ر زياتر نيشانده‌رى ژيانه له‌ هه‌لومه‌رجێكى تايبه‌تدا، تاوه‌كو لێكدانه‌وه‌‌‌ى ئاوەزپه‌سه‌ندى هه‌لو‌مه‌رجه‌كه. لەتەك ئه‌وه‌شدا، كارى هونه‌ر له ‌‌ڕه‌نگدانه‌وه‌ى هه‌ڵچوونى و ئه‌و ئه‌زمو‌ونانه‌ هه‌ندێك وا‌وه‌تر ده‌ڕوات. هونه‌ر‌ لەتەك ئه‌وه‌شدا كه ‌له‌ چوارچێوه‌ى ئايديۆلۆجیشدا ده‌گونجێت، هه‌وڵیشده‌دات، كه لێی جيا‌بێته‌وه‌ و دوورى لێبگرێت ‌و بگاته خاڵێك كه‌ به ‘هه‌ست’ و ‘ده‌رك’‌ى ئايديولوجى دروستكراو، خۆى توانادارمان بكات. به‌پێی ئەوە، هونه‌ر ئه‌و زانياریيه‌ى كه ئايديۆلۆجى لە ئێمەی ده‌شارێته‌وه، ناخاته به‌ر‌ده‌ستمان، چونكه ‘ئالتو‌سێر’ ‌واته‌نى ” ‌زانيارى به تێگه‌يشتنه ورده‌كه‌ى، هه‌مان ناسينى زانستییە ‌” بۆ نموونه له په‌رتووكى ‘سه‌رمايه’‌دا ده‌توانرێت زياتر له‌باره‌ى سه‌رمايه‌دارییە‌وه شت فێر‌ببین، تاوەكو له‌ ‘ ژيانى دژوار’ به‌رهه‌مى ‘چارلز ديكنز’دا‌. جياوازى هونه‌ر و زانست له‌‌وه‌دانییە، كه‌ ئه‌م دوو گوتا‌‌ره لەتەك بابه‌تى جيا‌جيادا سه‌رو‌كاريان هه‌يه، به‌ڵكو جياوازيان ڕێك‌ له‌وه‌دايه، كه به‌شێوه‌ی جۆراوجۆر خۆ له‌ بابه‌تێك ده‌ده‌ن. زانست له‌باره‌ى بابه‌تێكى ديارىكراوه‌وه، زانينێكى ئاوەزپه‌سه‌‌‌ندانه ‌به‌ ئێمە‌ ده‌دات، بەڵام هونه‌ر ده‌بێته هۆى ئه‌وه‌ى كه ئه‌و بابه‌ته ئه‌زموونبكه‌ين، ھەروەها ‌له‌م خاڵى تێڕوانینە‌وه هاو‌شێوه‌ی ئايديۆلۆجيايه. لەتەك ئه‌وه‌شدا، ناێيت به‌وه به‌رته‌سكى بكه‌ينه‌وه : هونه‌ر ئه‌و توانايه‌مان ده‌داتێ، كه‌ سروشتى ئه‌و ئايديۆلۆجيايه به‌دیبكەین ‌و به‌ره‌و ناسينى ته‌واوەتى‌ [ كه ‌هه‌مان ناسينى زانستییە‌] بەرەوپێش بڕۆین. ئه‌وه‌ى كه‌ هونه‌ر چۆن ئه‌م كاره ئه‌نجامده‌دات، پرسێكە كه ‌يه‌كێك له هاوبيرانى ئالتوسێر (پييه‌ر ماشێرى Pierre Macherey) به‌ته‌واوى بۆیچووه. ئه‌و له‌ په‌رتووكى ‘ گه‌ڕان له ‌تيئۆرى ئافراندنى ئه‌ده‌بى’دا ١٩٦٦نێوان چێرۆك ‌و ئه‌‌وه‌ى ئه‌و به‌خۆشباوه‌ڕیی [وھم] داده‌نێت [چونكه له‌ ڕوانگه‌ى ئه‌وه‌وه ئايديۆلۆجى بەپێی ‌پێويست شتێكى ئاوایە] باوه‌ڕى به‌‌ هەڵاوێریی‌ هه‌يه‌. خۆشباوەڕیی [واته ئه‌زموونى ئایدیۆلۆجیكى ڕۆژانه‌ى‌ مرۆڤەکان] ماددە‌يه‌كى سه‌ره‌تايه كه‌ نووسه‌ر سوودى لێوه‌رده‌گرێت، بەڵام به‌‌كار‌كردن له‌سه‌رى، ده‌‌يگۆڕێت به‌شتيكى دیكە و سه‌ر و سيما‌ى پێدەبەخشیت، هونه‌ر به‌دياریكردنى ئایدیۆلۆجی، بەشێوەپێدانى ‌و گونجاندنى گيانى له ‌تان ‌و پۆى چيروكێكدا، ده‌توانێت له ئایدیۆلۆجی دووربكه‌ويته‌وه‌ و له ‌ئه‌نجامدا سنوور و به‌رته‌سكییە‌كانى ئاشكرابكات. به‌ بۆچوونى ‘ما‌شێرى’، هونه‌ر بۆ ڕزگار‌بوون له چنگى خۆشباوه‌رىی ئایدیۆلۆجییانه، به‌م كاره ‌يارمه‌تيمانده‌دات.

به بۆ‌چوونى من لەتەك ئه‌وه‌ى كه‌ ڕوونكردنه‌وه‌كانى ‘ئالتو‌سێر’ و ‘ماشێرى’ له‌ هه‌ندێك ڕووه‌وه‌ ناڕۆشنن، ئه‌و په‌يوه‌ندییانه‌ى كه ‌ئه‌وان له‌نێوان هونه‌ر و ئایدیۆلۆجیدا پێشنياریانده‌كه‌ن، ته‌واو دروستن. ئایدیۆلۆجی بۆ هه‌ردووكيان له‌ كۆمه‌ڵه‌يه‌كى بێشێوەی بۆچوون‌ و وێنه ناجێگيره‌كان، واوه‌تره. ئه‌م كۆمه‌له له‌ هه‌ر كۆمەڵگە‌يه‌كدا تان‌ و پۆ‌ و نه‌زمى ده‌روونى تايبه‌تى خۆى هه‌يه‌ و هه‌ر به‌هۆى بوونى ئه‌م نه‌زمه ڕێژه‌ییە‌وه، كه ‌ده‌توانرێت ببێته بابه‌تى شیكردنه‌وه‌ى زانستىيانه. ڕه‌خنه‌ى زانستییانه هه‌وڵده‌دات تاوەكو به‌رهه‌مى ئه‌ده‌بى له‌سه‌ر بنه‌ماى پێكهاته ئایدیۆلۆجییە‌كه‌ى، كه ئه‌نجامى بەرجەستەبوونه هونه‌رییە‌‌كه‌‌يه‌تى، ڕۆشنبكاته‌وه. ئه‌م جۆره ڕه‌خنه‌يه هه‌وڵده‌دات ئه‌وه‌ى هۆى هاوبه‌شى هونه‌ر و ئايديۆلۆجییە له‌ هه‌مان‌‌ كاتدا جيایییانه‌ له‌يه‌كدی بەده‌ستبھێنێت. ئه‌مه كارێكه‌ كه ‌له‌چه‌ند نموونه‌يه‌ك‌ له‌‌ جوانترين ڕه‌خنه‌ ئه‌ده‌بییەکاندا ئه‌نجامدراوه.

شیكردنه‌وه‌يه‌كى دره‌وشاوه‌، كه لێنين له به‌رهه‌مه‌كانى تۆلستۆى كردوويه‌تى، له‌ڕاستیدا به ڕه‌خنه‌ى بزووتنه‌وه‌ى ‘ماشه‌رى’ ده‌ژمێردرێت. لەتەك ئه‌وه‌شدا، گه‌يشتن به‌م جۆره ڕه‌خنه‌، پايه‌ندى ئه‌وه‌يه كه به‌رهه‌مى ئه‌ده‌بى هه‌روه‌ك ڕووبيناى شێو‌ه‌يى [رووبيناى فورم پێكهينه‌ر] بده‌ينه‌ به‌رلێدوان ‌و ليێكۆلينه‌وه.

[١] ھۆنراوە‌ى به‌ناوبانگى ” تى. ا‌س.اليوت ” كه به “هرزئاباد” ‌وه‌رگێڕدراوەتە سەر زمانی فارسی.
* له‌ پاشكوى ژماره (٦٠)ى ساڵی نۆهه‌م، خولى دووه‌م، فيبريوه‌رى. بلاوكراوه‌ى ‘ كارگر سوسياليست’ وه‌رگيراوه.
سەرچاوەیەک بۆ دەقە فارسییەکەی : http://www.nashr.de/n/k_s/zks60.pdf

************
www.hezheen.tk

Edebîat û Aydyolojîa

Terry Eagleton
w. le Farsîyewe : Hejên

Frîdrîk englis le pertûkî ‘ luydvîk foyirbax û kotayî fîlosofî klasîkî allmanî’da, sallî 1818 roşnîdekatewe, ke huner le tîorî abûrî û ramyarî zor dewllemendtir û hemelayentre. Çunke kemtir be şêwey aydyolocî puxte dexrêterrû. Lêreda pêwîste watay drustî ” aydyolocî” le rwangey markisîzmewe bedestibhênîn.

Aydyolocî le pley yekemda, komelle rêsa û boçûnêk (rêbaz / doktirîn) nîye, bellku rêgey jyanî mruvekan û rollyan le komellgey çînayetîda dyarîdekat.

Aydyolocî, nrix û boçûn û pasawêk bo pesendkirdnî rollî komellayetîy mruvekan dexaterrû, bem core, zanyarîy rasteqîne lebarey komellgewe, herwek yek gişt, bercestenakat. Lem têrrwanînewe honrawey “ser zemîn wêran”[1], berhemêkî aydîwlocîye em honrawe nîşanderî mrovêke, ke deyewêt be şêwey pêçewaney tîgeyiştnî (be rwallet) drustî komellgey xoy [ ew şêwaney ke le dwalêkdaneweda puç û droznanen ] wata be ezmûnekanî bbexşêt. Hemû hunerekan le çemkêkî aydyolocîyewe ya behrewerî aydyolocyanewe le cîhan, serçawedegrin. Hunerêk ke be tewawî le nêwerrokî aydîwlucyane xallî bêt, plêxanov watenî, le bneretda bûnî nîye. Bellam mebestî englis, ewe degeyênêt, ke peywendî huner û aydyolocî aloztre lew peywendîyey ke lenêwan tîorî ramyarîy û maf (ke rengdanewey rastewxoy berjewendî çînî serewe) û aydyolocîda heye, kewate pirseke eweye, ke peywendî huner û aydyolocî çone?

Eme pirsyarêkî sade nîye. Detwanrêt be dû şêwey snûrbezîn, wellam bem pirsyare bidrêtewe : yekem ewey ke huner û edebyat be ştêk bêcge le ” aydyolocî xrawerrû le çwarçêwey hunerîda” nezanîn. [ Leser bnemay em têrrwanîne, berhemî edebî tenya wênegirtnewey aydyolocî serdemî xoman û zîndanî “hestî droznane”î serdemî xoman û twanay tîperbûn lêwey û geyiştin berrastîyan nîye].

Em core berxurde berhemî ew rexne markisîstîye nezananeye, ke berhemî edebî serapa wek rengdanewey aydyolocîye zallekan leberçawdegrin û serencam twanay roşinkirdnewey em xalley nîye, ke boçî edebyat le kirdeweda, em gişte le beramber grîmane aydyolocîyekanî serdemî xoy radewestêt.

Berxurdî duwem : eweye ke bawerrî be beramberkê yan neguncawîyek lenêwan aydyolocî û hunerda heye û beşêweyek bîkeyne beşêk le pênasey huner. Le rwangey ‘ îrnist fîşer’da [ le pertûkî huner le beramber yadyolocîda] hunerî resen, herdem le snûrekanî aydyolocî serdemî xoy wawetir derrwat û serman dekêşête nêw ketwarekan, ke aydyolocî le êmeyan deşarêtewe.

Her dû em lêkdanewane be boçûnî min tewaw serpêyanen. ‘ luî pîyer altusêr Louis Pierre Althusser’ bîryarî ferensî peywendî huner û aydîwlucî beşêweyekî cwantir [her çende têruteseltir na] xistûyetîye berlêdwan û lêkolînewe. Ew dyarîdekat, ke natwanrêt huner ta astî aydyolocî dabezêndirêt: huner peywendîyekî tarradeyek taybetî letek aydyolocîda heye. Aydyolocî, mehaneyekî narroşn dexaterrû, ke mrovekan le serbnemay ewe [ herweha lenêwîda ] cîhanî ketwarîy ezmûndeken. Hunerîş ûeha ezmûnêk pêşkeş be ême dekat, letek hemû ewane, huner zyatir nîşanderî jyane le helumercêkî taybetda, taweku lêkdanewey awezpesendî helumerceke. Letek eweşda, karî huner le rengdanewey hellçûnî û ew ezmuwnane hendêk wawetir derrwat. Huner letek eweşda ke le çwarçêwey aydyolocîşda deguncêt, hewllîşdedat, ke lêy cyabêtewe û dûrî lêbgirêt û bgate xallêk ke be ‘hest’ û ‘derk’î aydîwlucî drustikraw, xoy twanadarman bkat. Bepêy ewe, huner ew zanyarîyey ke aydyolocî le êmey deşarêtewe, naxate berdestman, çunke ‘altusêr’ watenî ” zanyarî be têgeyiştne wirdekey, heman nasînî zansitîye ” bo nmûne le pertûkî ‘sermaye’da detwanrêt zyatir lebarey sermayedarîyewe şit fêrbibîn, taweku le ‘ jyanî dijwar’ berhemî ‘çarliz dîkniz’da. Cyawazî huner û zansit lewedanîye, ke em dû gutare letek babetî cyacyada serukaryan heye, bellku cyawazyan rêk lewedaye, ke beşêwey corawcor xo le babetêk deden. Zansit lebarey babetêkî dyarîkrawewe, zanînêkî awezpesendane be ême dedat, bellam huner debête hoy ewey ke ew babete ezmûnibkeyn, herweha lem xallî têrrwanînewe hawşêwey aydyolocyaye. Letek eweşda, naêyt bewe berteskî bkeynewe : huner ew twanayeman dedatê, ke sruştî ew aydyolocyaye bedîbkeyn û berew nasînî tewawetî [ ke heman nasînî zansitîye] berewpêş brroyn. Ewey ke huner çon em kare encamdedat, pirsêke ke yekêk le hawbîranî altusêr (pîyer maşêrî Pierre Macherey) betewawî boyçuwe. Ew le pertûkî ‘ gerran le tîorî afrandinî edebî’da 1966nêwan çêrok û ewey ew bexoşbawerrîy [whim] dadenêt [çunke le rwangey ewewe aydyolocî bepêy pêwîst ştêkî awaye] bawerrî be hellawêrîy heye. Xoşbawerrîy [wate ezmûnî aydyolocîkî rojaney mrovekan] maddeyekî seretaye ke nûser sûdî lêwerdegrêt, bellam bekarkirdin leserî, deygorrêt beştîkî dîke û ser û sîmaî pêdebexşît, huner bedyarîkirdnî aydyolocî, beşêwepêdanî û guncandinî gyanî le tan û poy çîrukêkda, detwanêt le aydyolocî dûribkewîtewe û le encamda snûr û berteskîyekanî aşkrabkat. Be boçûnî ‘maşêrî’, huner bo rizgarbûn le çingî xoşbawerîy aydyolocîyane, bem kare yarmetîmandedat.

Be boçûnî min letek ewey ke rûnkirdnewekanî ‘altusêr’ û ‘maşêrî’ le hendêk ruwewe narroşnin, ew peywendîyaney ke ewan lenêwan huner û aydyolocîda pêşnyaryandeken, tewaw drustin. Aydyolocî bo herdûkyan le komelleyekî bêşêwey boçûn û wêne nacêgîrekan, wawetre. Em komele le her komellgeyekda tan û po û nezmî derûnî taybetî xoy heye û her behoy bûnî em nezme rêjeyyewe, ke detwanrêt bbête babetî şîkirdnewey zansitîyane. Rexney zansitîyane hewilldedat taweku berhemî edebî leser bnemay pêkhate aydyolocîyekey, ke encamî bercestebûne hunerîyekeyetî, roşinbkatewe. Em core rexneye hewilldedat ewey hoy hawbeşî huner û aydyolocîye le heman katda cyayîyane leyekdî bedestibhênêt. Eme karêke ke leçend nmûneyek le cwantirîn rexne edebîyekanda encamdrawe.

Şîkirdneweyekî drewşawe, ke lênîn le berhemekanî tolistoy kirdûyetî, lerrastîda be rexney bzûtnewey ‘maşerî’ dejmêrdirêt. Letek eweşda, geyiştin bem core rexne, payendî eweye ke berhemî edebî herwek rûbînay şêweyî [rûbînay furm pêkhîner] bdeyne berlêdwan û lyêkolînewe.

[1] honrawey benawbangî ” tî. As.alîwt ” ke be “hirzabad” wergêrrdrawete ser zmanî farsî.
* le paşkuy jmare (60)î sallî nohem, xulî duwem, fîbrîwerî. Blawkrawey ‘ kargir susyalîst’ wergîrawe.
Serçaweyek bo deqe farsîyekey : http://www.nashr.de/n/k_s/zks60.pdf

************
www.hezheen.tk